Υπόθεση C‑605/21
Heureka Group a.s.
κατά
Google LLC
(αίτηση του Městský soud v Praze για την έκδοση προδικαστικής αποφάσεως)
Απόφαση του Δικαστηρίου (τμήμα μείζονος συνθέσεως) της 18ης Απριλίου 2024
«Προδικαστική παραπομπή – Άρθρο 102 ΣΛΕΕ – Αρχή της αποτελεσματικότητας – Αγωγές αποζημίωσης βάσει του εθνικού δικαίου για παραβάσεις των διατάξεων του δικαίου ανταγωνισμού – Οδηγία 2014/104/ΕΕ – Εκπρόθεσμη μεταφορά της οδηγίας στο εσωτερικό δίκαιο – Χρονικά όρια εφαρμογής – Άρθρο 10 – Προθεσμία παραγραφής – Λεπτομερείς κανόνες σχετικά με την έναρξη της προθεσμίας παραγραφής – Παύση της παράβασης – Γνώση των αναγκαίων στοιχείων για την άσκηση της αγωγής αποζημίωσης – Δημοσίευση στην Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης της περίληψης της απόφασης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής με την οποία διαπιστώνεται παράβαση των κανόνων ανταγωνισμού – Δεσμευτικό αποτέλεσμα απόφασης της Επιτροπής που δεν έχει καταστεί εισέτι απρόσβλητη – Αναστολή ή διακοπή της παραγραφής κατά τη διάρκεια της έρευνας της Επιτροπής ή έως την ημερομηνία κατά την οποία η απόφασή της καθίσταται απρόσβλητη».
1. Ανταγωνισμός – Αγωγές για την αποκατάσταση ζημίας προκληθείσας από παραβάσεις των κανόνων του ανταγωνισμού – Οδηγία 2014/104 – Διαχρονική εφαρμογή – Διάταξη θεσπίζουσα ορισμένες προϋποθέσεις σε σχέση με την παραγραφή των αξιώσεων αποζημίωσης – Ουσιαστική διάταξη – Απαγόρευση της αναδρομικής εφαρμογής της εθνικής ρύθμισης περί μεταφοράς στο εσωτερικό δίκαιο
(Οδηγία 2014/104 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, άρθρα 10 και 22)
(βλ. σκέψεις 47-49)
2. Ανταγωνισμός – Αγωγές για την αποκατάσταση ζημίας προκληθείσας από παραβάσεις των κανόνων του ανταγωνισμού – Οδηγία 2014/104 – Διαχρονική εφαρμογή – Αγωγές για την αποκατάσταση ζημίας προκληθείσας από κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης η οποία άρχισε πριν από την έναρξη ισχύος της οδηγίας – Δυνατότητα διαχρονικής εφαρμογής της διάταξης της οδηγίας η οποία θέτει ορισμένες προϋποθέσεις σε σχέση με την παραγραφή – Προϋπόθεση – Αξιώσεις αποζημίωσης μη εισέτι παραγραφείσες κατά την ημερομηνία λήξης της προθεσμίας μεταφοράς της οδηγίας στο εσωτερικό δίκαιο – Καθορισμός του χρονικού σημείου έναρξης της προθεσμίας παραγραφής των εν λόγω αξιώσεων – Δυνατότητα εφαρμογής του εθνικού δικαίου – Όρια – Τήρηση του άρθρου 102 ΣΛΕΕ και της αρχής της αποτελεσματικότητας – Εθνική προθεσμία παραγραφής η οποία δεν μπορεί να αρχίσει πριν από την παύση της παράβασης και προτού ο ζημιωθείς λάβει γνώση των αναγκαίων στοιχείων για την άσκηση της αγωγής αποζημίωσης – Ο χρόνος κατά τον οποίο λαμβάνεται γνώση των στοιχείων αυτών συμπίπτει κατ’ αρχήν με την ημερομηνία κατά την οποία δημοσιεύεται η περίληψη της απόφασης της Επιτροπής με την οποία διαπιστώνεται η παράβαση – Απόφαση που δεν έχει καταστεί εισέτι απρόσβλητη – Δεν ασκεί επιρροή
(Άρθρο 102 ΣΛΕΕ· οδηγία 2014/104 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, άρθρα 10 και 22)
(βλ. σκέψεις 50-78, 82-88)
3. Δεσπόζουσα θέση – Κατάχρηση – Απαγορεύεται – Άμεσο αποτέλεσμα – Δικαίωμα των ιδιωτών να ζητήσουν αποκατάσταση της ζημίας που υπέστησαν – Τρόπος άσκησης – Προθεσμίες παραγραφής – Εθνική ρύθμιση η οποία δεν προβλέπει αναστολή ή διακοπή της παραγραφής κατά τη διάρκεια της έρευνας της Επιτροπής – Δεν επιτρέπεται – Εθνική ρύθμιση η οποία δεν προβλέπει αναστολή της παραγραφής έως ότου η απόφαση της Επιτροπής καταστεί απρόσβλητη – Επιτρέπεται
(Άρθρο 102 ΣΛΕΕ)
(βλ. σκέψεις 79, 80)
4. Ανταγωνισμός – Αγωγές για την αποκατάσταση ζημίας προκληθείσας από παραβάσεις των κανόνων του ανταγωνισμού – Οδηγία 2014/104 – Παραγραφή των αξιώσεων αποζημίωσης – Αναστολή της παραγραφής κατόπιν πράξης της αρχής ανταγωνισμού που αποβλέπει στη διερεύνηση ή τη διαδικασία για την επίμαχη παράβαση
(Οδηγία 2014/104 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, άρθρο 10 § 2 και 4)
(βλ. σκέψεις 90, 91)
5. Πράξεις των οργάνων – Οδηγίες – Εκτέλεση από τα κράτη μέλη – Ανάγκη εξασφάλισης της αποτελεσματικότητας των οδηγιών – Υποχρεώσεις των εθνικών δικαστηρίων – Υποχρέωση σύμφωνης ερμηνείας – Περιεχόμενο – Contra legem ερμηνεία του εθνικού δικαίου – Αποκλείεται
(Άρθρο 288, εδ. 3, ΣΛΕΕ)
(βλ. σκέψη 93)
Σύνοψη
Το τμήμα μείζονος συνθέσεως του Δικαστηρίου, επιληφθέν αιτήσεως προδικαστικής αποφάσεως, αποφαίνεται επί των απαιτήσεων τις οποίες πρέπει να πληρούν τα εθνικά καθεστώτα παραγραφής που διέπουν τις ασκούμενες ενώπιον των εθνικών δικαστηρίων αγωγές αποζημίωσης λόγω παραβάσεων του δικαίου ανταγωνισμού της Ένωσης. Οι διευκρινίσεις αυτές παρέχονται στο πλαίσιο αγωγής αποζημίωσης που άσκησε τσεχική επιχείρηση κατά της Google LLC λόγω κατάχρησης δεσπόζουσας θέσης την οποία φέρεται να διέπραξαν η Google LLC και η μητρική εταιρία της, Alphabet Inc., στην Τσεχική Δημοκρατία.
Με απόφαση της 27ης Ιουνίου 2017 (1), η Ευρωπαϊκή Επιτροπή διαπίστωσε ότι, από τον Φεβρουάριο του 2013, η Google ενεργούσε κατά παράβαση του άρθρου 102 ΣΛΕΕ καταχρώμενη τη δεσπόζουσα θέση της σε δεκατρείς εθνικές αγορές γενικής αναζήτησης, συμπεριλαμβανομένης της αγοράς της Τσεχικής Δημοκρατίας, μειώνοντας την κίνηση από τις δικές της σελίδες αποτελεσμάτων γενικής αναζήτησης προς ανταγωνιστικές υπηρεσίες σύγκρισης προϊόντων και αυξάνοντας την κίνηση προς τη δική της υπηρεσία σύγκρισης προϊόντων. Περίληψη της απόφασης αυτής δημοσιεύθηκε στις 12 Ιανουαρίου 2018 στην Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2).
Η Google και η Alphabet άσκησαν προσφυγή κατά της απόφασης αυτής ενώπιον του Γενικού Δικαστηρίου το οποίο την απέρριψε επί της ουσίας (3). Ωστόσο, δεδομένου ότι εκκρεμεί επί του παρόντος ενώπιον του Δικαστηρίου η αναίρεση που ασκήθηκε κατά της απόφασης αυτής του Γενικού Δικαστηρίου, η απόφαση της Επιτροπής δεν έχει καταστεί εισέτι απρόσβλητη.
Τον Ιούνιο του 2020 η Heureka Group a.s. (στο εξής: Heureka), εταιρία τσεχικού δικαίου η οποία δραστηριοποιείται στην αγορά υπηρεσιών σύγκρισης τιμών πώλησης, άσκησε ενώπιον του Městský soud v Praze (περιφερειακού δικαστηρίου Πράγας, Τσεχική Δημοκρατία) αγωγή με αίτημα να υποχρεωθεί η Google να αποκαταστήσει τη ζημία που προκλήθηκε από την παράβαση του άρθρου 102 ΣΛΕΕ, η οποία είχε διαπραχθεί στην Τσεχική Δημοκρατία κατά το χρονικό διάστημα από τον Φεβρουάριο του 2013 έως τις 27 Ιουνίου 2017, όπως διαπιστώθηκε με την απόφαση της Επιτροπής. Κατά τη Heureka, οι αντίθετες προς τους κανόνες του ανταγωνισμού ενέργειες της Google είχαν ως συνέπεια τη μείωση του αριθμού επισκέψεων στη διαδικτυακή πύλη Heureka.cz.
Με το υπόμνημα αντίκρουσης, η Google υποστήριξε ότι η αξίωση της Heureka προς αποζημίωση είχε, εν μέρει τουλάχιστον, παραγραφεί.
Συναφώς, το περιφερειακό δικαστήριο Πράγας διευκρινίζει ότι οι εθνικοί κανόνες που έχουν εφαρμογή στην αγωγή της Heureka προβλέπουν τριετή παραγραφή, η οποία αρχίζει, ανεξάρτητα και χωριστά για κάθε επιμέρους ζημία που προκαλείται από παράβαση των κανόνων του δικαίου ανταγωνισμού, από το χρονικό σημείο κατά το οποίο ο ζημιωθείς έλαβε γνώση ή τεκμαίρεται ότι έλαβε γνώση του ότι υπέστη τέτοια επιμέρους ζημία καθώς και της ταυτότητας του υπόχρεου προς αποκατάστασή της. Για την έναρξη της παραγραφής δεν απαιτείται, αντιθέτως, ο ζημιωθείς να γνωρίζει ότι η συγκεκριμένη συμπεριφορά συνιστά παράβαση του δικαίου ανταγωνισμού ούτε να έχει παύσει η οικεία παράβαση. Επιπλέον, οι εφαρμοστέοι εθνικοί κανόνες δεν επιβάλλουν την αναστολή ή τη διακοπή της παραγραφής κατά τη διάρκεια της έρευνας της Επιτροπής σχετικά με την παράβαση. Επίσης, η παραγραφή δεν μπορεί να ανασταλεί τουλάχιστον έως ένα έτος μετά την ημερομηνία κατά την οποία η απόφαση της Επιτροπής με την οποία διαπιστώνεται η ίδια αυτή παράβαση καθίσταται απρόσβλητη.
Κατά το περιφερειακό δικαστήριο Πράγας, εξ αυτού συνάγεται, εν προκειμένω, ότι κάθε γενική αναζήτηση στην ιστοσελίδα της Google που είχε ως αποτέλεσμα την τοποθέτηση και την εμφάνιση αποτελεσμάτων ευνοϊκότερων για την υπηρεσία σύγκρισης τιμών της Google θα συνεπαγόταν την έναρξη νέας αυτοτελούς παραγραφής.
Επιπλέον, δεδομένου ότι η οδηγία 2014/104 (4) μεταφέρθηκε εκπρόθεσμα στο τσεχικό δίκαιο, το περιφερειακό δικαστήριο Πράγας επισημαίνει ότι η προσαπτόμενη στην Google παράβαση είχε παύσει μετά τη λήξη της προθεσμίας μεταφοράς της οδηγίας αυτής στο εσωτερικό δίκαιο, ήτοι στις 27 Δεκεμβρίου 2016, αλλά, εξ όσων φαίνεται, πριν από την ημερομηνία έναρξης ισχύος της νομοθεσίας μεταφοράς, ήτοι την 1η Σεπτεμβρίου 2017.
Υπό το πρίσμα των ανωτέρω, το περιφερειακό δικαστήριο Πράγας υπέβαλε στο Δικαστήριο διάφορα προδικαστικά ερωτήματα με τα οποία ζητεί, κατ’ ουσίαν, να διευκρινιστεί εάν το άρθρο 10 της οδηγίας 2014/104 και/ή το άρθρο 102 ΣΛΕΕ και η αρχή της αποτελεσματικότητας αντιτίθενται σε εθνική ρύθμιση παραγραφής, όπως η επίμαχη στη διαφορά της κύριας δίκης, αξιώσεων αποζημίωσης που απορρέουν από διαρκείς παραβάσεις των κανόνων του δικαίου ανταγωνισμού της Ένωσης.
Εκτίμηση του Δικαστηρίου
Προκειμένου να απαντήσει στα προδικαστικά ερωτήματα, το Δικαστήριο εξετάζει κατ’ αρχάς τη δυνατότητα διαχρονικής εφαρμογής του άρθρου 10 της οδηγίας 2014/104, το οποίο καθορίζει την ελάχιστη διάρκεια της παραγραφής των αξιώσεων αποζημίωσης για παραβάσεις του δικαίου ανταγωνισμού και το νωρίτερο χρονικό σημείο έναρξής της και τις περιστάσεις υπό τις οποίες επιβάλλεται αναστολή ή διακοπή της.
Συναφώς, το Δικαστήριο υπενθυμίζει ότι το άρθρο 10 της οδηγίας 2014/104 αποτελεί ουσιαστική διάταξη και, ως εκ τούτου, σύμφωνα με το άρθρο 22, παράγραφος 1, της οδηγίας αυτής, τα κράτη μέλη οφείλουν να διασφαλίζουν τη μη αναδρομική εφαρμογή των διατάξεων μεταφοράς του άρθρου αυτού στην εσωτερική έννομη τάξη. Εντούτοις, μετά τη λήξη της προθεσμίας μεταφοράς της οδηγίας αυτής στην εσωτερική έννομη τάξη, ήτοι στις 27 Δεκεμβρίου 2016, το εθνικό δίκαιο πρέπει να ερμηνεύεται κατά τρόπο σύμφωνο προς κάθε διάταξη της οδηγίας αυτής.
Στο πλαίσιο αυτό, προκειμένου να διαπιστωθεί η διαχρονική εφαρμογή του άρθρου 10 της οδηγίας 2014/104 στην υπό κρίση περίπτωση, το Δικαστήριο διερευνά εάν η επίμαχη στη διαφορά της κύριας δίκης έννομη κατάσταση είχε διαμορφωθεί πριν από τις 27 Δεκεμβρίου 2016 ή εάν εξακολούθησε να παράγει τα αποτελέσματά της και μετά την ημερομηνία αυτή.
Προς τον σκοπό αυτόν, εξετάζεται εάν, στις 27 Δεκεμβρίου 2016, είχε παρέλθει η προβλεπόμενη από το εθνικό δίκαιο προθεσμία παραγραφής που είχε εφαρμογή στην περίπτωση της κύριας δίκης. Εντούτοις, πρέπει να ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι, ακόμη και πριν από την ημερομηνία λήξης της προθεσμίας μεταφοράς της οδηγίας 2014/104 στο εσωτερικό δίκαιο, οι εφαρμοστέοι εθνικοί κανόνες παραγραφής έπρεπε να είναι σύμφωνοι με τις αρχές της ισοδυναμίας και της αποτελεσματικότητας προκειμένου να μην υπονομεύεται η πλήρης αποτελεσματικότητα του άρθρου 102 ΣΛΕΕ.
Η πλήρης αποτελεσματικότητα του άρθρου 102 ΣΛΕΕ και, πιο συγκεκριμένα, η πρακτική αποτελεσματικότητα της προβλεπόμενης από αυτό απαγόρευσης επιβάλλουν οι εθνικές προθεσμίες παραγραφής των αξιώσεων αποζημίωσης για παραβάσεις του εν λόγω άρθρου να μην αρχίζουν να τρέχουν πριν από την παύση της παράβασης και προτού ο ζημιωθείς λάβει γνώση ή μπορεί ευλόγως να θεωρηθεί ότι έχει λάβει γνώση των αναγκαίων στοιχείων για την άσκηση αγωγής αποζημίωσης.
Πράγματι, όσον αφορά την πρώτη προϋπόθεση περί παύσεως της παράβασης, το Δικαστήριο εκτιμά ότι, λαμβανομένου υπόψη του γεγονότος ότι οι διαφορές που αφορούν παραβάσεις του δικαίου ανταγωνισμού χαρακτηρίζονται, κατ’ αρχήν, από ασυμμετρία πληροφόρησης εις βάρος του ζημιωθέντος και ότι συχνά είναι ιδιαιτέρως δυσχερές για τον ζημιωθέντα να αποδείξει, προτού παύσει μια τέτοια παράβαση, την ύπαρξη και την έκτασή της καθώς και τη ζημία που απορρέει από αυτήν, η απαίτηση κατά την οποία η παραγραφή δεν μπορεί να αρχίσει πριν από την παύση της οικείας παράβασης είναι αναγκαία προκειμένου ο ζημιωθείς να έχει πράγματι τη δυνατότητα να ασκήσει το εκ του άρθρου 102 ΣΛΕΕ δικαίωμά του σε πλήρη αποκατάσταση της ζημίας. Επιπλέον, δεδομένου ότι, ελλείψει απόφασης της Επιτροπής ή εθνικής αρχής με την οποία διαπιστώνεται η παράβαση, είναι κατά κανόνα δυσχερές για τον ζημιωθέντα να αποδείξει παράβαση του άρθρου αυτού, ένα καθεστώς παραγραφής που θα μπορούσε να έχει ως συνέπεια η προθεσμία αυτή να παρέλθει πολύ πριν από την έκδοση μιας τέτοιας απόφασης θα μπορούσε να καταστήσει υπερβολικά δυσχερή την άσκηση του δικαιώματος του προσώπου αυτού σε πλήρη αποζημίωση.
Όσον αφορά τη δεύτερη προϋπόθεση, σχετικά με τη γνώση των στοιχείων που είναι αναγκαία για την άσκηση αγωγής αποζημίωσης, το Δικαστήριο υπενθυμίζει ότι μεταξύ των στοιχείων αυτών περιλαμβάνονται η ύπαρξη παράβασης του δικαίου ανταγωνισμού, η ύπαρξη ζημίας, η αιτιώδης συνάφεια μεταξύ ζημίας και παράβασης, καθώς και η ταυτότητα του παραβάτη.
Μολονότι εναπόκειται στο αιτούν δικαστήριο να καθορίσει, εν προκειμένω, την ημερομηνία κατά την οποία η Heureka έλαβε γνώση των στοιχείων αυτών, εντούτοις, το Δικαστήριο κρίνει χρήσιμο να επισημάνει ότι το χρονικό αυτό σημείο κατά το οποίο ο ενδιαφερόμενος λαμβάνει γνώση των οικείων στοιχείων συμπίπτει κατ’ αρχήν με την ημερομηνία δημοσίευσης στην Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης της περίληψης της απόφασης της Επιτροπής με την οποία διαπιστώνεται η παράβαση, ανεξαρτήτως του εάν η απόφαση αυτή έχει καταστεί απρόσβλητη.
Το Δικαστήριο διευκρινίζει, επιπλέον, ότι το άρθρο 102 ΣΛΕΕ και η αρχή της αποτελεσματικότητας επιβάλλουν την αναστολή ή τη διακοπή της παραγραφής κατά τη διάρκεια έρευνας της Επιτροπής. Αντιθέτως, το άρθρο αυτό και η εν λόγω αρχή δεν απαιτούν την παράταση της αναστολής της παραγραφής έως ότου η απόφαση της Επιτροπής καταστεί απρόσβλητη. Πράγματι, ο ζημιωθείς μπορεί, προς στήριξη της αγωγής αποζημίωσης, να επικαλεστεί τις διαπιστώσεις απόφασης της Επιτροπής που δεν έχει καταστεί απρόσβλητη, δεδομένου ότι η απόφαση αυτή έχει δεσμευτική ισχύ εφόσον δεν έχει ακυρωθεί.
Λαμβανομένων υπόψη των προεκτεθέντων, το Δικαστήριο κρίνει ότι ένα καθεστώς παραγραφής όπως το επίμαχο στη διαφορά της κύριας δίκης, κατά το οποίο, αφενός, η τριετής παραγραφή αρχίζει, ανεξάρτητα και χωριστά για κάθε επιμέρους ζημία που προκύπτει από παράβαση του άρθρου 102 ΣΛΕΕ, από το χρονικό σημείο κατά το οποίο ο ζημιωθείς έλαβε γνώση ή μπορεί ευλόγως να θεωρηθεί ότι έλαβε γνώση του ότι υπέστη επιμέρους ζημία καθώς και της ταυτότητας του υπόχρεου προς αποκατάστασή της, χωρίς να είναι αναγκαίο να έχει παύσει η παράβαση και να γνωρίζει το πρόσωπο αυτό ότι η οικεία συμπεριφορά συνιστά παράβαση των κανόνων ανταγωνισμού, και, αφετέρου, η προθεσμία αυτή δεν μπορεί ούτε να ανασταλεί ούτε να διακοπεί κατά τη διάρκεια της έρευνας της Επιτροπής σχετικά με μια τέτοια παράβαση, είναι ασύμβατο με το άρθρο 102 ΣΛΕΕ και την αρχή της αποτελεσματικότητας καθόσον καθιστά πρακτικώς αδύνατη ή υπερβολικά δυσχερή την άσκηση του δικαιώματος προς αποκατάσταση της ζημίας που έχει προκληθεί από την παράβαση.
Κατά συνέπεια, πρέπει να εξεταστεί, αποκλειομένων των στοιχείων του εν λόγω καθεστώτος παραγραφής που είναι ασύμβατα προς το άρθρο 102 ΣΛΕΕ και την αρχή της αποτελεσματικότητας, εάν, κατά την ημερομηνία λήξης της προθεσμίας μεταφοράς της οδηγίας 2014/104 στο εσωτερικό δίκαιο, ήτοι στις 27 Δεκεμβρίου 2016, είχε παρέλθει η προβλεπόμενη από το εθνικό δίκαιο προθεσμία παραγραφής που, έως την ημερομηνία αυτή, είχε εφαρμογή στην περίπτωση της κύριας δίκης.
Συναφώς, από την απόφαση της Επιτροπής με την οποία διαπιστώθηκε κατάχρηση της δεσπόζουσας θέσης της Google προκύπτει ότι η παράβαση αυτή δεν είχε ακόμη παύσει κατά την ημερομηνία έκδοσης της εν λόγω απόφασης, ήτοι στις 27 Ιουνίου 2017. Επομένως, κατά την ημερομηνία λήξης της προθεσμίας μεταφοράς της οδηγίας 2014/104 στο εσωτερικό δίκαιο, η παραγραφή όχι μόνο δεν είχε συμπληρωθεί, αλλά δεν είχε καν αρχίσει.
Δεδομένου ότι η επίμαχη στην κύρια δίκη κατάσταση δεν είχε διαμορφωθεί πριν από τη λήξη της προθεσμίας μεταφοράς της οδηγίας 2014/104 στο εσωτερικό δίκαιο, το άρθρο 10 της οδηγίας έχει εφαρμογή ratione temporis. Το Δικαστήριο διαπιστώνει ότι από το σαφές γράμμα του άρθρου 10, παράγραφοι 2 και 4, προκύπτει ότι το επίμαχο εθνικό καθεστώς παραγραφής είναι ασύμβατο με τη διάταξη αυτήν. Επισημαίνει, ειδικότερα, ότι το άρθρο 10, παράγραφος 4, απαιτεί πλέον η αναστολή της παραγραφής, κατόπιν πράξης της αρχής ανταγωνισμού που αποβλέπει στη διερεύνηση ή τη διαδικασία για παράβαση του δικαίου ανταγωνισμού με την οποία σχετίζεται η αγωγή αποζημίωσης, να λήγει τουλάχιστον ένα έτος μετά την ημερομηνία κατά την οποία η απόφαση με την οποία διαπιστώνεται η παράβαση καθίσταται απρόσβλητη ή η διαδικασία περατώνεται με άλλον τρόπο. Επομένως, η εν λόγω διάταξη βαίνει, ως προς το σημείο αυτό, πέραν των απαιτήσεων που απορρέουν από το άρθρο 102 ΣΛΕΕ και την αρχή της αποτελεσματικότητας.
Τέλος, το Δικαστήριο υπενθυμίζει ότι, μολονότι δεν είναι δυνατή, στο πλαίσιο διαφοράς μεταξύ ιδιωτών, η απευθείας επίκληση οδηγίας που δεν έχει μεταφερθεί στο εσωτερικό δίκαιο, εντούτοις, το εθνικό δικαστήριο που επιλαμβάνεται μιας τέτοιας διαφοράς οφείλει, από τη λήξη της προθεσμίας μεταφοράς της οδηγίας στο εσωτερικό δίκαιο, να ερμηνεύει το εθνικό δίκαιο κατά τρόπο σύμφωνο προς αυτή, χωρίς ωστόσο να προβεί σε contra legem ερμηνεία του εθνικού δικαίου.