OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
PRIITA PIKAMÄE
przedstawiona w dniu 12 stycznia 2023 r.(1)
Sprawa C‑608/21
Postępowanie karne
pomiędzy
XN
a
Politseyski organ pri 02 RU SDVR
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Sofiyski Rayonen sad (sąd rejonowy w Sofii, Bułgaria)]
Odesłanie prejudycjalne – Współpraca wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych – Prawo do informacji w postępowaniu karnym – Dyrektywa 2012/13/UE – Prawo do informacji dotyczących oskarżenia – Artykuł 6 ust. 2 – Powiadomienie osoby podejrzanej lub oskarżonej o powodach decyzji o zatrzymaniu – Termin – Treść
1. „Jakże mogę być aresztowany? I do tego w taki sposób?” – „Znowu Pan zaczyna – powiedział strażnik i zanurzył kromkę chleba z masłem w słoiku z miodem. – Na takie pytania nie odpowiadamy”(2). Te fragmenty pierwszej sceny Procesu, słynnej powieści praskiego pisarza Franza Kafki, ukazują nam społeczeństwo rządzące się fikcyjną praworządnością, w którym władze mogą pozbawić jednostkę przynależnej jej wolności, nie informując jej o powodach takiej decyzji. W trakcie całej fabuły K. stara się odkryć powody swojego zatrzymania (i późniejszego skazania), bez powodzenia.
2. W kontraście do wyobrażonych przez Kafkę inkwizycyjnych nadużyć prawodawca Unii Europejskiej skodyfikował w art. 6 ust. 2 dyrektywy 2012/13/UE(3) prawo osób podejrzanych lub oskarżonych, zatrzymanych lub aresztowanych, do otrzymania informacji o powodach pozbawienia ich wolności. W ramach niniejszego odesłania prejudycjalnego Sofiyski Rayonen sad (sąd rejonowy w Sofii, Bułgaria) zwraca się do Trybunału o dokonanie wykładni tego przepisu, a tym samym o przedstawienie wyjaśnień co do momentu, w którym powody te powinny zostać podane do wiadomości, oraz treści takiego powiadomienia.
Ramy prawne
Prawo Unii
3. W niniejszej sprawie istotne są motywy 10, 14 i 28 dyrektywy 2012/13, art. 1, 2, 3, 4 i 6 tej dyrektywy, a także art. 6 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „kartą”).
Prawo bułgarskie
4. Artykuł 72 Zakon za ministerstvoto na vatreshnite raboti (ustawy o ministerstwie spraw wewnętrznych) (DV nr 53 z dnia 27 czerwca 2014 r.), w brzmieniu mającym zastosowanie do sporu w postępowaniu głównym, przewiduje:
„(1) Organy policji mogą zatrzymać osobę:
1. co do której istnieją dane wskazujące na to, że popełniła ona przestępstwo.
[…]
(4) Zatrzymana osoba ma prawo zaskarżyć zgodność z prawem zatrzymania przed Rayonen sad [(sądem rejonowym)] siedziby organu. Sąd orzeka w przedmiocie skargi niezwłocznie, a wydane przez niego orzeczenie podlega zaskarżeniu w trybie kasacyjnym określonym w Administrativnoprotsesualen kodeks [(kodeksie postępowania administracyjnego) (DV nr 30 z dnia 11 kwietnia 2006 r.)] przed odpowiednim administrativen sad [(bułgarskim sądem administracyjnym)].
(5) Od chwili zatrzymania zatrzymany ma prawo do obrońcy i wyjaśnia mu się również, że ma prawo do zrzeczenia się obrońcy, oraz skutki wykonania tego prawa, a także prawo do odmowy składania wyjaśnień, gdy zatrzymanie nastąpiło na podstawie ust. 1 pkt 1.
[…]”.
5. Zgodnie z art. 73 tej ustawy osobie zatrzymanej na warunkach określonych w art. 72 ust. 1 pkt 1–4 wspomnianej ustawy nie można ograniczać praw innych niż prawo do swobodnego przemieszczania się. Okres zatrzymania w tym przypadku nie może przekraczać 24 godzin.
6. Artykuł 74 ustawy o ministerstwie spraw wewnętrznych stanowi:
„(1) W odniesieniu do osób, o których mowa w art. 72 ust. 1, wydaje się pisemny nakaz [(zapoved)] zatrzymania.
(2) W nakazie, o którym mowa w ust. 1, wskazuje się:
1. nazwisko, stanowisko służbowe i miejsce pracy organu policji, który wydał nakaz;
2. faktyczne i prawne podstawy zatrzymania;
3. dane indywidualizujące zatrzymaną osobę;
4. datę i godzinę zatrzymania;
5. ograniczenia praw osoby określonej w art. 73;
6. prawo danej osoby do:
(a) zaskarżenia przed sądem zgodności z prawem zatrzymania;
(b) obrony przez adwokata od chwili zatrzymania;
[…]
(3) Zatrzymana osoba wypełnia oświadczenie, że powiadomiono ją o przysługujących jej prawach, a także o swoim zamiarze wykonywania lub niewykonywania praw określonych w ust. 2 pkt 6 lit. b)–f). Nakaz podpisują organ policji i zatrzymana osoba.
(4) Odmowę lub niemożność podpisania nakazu przez zatrzymaną osobę potwierdza się za pomocą podpisu jednego świadka.
[…]
(6) Odpis nakazu doręcza się zatrzymanej osobie, która go podpisuje”.
7. Zgodnie z art. 22 Zakon za administrativnite narushenia i nakazania (ustawy o naruszeniach i karach administracyjnych) (DV nr 92 z dnia 28 listopada 1968 r.) w celu zapobiegania naruszeniom administracyjnym i ich zakończenia, a także zapobiegania ich szkodliwym skutkom i usunięcia tych skutków można stosować przymusowe środki administracyjne.
8. Artykuł 21 ust. 1 kodeksu postępowania administracyjnego, w brzmieniu mającym zastosowanie do sporu w postępowaniu głównym, ma następujące brzmienie:
„Indywidualnym aktem administracyjnym jest wyraźne oświadczenie lub wyrażone poprzez czynność lub bezczynność oświadczenie organu administracji lub innego uprawnionego w tym względzie na mocy ustawy organu lub podmiotu, osób realizujących funkcje publiczne oraz podmiotów świadczących usługi publiczne, na mocy którego to oświadczenia ustanawia się prawa lub obowiązki lub bezpośrednio narusza się prawa, swobody lub ustawowe interesy poszczególnych obywateli lub organizacji, a także odmowa wydania takiego aktu”.
9. W art. 145 tego kodeksu przewidziano:
„(1) Akty administracyjne mogą być zaskarżone przed sądem w zakresie ich zgodności z prawem.
(2) Zaskarżeniu podlegają:
1. pierwotny indywidualny akt administracyjny, w tym odmowa wydania takiego aktu;
[…]”.
10. Artykuł 1 Ukaz nr 904 za borba s drebnoto khuliganstvo (dekretu nr 904 w sprawie walki z drobnym chuligaństwem) z dnia 28 grudnia 1963 r., w brzmieniu mającym zastosowanie do sporu w postępowaniu głównym, stanowi:
„(1) Za drobne chuligaństwo popełnione przez osobę, która ukończyła szesnasty rok życia, nakłada się następujące kary administracyjne:
1. zatrzymanie przez okres do 15 dni w placówce należącej do ministerstwa spraw wewnętrznych;
2. grzywnę w wysokości od 100 do 500 lewów bułgarskich (BGN) [(około 51–256 EUR)].
(2) »Drobne chuligaństwo« w rozumieniu tego dekretu jest nieprzyzwoitym zachowaniem polegającym na użyciu wulgarnych, obraźliwych lub innych nieuprzejmych wyrażeń w miejscu publicznym w obecności większej liczby osób, na pogardliwym stosunku do obywateli, organów władzy lub społeczeństwa lub na wywoływaniu sporów, biciu lub innych podobnych działaniach naruszających porządek i spokój publiczny, lecz ze względu na swój niższy stopień szkodliwości społecznej nie stanowi ono przestępstwa, o którym mowa w art. 325 kodeksu karnego”.
Okoliczności faktyczne leżące u podstaw sporu, postępowanie główne i pytania prejudycjalne
11. RK, funkcjonariusz policji komisariatu 2. rejonu policji miasta Sofii (Bułgaria), wydał w dniu 2 września 2020 r. nakaz, w którym zarządzono przymusowy środek administracyjny polegający na zatrzymaniu XN przez okres do 24 godzin, począwszy od godz. 11.20 w dniu 2 września 2020 r., ze względu na podejrzenie popełnienia przestępstwa.
12. W omawianym nakazie, opatrzonym podpisem funkcjonariusza policji RK, wskazano powody zatrzymania XN w następujący sposób: „art. 72 ust. 1 pkt 1 [ustawy o ministerstwie spraw wewnętrznych]” i „naruszenie porządku publicznego”. Na odwrotnej stronie nakazu zaznaczono, że XN został zwolniony o godz. 11.10 w dniu 3 września 2020 r., który to fakt potwierdził on własnoręcznym podpisem. Bezpośrednio po zatrzymaniu XN przeprowadzono jego przeszukanie opisane w protokole, a także przedstawiono mu do wypełnienia oświadczenie, w którym wyjaśniono prawa określone w art. 72, 73 i 74 ustawy o ministerstwie spraw wewnętrznych.
13. W dniu 3 września 2020 r. do Sofiyski Rayonen sad (sądu rejonowego w Sofii), sądu odsyłającego, wpłynęła skarga XN, w której zakwestionowano zgodność z prawem wydanego nakazu zatrzymania.
14. W toku postępowania w sprawie tej skargi przedłożono pisemne sprawozdania organu policji z dnia 2, 3 i 4 września 2020 r., w których stwierdzono, że w dniu 2 września 2020 r. około godz. 11.20 XN, jako uczestnik protestów na terenie miasta Sofia przed budynkiem Zgromadzenia Narodowego, próbował sforsować sformowany kordon policji, zadając rękoma i nogami ciosy skierowane na tarcze funkcjonariuszy policji i kierując do nich cyniczne wypowiedzi, co spowodowało konieczność jego zatrzymania. Brakuje dowodów na to, że pisemne sprawozdania funkcjonariuszy policji z dnia 2 i 3 września 2020 r. zostały przedstawione XN w celu zapoznania się z nimi w chwili jego zatrzymania.
15. W piśmie wyjaśniającym z dnia 2 września 2020 r. XN wskazał, że uczestniczył w protestach, a w chwili eskalacji napięcia został wypchnięty z tłumu w stronę kordonu policji, po czym został zatrzymany przez organy ministerstwa spraw wewnętrznych, które dopuściły się w stosunku do niego niezgodnej z prawem przemocy fizycznej. Zaprzeczył, jakoby naruszał porządek publiczny.
16. Do akt sprawy dołączono dokumentację medyczną z dnia 2 września 2020 r., zgodnie z którą, po przeprowadzeniu badania przez specjalistę medycznego, u XN stwierdzono otwartą ranę na powiece i w okolicach oczu.
17. W dniu 8 września 2020 r., po wydaniu postanowienia przez prokuratora prokuratury rejonowej w Sofii, funkcjonariusz policji komisariatu 2. rejonu policji tego miasta sporządził przeciwko XN i wniósł do rozpoznania przez Sofiyski Rayonen sad (sąd rejonowy w Sofii) akt stwierdzający zachowanie polegające na drobnym chuligaństwie, w którym to akcie przedstawiono twierdzenia, że XN popełnił wykroczenie administracyjne z art. 1 ust. 2 dekretu nr 904 w sprawie walki z drobnym chuligaństwem. Orzeczeniem z dnia 8 września 2020 r., wydanym przez Sofiyski Rayonen sad (sąd rejonowy w Sofii), XN został uznany za niewinnego ze względu na brak dowodu popełnienia zarzucanego mu wykroczenia administracyjnego. To orzeczenie sądu jest prawomocne.
18. Sąd odsyłający wskazuje, że w ramach postępowania głównego ma on zbadać zgodność z prawem nakazu wydanego przez organ policji, który zarządził faktyczne zatrzymanie XN na okres do 24 godzin na podstawie podejrzenia popełnienia przestępstwa.
19. Wyjaśnia on, że takie zatrzymanie obywateli, w stosunku do których istnieją dane wskazujące na popełnienie przestępstwa, stanowi przymusowy środek administracyjny w rozumieniu art. 22 ustawy o naruszeniach i karach administracyjnych, mający charakter indywidualnego aktu administracyjnego, którego celem jest zapobieżenie możliwości ukrycia się danej osoby lub popełnienia przez nią przestępstwa.
20. Sąd odsyłający wskazuje, że zgodnie z art. 74 ust. 2 ustawy o ministerstwie spraw wewnętrznych wskazanie faktycznych i prawnych podstaw zatrzymania stanowi główny wymóg odnoszący się do nakazu wydanego przez organ policji. W tym względzie Varhoven administrativen sad (najwyższy sąd administracyjny, Bułgaria) dokonał korygującej wykładni tego przepisu, przyjmując, że dopuszczalne jest, by te informacje nie były zawarte w pisemnym akcie nakazującym zatrzymanie, lecz w innych, powiązanych z nim dokumentach (poprzedzających lub kolejnych), mimo że dokumenty te nie zostają przedstawione zainteresowanej osobie w chwili ograniczenia jej prawa do swobodnego przemieszczania się. Sąd odsyłający uważa zaś, że owo orzecznictwo, którym kierują się sądy krajowe niższych instancji, nie jest zgodne ani z art. 5 ust. 1 lit. c) europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, podpisanej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (zwanej dalej „EKPC”), stosownie do jego wykładni dokonanej przez Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC), ani z art. 6 ust. 2 dyrektywy 2012/13 czy z art. 8 ust. 1 tej dyrektywy.
21. Zdaniem sądu odsyłającego należy bowiem uwzględnić okoliczność, że prawo dostępu do materiałów sprawy przez osoby mające status „podejrzanego”, o którym mowa w art. 7 dyrektywy 2012/13, nie zostało transponowane do prawa bułgarskiego, a zatem nie jest ono zagwarantowane. Taki dostęp został zapewniony wyłącznie osobom „oskarżonym” na mocy kodeksu postępowania karnego. A zatem w braku konkretnych informacji dotyczących faktycznych i prawnych podstaw zatrzymania oraz w obliczu okoliczności, że nie zagwarantowano dostępu do materiałów sprawy, w których te podstawy zostają wskazane, osoba podejrzana o popełnienie przestępstwa nie ma możliwości zorganizowania w odpowiedni i skuteczny sposób korzystania ze swojego prawa do obrony i zaskarżenia w trybie sądowym zgodności z prawem aktu dotyczącego jej zatrzymania.
22. Sąd odsyłający zastanawia się ponadto nad tym, jakie dane powinny zawierać informacje dotyczące zachowania przestępczego w rozumieniu art. 6 dyrektywy 2012/13, o którego popełnienie osoba zatrzymana jest podejrzana.
23. W tych okolicznościach Sofiyski Rayonen sad (sąd rejonowy w Sofii, Bułgaria) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1. Czy art. 8 ust. 1 w związku z art. 6 ust. 2 dyrektywy [2012/13] należy interpretować w ten sposób, że nie dopuszczają one przepisów krajowych, stosowanych korekcyjnie na podstawie orzecznictwa utrwalonego w danym państwie członkowskim Unii, zgodnie z którym dopuszczalne jest, by podstawy zatrzymania podejrzanego, w tym za czyn zabroniony, o którego popełnienie jest on podejrzany, nie były zawarte w pisemnym akcie dotyczącym zatrzymania, lecz w innych, powiązanych z nim dokumentach (poprzedzających lub kolejnych), których nie przedstawiono niezwłocznie i z którymi osoba ta może się zapoznać następnie przy ewentualnym zaskarżeniu zgodności z prawem zatrzymania w trybie sądowym?
2. Czy art. 6 ust. 2 dyrektywy [2012/13] należy interpretować w ten sposób, że informacje dotyczące czynu zabronionego, o którego popełnienie zatrzymana osoba jest podejrzana, powinny obejmować dane dotyczące czasu, miejsca i sposobu jego popełnienia, konkretnego uczestnictwa danej osoby w jego popełnieniu i odpowiedniej prawnokarnej kwalifikacji, tak aby zapewnić skuteczne wykonywanie prawa do obrony?”.
Analiza
W przedmiocie stosowania dyrektywy 2012/13
24. Na wstępie należy zająć stanowisko w kwestii możliwości zastosowania dyrektywy 2012/13 w niniejszej sprawie.
25. Z postanowienia odsyłającego wynika bowiem, że w prawie bułgarskim zatrzymanie na podstawie art. 72 ust. 1 pkt 1 ustawy o ministerstwie spraw wewnętrznych stanowi przymusowy środek administracyjny, mający charakter indywidualnego aktu administracyjnego, co mogłoby sugerować, że postępowanie główne należy zakwalifikować jako administracyjne i w związku z tym nie jest ono objęte zakresem stosowania dyrektywy 2012/13.
26. Zgodnie z art. 1 tej dyrektywy ustanawia ona przepisy dotyczące prawa osób podejrzanych lub oskarżonych do informacji dotyczących praw przysługujących im w postępowaniu karnym oraz oskarżenia przeciwko nim. Nie mając wątpliwości co do tego, że gdy XN został zatrzymany i umieszczony w areszcie, musiał się dowiedzieć, iż organy policji uznały go za podejrzanego(4), skoncentruję się pokrótce na kwestii, czy postępowanie, które doprowadziło do niniejszego odesłania prejudycjalnego, jest „postępowaniem karnym” w rozumieniu wspomnianego artykułu, wobec czego dyrektywa 2012/13 powinna znaleźć zastosowanie w niniejszej sprawie.
27. W tym względzie pragnę zauważyć, że zatrzymanie przeprowadzone zgodnie z bułgarskim ustawodawstwem dotyczy zdaniem sądu odsyłającego obywateli, w odniesieniu do których istnieją przesłanki wskazujące na to, że popełnili oni przestępstwo. O ile odpowiedzialność danej osoby jest badana oddzielnie w ramach postępowania karnego, o tyle zatrzymanie można nakazać jedynie wtedy, gdy istnieją dane wskazujące na popełnienie przestępstwa i uzasadniające podejrzenie, że osoba ta prawdopodobnie brała w nim udział.
28. Należy ponadto stwierdzić, że zgodnie z motywem 14 dyrektywy 2012/13 opiera się ona na prawach określonych w karcie, a w szczególności jej art. 6, 47 i 48, oraz na art. 5 i 6 EKPC, zgodnie z wykładnią ETPC, zaś terminu „oskarżenie” użyto w tej dyrektywie w celu opisania tego samego pojęcia, które opisuje termin „oskarżenie” użyty w art. 6 ust. 1 EKPC(5).
29. Jak podkreśla Komisja Europejska w uwagach na piśmie, Trybunał potwierdził już w wyroku IS (Niezgodność z prawem postanowienia odsyłającego)(6), że prawa przyznane przez dyrektywę 2012/13 mają zastosowanie do zatrzymanego lub aresztowanego podejrzanego, przypominając orzecznictwo ETPC dotyczące możliwości zastosowania gwarancji wynikających z aspektu karnego art. 6 EKPC, zgodnie z którym „oskarżenie w […] sprawie karnej” ma miejsce wówczas, gdy właściwe organy oficjalnie oskarżają daną osobę lub gdy jest ona w istotny sposób dotknięta działaniami podejmowanymi przez te organy z powodu podejrzeń, jakie na niej ciążą. Tak więc osoba taka jak XN w niniejszej sprawie, która została zatrzymana (lub aresztowana), ponieważ jest podejrzana o popełnienie przestępstwa, może być uważana za osobę „oskarżoną o popełnienie przestępstwa” i domagać się ochrony z art. 6 EKPC(7).
30. Wynika z tego, że dyrektywa 2012/13 ma zastosowanie w postępowaniu głównym.
Co do istoty
W przedmiocie pierwszego pytania prejudycjalnego
31. Poprzez pytanie pierwsze sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 8 ust. 1 dyrektywy 2012/13 w związku z art. 6 ust. 2 tej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie regulacji krajowej, stosowanej zgodnie z utrwaloną w danym państwie członkowskim praktyką orzeczniczą, na podstawie której powody zatrzymania podejrzanego lub oskarżonego nie muszą być koniecznie wskazane w pisemnym akcie nakazującym zatrzymanie, ale mogą być również zawarte w innych dokumentach, których treść dana osoba pozna tylko wtedy, gdy wniesie środek zaskarżenia do sądu w celu zakwestionowania zgodności z prawem tego aktu.
32. Przed rozpoczęciem analizy należy przypomnieć, że art. 8 ust. 1 wspomnianej dyrektywy wymaga, aby udzielenie informacji osobom podejrzanym lub oskarżonym zgodnie z art. 3–6 tej dyrektywy zostało odnotowane przy użyciu procedur rejestracji określonych w prawie danego państwa członkowskiego. Tymczasem z akt sprawy nie wydaje się wynikać, by wykładnia tego przepisu miała jakiekolwiek znaczenie dla udzielenia odpowiedzi na niniejsze pytanie. W swoim przyszłym wyroku Trybunał powinien zatem moim zdaniem przeformułować pytanie i odnieść się wyłącznie do art. 6 ust. 2 dyrektywy 2012/13.
33. Dyrektywa 2012/13 ma na celu, poprzez ustanowienie wspólnych norm minimalnych regulujących prawo do informacji w postępowaniu karnym, zwiększenie wzajemnego zaufania między państwami członkowskimi do ich systemów wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych(8). Artykuł 1 tej dyrektywy wskazuje, jak zauważono powyżej, że ustanawia ona przepisy dotyczące prawa osób podejrzanych lub oskarżonych do informacji dotyczących praw przysługujących im w postępowaniu karnym oraz oskarżenia przeciwko nim.
34. Jak już stwierdził Trybunał(9), z łącznej lektury art. 3 i 6 dyrektywy 2012/13 wynika, że prawo, o którym mowa w jej art. 1, obejmuje co najmniej dwa odrębne uprawnienia. Po pierwsze, zgodnie z art. 3 wspomnianej dyrektywy osobom podejrzanym lub oskarżonym należy udzielić informacji dotyczących co najmniej niektórych praw procesowych, obejmujących prawo dostępu do obrońcy, uprawnienie do bezpłatnej porady prawnej i warunki jej uzyskania, prawo do informacji dotyczących oskarżenia i prawo do tłumaczenia ustnego i pisemnego oraz prawo do odmowy składania wyjaśnień. W razie gdy osoby podejrzane lub oskarżone zostają zatrzymane lub aresztowane, art. 4 dyrektywy 2012/13 nakłada na państwa członkowskie obowiązek dostarczenia im pisemnego pouczenia wyliczającego również pewne dodatkowe prawa procesowe. Po drugie, przywoływana dyrektywa definiuje w swoim art. 6 zasady odnoszące się do prawa do informacji dotyczących oskarżenia.
35. Artykuł 6 ust. 2 dyrektywy 2012/13, będący przedmiotem rozpatrywanego pytania prejudycjalnego, dotyczy zasady, zgodnie z którą osoby podejrzane lub oskarżone, które zostały zatrzymane lub aresztowane, otrzymują informacje o powodach ich zatrzymania lub aresztowania, w tym o czynie zabronionym, o którego popełnienie są podejrzane lub oskarżone.
36. Szczególnym celem tego przepisu jest umożliwienie tym osobom zakwestionowania zgodności z prawem ich pozbawienia wolności, a tym samym ochrona przed arbitralnym zatrzymaniem lub aresztowaniem. Wynika to z orzecznictwa ETPC.
37. Pragnę w tym względzie przypomnieć, że skoro art. 6 ust. 2 dyrektywy 2012/13 reguluje przesłankę zgodności z prawem pozbawienia wolności, jego wykładnia musi siłą rzeczy opierać się na art. 6 karty, dotyczącym prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Ustanowionym w nim prawom należy nadać, zgodnie z klauzulą równoważności zawartą w art. 52 ust. 3 karty, takie samo znaczenie i zakres jak prawom przyznanym na mocy art. 5 EKPC. ETPC w sposób utrwalony orzekał zaś, że obowiązek informowania ciążący na właściwych organach na mocy art. 5 ust. 2 EKPC(10) ma na celu przyznanie osobom zatrzymanym lub aresztowanym prawa do zakwestionowania przed sądem na podstawie ust. 4 tego postanowienia zgodności z prawem ich pozbawienia wolności(11).
38. Co się tyczy momentu, w którym powinno nastąpić przekazanie informacji dotyczących powodów zatrzymania lub aresztowania, brzmienie art. 6 ust. 2 dyrektywy 2012/13 w sposób oczywisty nie zawiera żadnej wskazówki. Należy zatem zbadać, czy taka wskazówka może zostać wywiedziona z wykładni systemowej tego przepisu, biorąc pod uwagę sposób, w jaki jest on powiązany z innymi elementami systemu prawnego ustanowionego w tym art. 6.
39. Artykuł 6 ust. 1 dyrektywy 2012/13 ustanawia zasadę, zgodnie z którą osobom podejrzanym lub oskarżonym udziela się niezwłocznie informacji o czynie zabronionym, o którego popełnienie są one podejrzane lub oskarżone, na tyle szczegółowych, na ile jest to konieczne do zagwarantowania rzetelności postępowania oraz skutecznego wykonywania prawa do obrony. W motywie 28 tej dyrektywy uściślono, że informacje te są podawane najpóźniej przed pierwszym oficjalnym przesłuchaniem danej osoby przez policję. W ust. 3 wspomnianego artykułu przewidziano, że szczegółowe informacje na temat oskarżenia, w tym rodzaju przestępstwa i jego kwalifikacji prawnej, jak również charakteru udziału osoby oskarżonej, przedstawia się najpóźniej w chwili przekazania podstawy oskarżenia do oceny sądu, podczas gdy ust. 4 tego artykułu stanowi, że osoby podejrzane lub oskarżone są niezwłocznie informowane o wszelkich zmianach w podanych informacjach, w przypadku gdy jest to konieczne do zagwarantowania rzetelności postępowania.
40. Ze względu na przedmiot pytania sądu odsyłającego zbadam stosunek pomiędzy dwoma pierwszymi ustępami art. 6 dyrektywy 2012/13.
41. W ust. 1 tego przepisu ustanowiono ogólny obowiązek informacyjny, którego przedmiotem jest czyn zabroniony i z którego należy wywiązać się niezwłocznie, a ponadto z wystarczającą szczegółowością, aby zagwarantować rzetelność postępowania i umożliwić skuteczne wykonywanie prawa do obrony. W jego ust. 2 ustanowiono dodatkowy obowiązek ciążący na właściwych organach w przypadku zatrzymania lub aresztowania, który nie jest ograniczony do przekazania informacji dotyczących czynu zabronionego, ale który rozciąga się bardziej ogólnie na powody uzasadniające zatrzymanie lub aresztowanie(12). Nie jest zatem zaskakujące, że w tym ostatnim ustępie nie wskazano momentu, w którym ujęte w nim informacje należy przekazać podejrzanemu lub oskarżonemu, ponieważ kryterium czasowe przewidziane w ust. 1 stosuje się również w przypadku zatrzymania lub aresztowania.
42. Wykładnia systemowa wydaje się zatem wskazywać jedynie, że właściwe organy są zobowiązane do poinformowania zainteresowanej osoby o powodach jej zatrzymania lub aresztowania tak szybko, jak jest to konieczne, aby umożliwić jej, jeśli uzna to ona za użyteczne, zakwestionowanie zgodności z prawem jej pozbawienia wolności, w sposób zapewniający skuteczne wykonywanie jej prawa do obrony i rzetelność postępowania.
43. Ten sam rezultat interpretacyjny wynika z uwzględnienia utrwalonego orzecznictwa Trybunału, w którym wyrażono konieczność nadania art. 6 dyrektywy 2012/13 skuteczności (effet utile), uściślając, że chociaż szczegółowy tryb przekazania osobie podejrzanej lub oskarżonej informacji o oskarżeniu nie jest uregulowany w dyrektywie 2012/13, to jednak tryb ten nie może zagrozić celowi, do którego dąży w szczególności ten art. 6, polegającemu na umożliwieniu osobom podejrzanym lub oskarżonym o popełnienie przestępstwa przygotowania obrony oraz na zagwarantowaniu rzetelności postępowania(13).
44. Można bowiem twierdzić, że jedynie szybkie przekazanie tych informacji, następujące w momencie pozbawiania wolności lub wkrótce po nim, może umożliwić osobie zatrzymanej lub aresztowanej ocenę jej szans na skuteczne zakwestionowanie zgodności zatrzymania z prawem i wniesienie, w razie potrzeby, środka prawnego podważającego tę zgodność z prawem.
45. Celu tego nie można by natomiast osiągnąć, gdyby informacje dotyczące powodów zatrzymania lub aresztowania zostały dostarczone dopiero po wniesieniu przez zainteresowanego takiego środka prawnego. Należy bowiem stwierdzić, że gdyby osoba zatrzymana lub aresztowana musiała zakwestionować zgodność z prawem aktu, aby móc zapoznać się z jego uzasadnieniem, nie miałaby ona czasu na ocenę szans powodzenia swego środka prawnego ani ewentualnie na przygotowanie go w skuteczny sposób. Nie wystarczy zatem, by omawiane powody mogły zostać wywiedzione z akt postępowania sądowego(14).
46. Przedstawiona dotychczas wykładnia wydaje się znajdować potwierdzenie w utrwalonym orzecznictwie ETPC, zapoczątkowanym wyrokiem van der Leer przeciwko Niderlandom(15), zgodnie z którym osoba uprawniona do wniesienia środka odwoławczego w celu uzyskania szybkiego orzeczenia o zgodności z prawem jej zatrzymania nie może skutecznie skorzystać z tego uprawnienia, jeżeli nie uzyska, w najkrótszym terminie i w wystarczającym zakresie, informacji o powodach pozbawienia jej wolności(16).
47. Świadomy faktu, że dokładnego momentu wynikającego z takiego „wymogu szybkości” nie można określić in abstracto, ETPC wskazał, iż kwestia, czy wspomniane powody zostały przedstawione osobie zatrzymanej lub aresztowanej wystarczająco szybko, zależy od szczególnych okoliczności danej sprawy.
48. Z orzecznictwa tego wynika jednak, że organ policji, który dokonuje zatrzymania (lub aresztowania), nie jest zobowiązany do przedstawienia wszystkich powodów w samej chwili zatrzymania(17). Ograniczenia czasowe wynikające z wymogu szybkości zostały uznane za spełnione, jeżeli osoba zatrzymana (lub aresztowana) została poinformowana o powodach pozbawienia jej wolności w ciągu kilku godzin(18), podczas gdy naruszenie takiego wymogu było niezmiennie stwierdzane do chwili obecnej, gdy osoba ta otrzymała taką informację później niż w terminie około jednego dnia(19).
49. Mając na względzie powyższe rozważania, proponuję, aby na pierwsze pytanie prejudycjalne Trybunał odpowiedział, że art. 6 ust. 2 dyrektywy 2012/13 w związku z art. 6 ust. 1 tej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, iż stoi on na przeszkodzie regulacji krajowej, stosowanej zgodnie z utrwaloną w danym państwie członkowskim praktyką orzeczniczą, na podstawie której powody zatrzymania podejrzanego lub oskarżonego nie muszą być koniecznie wskazane w pisemnym akcie nakazującym zatrzymanie, ale mogą być również zawarte w innych dokumentach, których treść dana osoba pozna tylko wtedy, gdy wniesie środek zaskarżenia do sądu w celu zakwestionowania zgodności z prawem tego aktu. Powody te muszą bowiem zostać podane do wiadomości tej osoby tak szybko, jak jest to konieczne, aby umożliwić jej wniesienie takiego środka zaskarżenia, jeśli uzna to ona za użyteczne, a w każdym razie przed pierwszym oficjalnym przesłuchaniem przez policję.
W przedmiocie drugiego pytania prejudycjalnego
50. Poprzez pytanie drugie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 6 ust. 2 dyrektywy 2012/13 należy interpretować w ten sposób, że informacje, które należy przekazać osobie zatrzymanej lub aresztowanej, obejmują dane dotyczące czasu, miejsca i sposobu popełnienia czynu zabronionego, konkretnego uczestnictwa danej osoby w jego popełnieniu i odpowiedniej prawnokarnej kwalifikacji, tak aby zapewnić wspomnianej osobie możliwość skutecznego zakwestionowania jej pozbawienia wolności, a tym samym rzeczywistego skorzystania z prawa do obrony.
51. Innymi słowy – do Trybunału zwrócono się z pytaniem o treść i stopień szczegółowości powodów, które mają zostać przedstawione osobie zatrzymanej lub aresztowanej na podstawie art. 6 ust. 2 dyrektywy 2012/13.
52. Jak wyjaśniłem powyżej, przepis ten ustanawia dodatkowy obowiązek informacyjny w stosunku do ogólnego obowiązku ustanowionego w art. 6 ust. 1 dyrektywy 2012/13, a zatem powinien być interpretowany w związku z tym ostatnim. Brzmienie tych przepisów nie pozwala jednak na udzielenie odpowiedzi na rozpatrywane pytanie prejudycjalne. Z ich brzmienia można bowiem jedynie wywieść, po pierwsze, że wspomniane powody należy podać do wiadomości w sposób wystarczająco szczegółowy, a po drugie, że powody te powinny wskazywać przynajmniej czyn zabroniony, o którego popełnienie dana osoba jest podejrzewana.
53. Należy zatem wziąć pod uwagę motyw 28 dyrektywy 2012/13, który wydaje się dostarczać szczególnych wskazówek, jeśli chodzi o zakres obowiązków, o których mowa w pierwszych trzech ustępach art. 6 tej dyrektywy, dotyczących informowania osób podejrzanych i oskarżonych o kierowanym przeciwko nim oskarżeniu.
54. Biorąc pod uwagę mój zamiar oparcia się w poniższych punktach w znacznej mierze na tym motywie, powinienem przede wszystkim przypomnieć, że o ile motywy nie mają mocy prawnie wiążącej(20), o tyle Trybunał często kierował się nimi przy dokonywaniu wykładni przepisów aktu prawnego Unii.
55. We wspomnianym motywie stwierdzono w szczególności, że opis faktów odnoszących się do czynu zabronionego, o którego popełnienie osoba jest podejrzana lub oskarżona, w tym również – jeżeli są znane – czas i miejsce, oraz możliwa kwalifikacja prawna zarzucanego przestępstwa, powinny zostać podane w sposób wystarczająco szczegółowy, z uwzględnieniem etapu postępowania karnego, na którym ten opis jest podawany, aby zagwarantować rzetelność postępowania i umożliwić skuteczne wykonywanie prawa do obrony.
56. Dysponujemy zatem pewną liczbę wskazówek co do zakresu obowiązku przekazania informacji ciążącego na właściwych organach na mocy art. 6 dyrektywy 2012/13.
57. Po pierwsze, informacje, które należy przekazać, obejmują opis faktów dotyczących zarzucanego przestępstwa oraz możliwą kwalifikację prawną takiego przestępstwa, niezależnie od etapu postępowania, na którym ma miejsce przekazanie tych informacji.
58. W odniesieniu do przypadków zatrzymania lub aresztowania należy stwierdzić, że ze względu na wielość sytuacji, które mogą uzasadniać takie środki pozbawienia wolności, wszelkie wysiłki mające na celu wyczerpujące wyliczenie elementów „opisu faktów” są w sposób oczywisty skazane na niepowodzenie. Wydaje się jednak rozsądne uznanie, że taki opis nie powinien pomijać, oprócz godziny i miejsca faktów, jeśli są znane, charakteru udziału danej osoby we wspomnianym przestępstwie(21). Ponadto odesłanie w rozpatrywanym motywie do możliwej kwalifikacji prawnej(22) należy interpretować w ten sposób, że konieczne jest również, aby osoba zatrzymana lub aresztowana była informowana o tymczasowo przyjętej kwalifikacji prawnej przestępstwa, o którego popełnienie jest ona podejrzana.
59. W braku przekazania informacji o takiej treści skuteczność (effet utile) art. 6 ust. 2 dyrektywy 2012/13 w związku z ust. 1 tego artykułu nie mogłaby zresztą zostać zapewniona. Wydaje się bowiem, że jedynie podanie do wiadomości tak zdefiniowanych podstaw faktycznych i prawnych zatrzymania lub aresztowania może pozwolić danej osobie lub jej adwokatowi na zrozumienie, dlaczego została ona pozbawiona wolności, a tym samym na wykonanie w stosownym wypadku w sposób skuteczny prawa tej osoby do zakwestionowania zgodności z prawem zatrzymania lub aresztowania, a tym samym jej prawa do obrony.
60. Po drugie, stopień szczegółowości rozpatrywanych informacji jest różny w zależności od etapu postępowania. W tym względzie w motywie 28 dyrektywy 2012/13 wyrażono bowiem konieczność dokonania wyważenia między istniejącymi wymogami, mianowicie, z jednej strony, wymogami związanymi z zasadą rzetelności postępowania i poszanowaniem prawa do obrony, a z drugiej strony – wymogami związanymi z postępowaniem. Artykuł 6 dyrektywy 2012/13 należy zatem rozumieć w ten sposób, że ustanawia on stopniowanie obowiązku informacyjnego, przy czym stopień szczegółowości, do którego właściwy organ jest zobowiązany, rośnie w miarę zbliżania się do etapu orzekania co do istoty. W ust. 1 tego artykułu nakazano przekazanie informacji o czynie zabronionym, która w przypadku zatrzymania lub aresztowania obejmuje również wszystkie ich powody w rozumieniu ust. 2, podczas gdy w ust. 3 wspomnianego artykułu wymaga się szczegółowej informacji na etapie wydania orzeczenia co do istoty sprawy.
61. Z tego motywu 28 wynika również, że przekazanie wyżej wymienionych informacji nie może szkodzić prawidłowemu przebiegowi prowadzonych postępowań przygotowawczych, co wymaga uprzedniej oceny odpowiedniego stopnia szczegółowości wspomnianych informacji. Nie jest bowiem wykluczone, że właściwy organ posiada informacje, które nie mogą zostać ujawnione osobie zatrzymanej lub aresztowanej bez uszczerbku dla postępów takiego postępowania przygotowawczego. Organ ten ma zatem znaleźć właściwą równowagę, aby uniknąć wystąpienia takiego uszczerbku, gwarantując jednocześnie zainteresowanej osobie przekazanie informacji wystarczających do zrozumienia powodów pozbawienia jej wolności i do skutecznego zakwestionowania jego zgodności z prawem(23).
62. Wynika z tego, że z jednej strony informacja określona w art. 6 ust. 2 dyrektywy 2012/13 w związku z ust. 1 tego artykułu wydaje się pozbawiona precyzyjnego i kompletnego charakteru właściwego dla informacji wymaganej w jego ust. 3, a z drugiej strony dotyczy tych samych elementów, które zostały wymienione w tym ostatnim ustępie.
63. Przedstawiona przeze mnie wykładnia wydaje się w pełni znajdować potwierdzenie w orzecznictwie dotyczącym art. 5 ust. 2 EKPC.
64. O ile z orzecznictwa tego wynika, że kwestia, czy osoba zatrzymana lub aresztowana otrzymała informacje wystarczające do skorzystania z prawa do zakwestionowania zgodności z prawem jej pozbawienia wolności, powinna być oceniana w świetle okoliczności konkretnej sprawy, o tyle Trybunał sformułował pewne zasady, których celem jest ukierunkowanie takiej oceny(24).
65. Po pierwsze, wskazanie podstawy prawnej pozbawienia wolności nie stanowi samo w sobie wystarczającej informacji dla celów prawa do informacji o powodach zatrzymania lub aresztowania. Przykładowo w wyroku Murray przeciwko Zjednoczonemu Królestwu ETPC stwierdził, że doszło do naruszenia art. 5 ust. 2 EKPC ze względu na to, iż funkcjonariusz policji, który zatrzymał M. Murray, ograniczył się do podania jej przepisu ustawy karnej, na mocy którego dokonano jej zatrzymania(25). Podobnie w wyroku w sprawie Fox, Campbell i Hartley przeciwko Zjednoczonemu Królestwu ETPC uznał, że przekazana tym skarżącym początkowo przez policję informacja, zgodnie z którą zostali oni zatrzymani na mocy szczególnego przepisu prawa karnego z tego powodu, że byli podejrzani o terroryzm(26), nie była zgodna ze wspomnianym artykułem.
66. Po drugie, należy zasygnalizować osobie zatrzymanej lub aresztowanej, w prostym i dostępnym dla niej języku, prawne i faktyczne podstawy jej pozbawienia wolności, tak aby mogła ona zakwestionować jego zgodność z prawem przed sądem(27). Powody te powinny obejmować, poza tymczasowo przyjętą kwalifikacją prawną zarzucanego przestępstwa, charakter udziału osoby zatrzymanej lub aresztowanej. Należy bowiem przypomnieć, również w odniesieniu do wyroku w sprawie Fox, Campbell i Hartley przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, że skarżący ci zostali następnie poinformowani o ich domniemanej roli w konkretnych przestępstwach oraz o ich domniemanej przynależności do zakazanych organizacji, co, w połączeniu z informacjami przekazanymi wcześniej, spełniało zdaniem ETPC wymogi wynikające z art. 5 ust. 2 EKPC(28). Trybunał ów stwierdził brak naruszenia tego postanowienia również w wyroku Gasiņš przeciwko Łotwie, ponieważ policja wyjaśniła skarżącemu, że jest podejrzany o popełnienie zabójstwa J.O., że zabójstwo to zostało popełnione w dniu 20 maja 2000 r. oraz że przestępstwo to podlega karze na podstawie art. 116 łotewskiego kodeksu karnego(29).
67. Po trzecie, właściwe organy nie są zobowiązane do ujawnienia zainteresowanemu podczas jego zatrzymania (lub aresztowania) pełnego wykazu wszystkich wysuwanych przeciwko niemu zarzutów(30), ponieważ ten poziom szczegółowości informacji jest wymagany dopiero w chwili przedstawienia oskarżonemu wysuniętych przeciwko niemu zarzutów(31).
68. To w świetle powyższych rozważań sąd odsyłający powinien dokonać wykładni art. 74 ust. 2 ustawy o ministerstwie spraw wewnętrznych, zgodnie z którym nakaz zatrzymania wydany na podstawie art. 72 ust. 1 pkt 1 tej ustawy powinien zawierać szereg informacji, w tym „faktyczne i prawne podstawy zatrzymania”.
69. W związku z tym proponuję, aby Trybunał odpowiedział na drugie pytanie prejudycjalne, że art. 6 ust. 2 dyrektywy 2012/13 w związku z art. 6 ust. 1 tej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, iż osoba zatrzymana lub aresztowana powinna otrzymać wszystkie niezbędne informacje, bez uszczerbku dla przebiegu toczącego się postępowania przygotowawczego, umożliwiające jej skuteczne zakwestionowanie jej pozbawienia wolności i skorzystanie w ten sposób z prawa do obrony w skuteczny sposób. Informacje te powinny zawierać, jako powody zatrzymania lub aresztowania, opis faktów, w tym godzinę i miejsce popełnienia czynów, jeżeli są one znane, a także charakter udziału tej osoby w przestępstwie, o popełnienie którego jest ona podejrzana, oraz tymczasową kwalifikację prawną przyjętą przez właściwy organ.
Wnioski
70. W świetle całości powyższych rozważań proponuję, aby na pytania prejudycjalne przedłożone przez Sofiyski Rayonen sad (sąd rejonowy w Sofii, Bułgaria) Trybunał udzielił następującej odpowiedzi:
1) Artykuł 6 ust. 2 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/13/UE z dnia 22 maja 2012 r. w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym w związku z art. 6 ust. 1 tej dyrektywy,
należy interpretować w ten sposób, że:
stoi on na przeszkodzie regulacji krajowej, stosowanej zgodnie z utrwaloną w danym państwie członkowskim praktyką orzeczniczą, na podstawie której powody zatrzymania podejrzanego lub oskarżonego nie muszą być koniecznie wskazane w pisemnym akcie nakazującym zatrzymanie, ale mogą być również zawarte w innych dokumentach, których treść dana osoba pozna tylko wtedy, gdy wniesie środek zaskarżenia do sądu w celu zakwestionowania zgodności z prawem tego aktu. Powody te muszą bowiem zostać podane do wiadomości tej osoby tak szybko, jak jest to konieczne, aby umożliwić jej wniesienie takiego środka zaskarżenia, jeśli uzna to ona za użyteczne, a w każdym razie przed pierwszym oficjalnym przesłuchaniem przez policję.
2) Artykuł 6 ust. 2 dyrektywy 2012/13 w związku z art. 6 ust. 1 tej dyrektywy,
należy interpretować w ten sposób, że:
osoba zatrzymana lub aresztowana powinna otrzymać, bez uszczerbku dla przebiegu toczącego się postępowania przygotowawczego, wszystkie niezbędne informacje umożliwiające jej skuteczne zakwestionowanie jej pozbawienia wolności i skorzystanie w ten sposób z prawa do obrony w skuteczny sposób. Informacje te powinny zawierać, jako powody zatrzymania lub aresztowania, opis faktów, w tym godzinę i miejsce popełnienia czynów, jeżeli są one znane, a także charakter udziału tej osoby w przestępstwie, o popełnienie którego jest ona podejrzana, oraz tymczasową kwalifikację prawną przyjętą przez właściwy organ.