OPINIA RZECZNIK GENERALNEJ
TAMARY ĆAPETY
przedstawiona w dniu 22 lutego 2024 r.(1)
Sprawa C‑603/22
M.S.,
J.W.,
M.P.
przy udziale:
Prokuratora Rejonowego w Słupsku,
D.G., działającego w charakterze kuratora M.B. i B.B.
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Sąd Rejonowy w Słupsku (Polska)]
Odesłanie prejudycjalne – Współpraca wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych – Dyrektywa (UE) 2016/800 – Gwarancje procesowe dla dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym – Artykuł 4 dyrektywy 2016/800 – Prawo do informacji – Artykuł 6 dyrektywy 2016/800 – Prawo dostępu do adwokata – Dopuszczalność dowodów
I. Wprowadzenie
1. W Unii Europejskiej prawo karne procesowe stanowi materię należącą głównie do kompetencji państw członkowskich. Unia przyjęła jednak, z myślą o zwiększeniu wzajemnego zaufania, szereg dyrektyw przewidujących minimalną harmonizację, które zapewniają ochronę pewnych praw w postępowaniu karnym(2).
2. Niniejsza sprawa daje Trybunałowi sposobność doprecyzowania niektórych spośród tych praw stosowanych w odniesieniu do dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym.
3. Pytania prejudycjalne zostały skierowane do Trybunału przez Sąd Rejonowy w Słupsku (Polska), przed którym toczy się postępowanie karne przeciwko trzem osobom – M.S., J.W. i M.P. Wszystkie te osoby były małoletnie w chwili wszczęcia postępowania przygotowawczego, natomiast w toku postępowania ukończyły 18 lat (a przynajmniej jedna z nich).
4. Sąd odsyłający zwraca się o wykładnię kilku przepisów dyrektywy (UE) 2016/800 (w sprawie praw dzieci w postępowaniu karnym)(3) w związku z dyrektywą 2013/48/UE (w sprawie dostępu do adwokata)(4), dyrektywą 2012/13/UE (w sprawie prawa do informacji)(5) i dyrektywą (UE) 2016/343 (w sprawie domniemania niewinności i prawa do obecności na rozprawie)(6).
II. Okoliczności faktyczne, pytania prejudycjalne i postępowanie przed Trybunałem
5. W postępowaniu przed sądem odsyłającym Prokurator Rejonowy w Słupsku (Polska) zarzucił M.S. wielokrotne wdzieranie się na teren ośrodka wypoczynkowego w okresie od grudnia 2021 r. do stycznia 2022 r. Zarzut popełnienia tego samego przestępstwa postawiono również J.W. i M.P., przy czym w ich przypadku chodziło o czyn jednokrotny. W chwili popełnienia czynów zabronionych wszyscy trzej oskarżeni mieli po 17 lat.
6. Policja nie poinformowała M.S. o przysługującym mu prawie do bycia przesłuchanym przy udziale adwokata ani o prawie do zaznajomienia się z aktami postępowania. Policja nie zezwoliła także matce M.S. na obecność przy przesłuchaniu syna i odmówiła jej dostępu do informacji o przebiegu postępowania przygotowawczego.
7. W trakcie przesłuchania przez policję, które nie było rejestrowane w postaci zapisu audiowizualnego, M.S. złożył szereg wyjaśnień o charakterze samoobciążającym, jak również przedstawił szczegółowo przebieg wydarzeń, do których doszło w ośrodku wypoczynkowym. W następstwie zmieniono stawiane M.S. zarzuty – z jednokrotnego wdarcia się na teren ośrodka wypoczynkowego na wielokrotne wdzieranie się na ten teren.
8. Po zakończeniu przesłuchania policja wręczyła M.S. dokument, w którym pouczono go o jego ogólnych uprawnieniach i obowiązkach w postępowaniu karnym. M.S. podpisał ten dokument, ale nie zapoznał się z jego treścią ze względu na jego obszerność i stopień skomplikowania.
9. Analogiczne czynności zostały przeprowadzone w stosunku do J.W. i M.P. Inaczej niż w przypadku M.S. rodzicom obu tych oskarżonych zezwolono na obecność przy przesłuchaniu ich dzieci. Poza tym przebieg czynności podjętych w obu przypadkach był bardzo podobny do przebiegu czynności podjętych względem M.S. z wyjątkiem dotyczącym zarzutu jednokrotnego wdarcia się, którego wobec nich nie zmieniono.
10. W toku postępowania przygotowawczego nie przeprowadzono indywidualnej oceny podejrzanych.
11. Akty oskarżenia przeciwko oskarżonym zostały podpisane przez prokuraturę w dniu 31 maja 2022 r. i skierowane do sądu odsyłającego. Ponieważ oskarżeni nie mieli ustanowionych obrońców, sąd ten wyznaczył każdemu z nich obrońcę z urzędu.
12. Obrońcy każdego z oskarżonych wnieśli o pominięcie wyjaśnień oskarżonych złożonych w postępowaniu przygotowawczym i wskazali, że dowód został uzyskany z naruszeniem prawa, to znaczy w ramach przesłuchania przez policję bez udziału obrońcy, którego udział był obligatoryjny. Uznali oni, że dowód tak uzyskany nie może stanowić podstawy do ustalenia stanu faktycznego.
13. Sąd odsyłający każdorazowo przychylił się do tych wniosków i oddalił jako niedopuszczalne wnioski prokuratora o przeprowadzenie dowodu z wyjaśnień oskarżonych złożonych w toku postępowania przygotowawczego bez udziału obrońcy.
14. W sierpniu 2022 r., na etapie procesu sądowego w postępowaniu karnym, M.P. ukończył 18 lat. Jego obrońca wniósł o utrzymanie wyznaczenia obrońcy z urzędu, a sąd odsyłający przychylił się do tego wniosku. Brak jest konkretnych informacji świadczących o tym, że w toku postępowania J.W. i M.S. ukończyli 18 lat przed dniem złożenia wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym.
15. Sąd odsyłający, orzekający w składzie jednoosobowym, zadał Trybunałowi nie tylko pytania o wykładnię dyrektywy 2016/800 w odniesieniu do sposobu przeprowadzenia postępowania przygotowawczego, lecz także pytania dotyczące niezawisłości sędziowskiej, które pozostają w związku z wydarzeniami poprzedzającymi postępowanie główne.
16. Jak wyjaśniono w postanowieniu odsyłającym, ta sama sędzia, rozpoznając inną sprawę, uwzględniła postanowieniem z dnia 29 listopada 2021 r. złożony przez stronę wniosek o wyłączenie innego sędziego ze względu na brak zaufania do sądu obsadzonego w sposób sprzeczny z prawem Unii i europejską konwencją o ochronie praw człowieka (zwaną dalej „EKPC”). To postanowienie zostało wydane z uwagi na fakt, że ów inny sędzia uzyskał powołanie na stanowisko w ramach procedury z udziałem Krajowej Rady Sądownictwa (Polska) ukonstytuowanej po 2018 r.
17. W rezultacie o postanowieniu wydanym przez sędzię sądu odsyłającego Prokurator Rejonowy w Słupsku zawiadomił Prokurator Regionalną w Gdańsku (Polska), która z kolei zawiadomiła Zastępcę Rzecznika Dyscyplinarnego Sędziów Sądów Powszechnych, powołanego na to stanowisko przez Ministra Sprawiedliwości, zaś ten zastępca zawiadomił Ministra Sprawiedliwości. Te kolejne zawiadomienia doprowadziły do tymczasowego odsunięcia od orzekania sędzi sądu odsyłającego w okresie od dnia 9 lutego do dnia 8 marca 2022 r., czyli przed postępowaniem sądowym w sprawie M.S., J.W. i M.P.
18. W świetle powyższych okoliczności faktycznych sąd odsyłający zwrócił się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy art. 6 ust. 1 [i] 2, [art. 6 ust.] 3 lit. a) i [art. 6] ust. 7 i art. 18 w zw. z motyw[ami] 25, 26 i 27 [dyrektywy 2016/800] należy interpretować w ten sposób, że od momentu postawienia zarzutów osobie podejrzewanej, która nie ukończyła 18 roku życia, organy prowadzące czynności zobowiązane są do zapewnienia dziecku prawa do korzystania z pomocy obrońcy z urzędu, jeśli nie ma ono obrońcy z wyboru (z uwagi na to, że dziecko lub podmiot odpowiedzialności rodzicielskiej nie zapewnili takiej pomocy we własnym zakresie)[,] oraz do zapewnienia udziału obrońcy w czynnościach postępowania przygotowawczego takich jak przesłuchanie małoletniego w charakterze podejrzanego oraz że uniemożliwia[ją] on[e] przeprowadzenie czynności w postaci przesłuchania małoletniego bez udziału obrońcy[?]
2) Czy art. 6 ust. 6 i […] 8 w zw. z motyw[ami] 16, 30, 31 i 32 [dyrektywy 2016/800] należy interpretować w ten sposób, że odstąpienie od korzystania z pomocy obrońcy bez zbędnej zwłoki nie jest dopuszczalne w żadnym przypadku w sprawach o czyny zabronione zagrożone karą pozbawienia wolności, zaś czasowe odstępstwo od stosowania prawa do korzystania z pomocy obrońcy w rozumieniu art. 6 ust. 8 dyrektywy jest możliwe tylko w postępowaniu przygotowawczym i tylko w przypadku zaistnienia okoliczności ściśle wymienionych w art. 6 ust. 8 lit. a) i b), które to okoliczności muszą zostać wprost stwierdzone w zaskarżalnej co do zasady decyzji o przystąpieniu do przesłuchania pod nieobecnoś[ć] adwokata[?]
3) Na wypadek odpowiedzi twierdzącej na co najmniej jedno z [powyższych pytań] – czy zatem [ww.] przepisy [dyrektywy 2016/800] należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie przepisom krajowym, takim jak:
a) art. 301 [zdanie] 2 [Kodeksu postępowania karnego, zwanego dalej »k.p.k.«], zgodnie z którym wyłącznie na żądanie podejrzanego przesłuchuje się go z udziałem ustanowionego obrońcy, a niestawiennictwo obrońcy na przesłuchanie podejrzanego nie tamuje przesłuchania;
b) art. 79 § 3 k.p.k., zgodnie z którym w przypadku osoby, która nie ukończyła 18 lat (art. 79 § 1 pkt 1 k.p.k.), udział obrońcy jest obowiązkowy dopiero na rozprawie oraz tych posiedzeniach, w których obowiązkowy jest udział oskarżonego, tj. na etapie postępowania sądowego[?]
4) Czy przepisy wskazane w pytani[ach] pierwszym i drugim, a także zasadę pierwszeństwa i zasadę bezpośredniej skuteczności dyrektyw należy interpretować w ten sposób, że uprawniają one (względnie zobowiązują) sąd krajowy rozpoznający sprawę w postępowaniu karnym objętą zakresem stosowania [dyrektywy 2016/800] oraz wszelkie organy państwa do pominięcia przepisów prawa krajowego niezgodnych z dyrektywą, takich jak wymienione w pytaniu [trzecim], a w konsekwencji – wobec upływu terminu implementacji – do zastąpienia normy krajowej [ww.] bezpośrednio skutecznymi normami dyrektywy[?]
5) Czy art. 6 ust. 1, 2, 3 [i] 7 i art. 18 w zw. z art. 2 ust. 1 i [3] w zw. z motyw[ami] 11, 25 i 26 [dyrektywy 2016/800 i] z art. 13 i motywem 50 [dyrektywy 2013/48] należy interpretować w ten sposób, że państwo członkowskie gwarantuje pomoc prawną z urzędu podejrzanym lub oskarżonym w postępowaniu karnym, którzy w momencie objęcia postępowaniem byli dziećmi, ale następnie ukończyli 18 lat, a pomoc ta ma charakter obligatoryjny do czasu prawomocnego zakończenia postępowania[?]
6) Na wypadek odpowiedzi twierdzącej na pytanie [piąte] – czy zatem [ww.] przepisy dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie przepisom krajowym, takim jak art. 79 § 1 pkt 1 k.p.k., zgodnie z którym w postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę tylko do czasu, gdy nie ukończy 18 lat[?]
7) Czy przepisy wskazane w pytaniu [piątym], a także zasadę pierwszeństwa i zasadę bezpośredniej skuteczności dyrektyw należy interpretować w ten sposób, że uprawniają one (względnie zobowiązują) sąd krajowy rozpoznający sprawę w postępowaniu karnym objętą zakresem stosowania [dyrektywy 2016/800] oraz wszelkie organy państwa do pominięcia przepisów prawa krajowego niezgodnych z dyrektywą, takich jak wymienione w pytaniu [szóstym] i zastosowania przepisów prawa krajowego, takich jak art. 79 § 2 k.p.k. w interpretacji zgodnej z dyrektywą (wykładnia prounijna), tzn. do utrzymywania wyznaczenia obrońcy z urzędu wobec oskarżonego, który w chwili postawienia mu zarzutów miał poniżej 18 roku życia, jednak następnie, w toku postępowania, ukończył 18 lat, a wobec którego postępowanie karne pozostaje w toku, do czasu prawomocnego zakończenia postępowania, przyjmując, że jest to niezbędne z uwagi na okoliczności utrudniające obronę, czy też – wobec upływu terminu implementacji – do zastąpienia normy krajowej [ww.] bezpośrednio skutecznymi normami dyrektywy[?]
8) Czy art. 4 ust. 1–3 w zw. z motyw[ami] 18, 19 i 22 [dyrektywy 2016/800] oraz art. 3 ust. 2 w zw. z motyw[ami] 19 i 26 [dyrektywy 2012/13] należy interpretować w ten sposób, że właściwe organy (prokuratura, policja), najpóźniej przed pierwszym oficjalnym przesłuchaniem osoby podejrzanej przez policję lub inny właściwy organ, powinny niezwłocznie poinformować zarówno osobę podejrzaną, jak i jednocześnie podmiot odpowiedzialności rodzicielskiej o tych prawach, które są istotne dla zagwarantowania rzetelnego postępowania[,] oraz o krokach proceduralnych w postępowaniu, w tym w szczególności o obowiązku ustanowienia obrońcy dla osoby małoletniej będącej podejrzaną oraz o konsekwencjach nieustanowienia obrońcy z wyboru dla małoletniego oskarżonego (wyznaczenie obrońcy z urzędu), przy czym w odniesieniu do dzieci będących podejrzanymi informacje te powinny być udzielone w prostym i przystępnym języku, adekwatnym do wieku małoletniego[?]
9) Czy art. 7 ust. 1 i 2 w zw. z motywem 31 [dyrektywy 2016/343] w zw. z art. 3 ust. 1 lit. e) i [art. 3] ust. 2 [dyrektywy 2012/13] należy interpretować w ten sposób, że organy państwa członkowskiego prowadzące postępowanie karne z udziałem podejrzanego/oskarżonego będącego dzieckiem mają obowiązek pouczenia dziecka będącego podejrzanym o prawie odmowy wyjaśnień i prawie do nieobciążania samego siebie w sposób zrozumiały i adekwatny do wieku podejrzanego[?]
10) Czy w świetle art. 4 ust. 1–3 w zw. z motyw[ami] 18, 19 i 22 [dyrektywy 2016/800] oraz art. 3 ust. 2 w zw. z motyw[ami] 19 i 26 [dyrektywy 2012/13] należy interpretować w ten sposób, że wymogom wskazanym w [ww.] przepisach nie czyni zadość doręczenie tuż przed przesłuchaniem małoletniego podejrzanego pouczeń ogólnych, bez uwzględnienia szczególnych praw wynikających z zakresu stosowania dyrektywy 2016/800, a przy tym doręczenie takiego pouczenia tylko podejrzanemu, działającemu bez obrońcy, z pominięciem podmiotu odpowiedzialności rodzicielskiej i w sytuacji, gdy pouczenia takie sformułowane są językiem nieadekwatnym do wieku podejrzanego[?]
11) Czy art. 18 i 19 w zw. z motywem 26 [dyrektywy 2016/800] oraz art. 12 ust. 2 w zw. z motywem 50 [dyrektywy 2013/48] w powiązaniu z art. 7 ust. 1 i 2 w zw. z art. 10 ust. 2 w zw. z motywem 44 [dyrektywy 2016/343] oraz zasadę rzetelnego procesu sądowego należy interpretować w ten sposób, że – w odniesieniu do wyjaśnień złożonych przez podejrzanego podczas przesłuchania policyjnego prowadzonego bez dostępu do adwokata i bez rzetelnego poinformowania podejrzanego o jego prawach, bez poinformowania podmiotu odpowiedzialności rodzicielskiej o prawach i ogólnych aspektach przebiegu postępowania, jakie dziecko ma prawo otrzymać na mocy art. 4 dyrektywy – obligują one (względnie uprawniają) sąd krajowy rozpoznający sprawę w postępowaniu karnym objętą zakresem stosowania [ww.] dyrektyw oraz wszelkie organy państwa do zapewnienia skutku polegającego na postawieniu podejrzanych/oskarżonych w takiej samej sytuacji, w jakiej znaleźliby się, gdyby dane naruszenia nie wystąpiły, a zatem do pominięcia takiego dowodu, zwłaszcza w przypadku, gdyby uzyskane w takim przesłuchaniu informacje obciążające miały posłużyć do skazania danej osoby[?]
12) Czy zatem przepisy wskazane w pytaniu [jedenastym], a także zasadę pierwszeństwa i zasadę bezpośredniej skuteczności należy interpretować w ten sposób, że wymagają one od sądu krajowego rozpoznającego sprawę w postępowaniu karnym objętą zakresem stosowania [ww.] dyrektyw oraz od wszelkich innych organów państwa pominięcia przepisów prawa krajowego niezgodnych z [ww.] dyrektywami, takich jak art. 168a k.p.k., zgodnie z którym dowodu nie można uznać za niedopuszczalny wyłącznie na tej podstawie, że został uzyskany z naruszeniem przepisów postępowania lub za pomocą czynu zabronionego, o którym mowa w art. 1 § 1 Kodeksu karnego, chyba że dowód został uzyskany w związku z pełnieniem przez funkcjonariusza publicznego obowiązków służbowych, w wyniku: zabójstwa, umyślnego spowodowania uszczerbku na zdrowiu lub pozbawienia wolności[?]
13) Czy art. 2 ust. 1 [dyrektywy 2016/800] w zw. z art. 19 ust. 1 akapit 2 TUE oraz zasadę efektywności w prawie [Unii] należy interpretować w ten sposób, że prokurator jako organ uczestniczący w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości, stojący na straży praworządności, a przy tym będący gospodarzem postępowania przygotowawczego, ma obowiązek zapewnić na etapie postępowania przygotowawczego skuteczną ochronę prawną w zakresie objętym działaniem [ww.] dyrektywy oraz że w efektywnym stosowaniu prawa Unii winien on gwarantować swą niezależność i bezstronność[?]
14) W przypadku odpowiedzi pozytywnej na którekolwiek z pytań [od pierwszego do dwunastego], zwłaszcza zaś w przypadku odpowiedzi pozytywnej na pytanie [trzynaste] – czy art. 19 ust. 1 akapit 2 TUE (zasada efektywnej ochrony prawnej) w związku z art. 2 TUE, w szczególności w związku z zasadą poszanowania państwa prawnego zgodnie z jej wykładnią dokonaną w orzecznictwie Trybunału (wyrok z dnia 21 grudnia 2021 [r., Euro Box Promotion i in.,] C‑357/19, C‑379/19, C‑547/19, C‑811/19 i C‑840/19 […], EU:C:2021:1034), a także czy zasadę niezawisłości sędziowskiej ustanowioną w art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE i art. 47 Karty Praw Podstawowych, zgodnie z jej wykładnią dokonaną w orzecznictwie Trybunału (wyrok z dnia 27 lutego 2018 r., Associação Sindical dos Juízes Portugueses, C‑64/16, EU:C:2018:117) należy interpretować w ten sposób, że zasady te ze względu na możliwość pośredniego wywierania nacisku na sędziów oraz możliwość wydawania w tym zakresie więżących poleceń prokuratorom niższego szczebla przez Prokuratora Generalnego stoją na przeszkodzie ustawodawstwu krajowemu, które wskazuje na zależność prokuratury od organu wykonawczego, jakim jest Minister Sprawiedliwości, a także stoją na przeszkodzie istnieniu uregulowań krajowych, które ograniczają niezależność sądu i niezależność prokuratora w zakresie stosowania prawa Unii, a w szczególności:
a) art. 130 § 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 [r. – Prawo] o ustroju sądów powszechnych, pozwalających Ministrowi Sprawiedliwości – w związku z obowiązkiem zgłoszenia przez prokuratora sytuacji, w której sąd orzeka stosując prawo Unii – na zarządzenie natychmiastowej przerwy w czynnościach służbowych sędziego do czasu wydania uchwały przez sąd dyscyplinarny, nie dłużej niż na miesiąc, gdy ze względu na rodzaj czynu dokonanego przez sędziego, a konkretyzującego się w bezpośrednim stosowaniu prawa Unii, Minister Sprawiedliwości uzna, iż wymaga tego powaga sądu lub istotne interesy służby;
b) art. 1 § 2, art. 3 § 1 pkt 1 [i] 3 oraz art. 7 § 1–6 [i] 8, a także art. 13 § 1 i 2 ustawy z dnia 28 stycznia 2016 [r. –] Prawo o prokuraturze, których treść, rozpatrywana we wzajemnym powiązaniu, wskazuje na to, że Minister Sprawiedliwości, będący jednocześnie Prokuratorem Generalnym i naczelnym organem prokuratury, może wydawać wiążące prokuratorów niższego rzędu polecenia także w zakresie ograniczającym lub utrudniającym bezpośrednie stosowanie prawa Unii[?]”.
19. Uwagi na piśmie zostały przedstawili Prokurator Rejonowy w Słupsku, rządy czeski i polski oraz Komisja Europejska.
20. W dniu 15 listopada 2023 r. odbyła się rozprawa, podczas której rząd polski i Komisja przedstawiły swe wystąpienia ustne.
III. Prawo właściwe
21. W art. 2 ust. 1 i 3 dyrektywy 2016/800 jej zakres stosowania określono w następujący sposób:
„1. Niniejszą dyrektywę stosuje się do dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym. Niniejszą dyrektywę stosuje się do czasu ostatecznego rozstrzygnięcia kwestii, czy podejrzany lub oskarżony popełnił czyn zabroniony, w tym – w stosownych przypadkach – do czasu wydania wyroku i rozpatrzenia wszelkich środków odwoławczych.
[…]
3. Z wyjątkiem art. 5[(7)], art. 8 ust. 3 lit. b)[(8)] i art. 15[(9)], w zakresie, w jakim przepisy te odnoszą się do podmiotu odpowiedzialności rodzicielskiej, niniejszą dyrektywę lub jej niektóre przepisy stosuje się do osób, o których mowa w ust. 1 i 2 niniejszego artykułu, jeżeli w momencie objęcia postępowaniem osoby te były dziećmi, ale następnie ukończyły 18 lat, zaś stosowanie niniejszej dyrektywy lub jej niektórych przepisów jest właściwe w świetle wszelkich okoliczności danej sprawy, w tym ze względu na stopień dojrzałości oraz konieczność szczególnego traktowania danej osoby. Państwa członkowskie mogą postanowić, że niniejszej dyrektywy nie stosuje się, gdy dana osoba ukończy 21 lat”(10).
22. W art. 4 dyrektywy 2016/800 ustanowiono prawo do informacji:
„1. Państwa członkowskie zapewniają, aby w sytuacji gdy dzieci zostają poinformowane, że są podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym, niezwłocznie udzielono im informacji o przysługujących im prawach zgodnie z dyrektywą [2012/13] oraz o ogólnych aspektach przebiegu postępowania.
Państwa członkowskie zapewniają również udzielanie dzieciom informacji o prawach ustanowionych w niniejszej dyrektywie. Informacji tych udziela się w następujący sposób:
a) niezwłocznie, gdy dzieci zostają poinformowane, że są podejrzanymi lub oskarżonymi, w odniesieniu do:
(i) prawa do poinformowania podmiotu odpowiedzialności rodzicielskiej, przewidzianego w art. 5;
(ii) prawa do pomocy adwokata, przewidzianego w art. 6;
(iii) prawa do ochrony prywatności, przewidzianego w art. 14;
(iv) prawa do towarzyszenia dziecku na etapach postępowania innych niż rozprawa oraz posiedzenia sądowe przez podmiot odpowiedzialności rodzicielskiej, przewidzianego w art. 15 ust. 4;
(v) prawa do pomocy prawnej z urzędu, przewidzianego w art. 18;
b) na najwcześniejszym właściwym etapie postępowania, w odniesieniu do:
(i) prawa do indywidualnej oceny, przewidzianego w art. 7;
(ii) prawa do badania lekarskiego, w tym prawa do pomocy medycznej, przewidzianego w art. 8;
(iii) prawa do ograniczenia pozbawienia wolności i do stosowania środków alternatywnych, w tym prawa do okresowej kontroli aresztowania, przewidzianego w art. 10 i 11;
(iv) prawa do towarzyszenia dziecku podczas rozprawy oraz posiedzeń sądowych przez podmiot odpowiedzialności rodzicielskiej, przewidzianego w art. 15 ust. 1;
(v) prawa do osobistej obecności na rozprawie, przewidzianego w art. 16;
(vi) prawa do skutecznych środków naprawczych, przewidzianego w art. 19;
c) przy pozbawieniu wolności, w odniesieniu do prawa do szczególnego traktowania w czasie pozbawienia wolności, przewidzianego w art. 12.
2. Państwa członkowskie zapewniają, by informacji, o których mowa w ust. 1, udzielano pisemnie lub ustnie, w prostym i przystępnym języku, oraz by udzielane informacje odnotowano zgodnie z procedurą utrwalania czynności postępowania określoną w prawie krajowym.
3. W przypadkach przekazania dzieciom pouczenia o prawach na mocy dyrektywy [2012/13] państwa członkowskie zapewniają, aby pouczenie takie zawierało wzmiankę o prawach przysługujących im na mocy niniejszej dyrektywy”.
23. W art. 6 dyrektywy 2016/800 uregulowano prawo dostępu do adwokata:
„1. Dzieci będące podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym mają prawo dostępu do adwokata zgodnie z dyrektywą [2013/48]. Żaden z przepisów niniejszej dyrektywy, w szczególności niniejszy artykuł, nie narusza tego prawa.
2. Państwa członkowskie zapewniają, by dzieci korzystały z pomocy adwokata zgodnie z niniejszym artykułem, żeby umożliwić im skuteczne wykonywanie przysługującego im prawa do obrony.
3. Państwa członkowskie zapewniają, by dzieci korzystały z pomocy adwokata bez zbędnej zwłoki po tym, jak zostaną poinformowane, że są podejrzanymi lub oskarżonymi. W każdym przypadku dzieci korzystają z pomocy adwokata począwszy od najwcześniejszego spośród następujących terminów:
a) przed ich przesłuchaniem przez policję lub inny organ ścigania lub organ sądowy;
b) w momencie dokonywania przez organy prowadzące postępowanie przygotowawcze lub inne właściwe organy czynności dochodzeniowo-śledczych lub innych czynności związanych z gromadzeniem dowodów zgodnie z ust. 4 lit. c);
c) bez zbędnej zwłoki po pozbawieniu wolności;
d) jeżeli zostały wezwane do stawiennictwa przed sądem właściwym w sprawach karnych – w odpowiednim czasie zanim stawią się przed tym sądem.
4. Pomoc adwokata obejmuje następujące elementy:
a) państwa członkowskie zapewniają, aby dzieci miały prawo do spotykania się na osobności i porozumiewania się z reprezentującym je adwokatem, także przed przesłuchaniem przez policję lub inny organ ścigania lub organ sądowy;
b) państwa członkowskie zapewniają, by dzieci miały prawo do obecności adwokata przy przesłuchaniu oraz by adwokat miał możliwość skutecznego udziału w przesłuchaniu; taki udział musi być zgodny z procedurami określonymi w prawie krajowym, pod warunkiem że procedury te nie naruszają skutecznego wykonywania tego prawa lub jego istoty; jeżeli adwokat bierze udział w przesłuchaniu, wzmiankę o tym fakcie zamieszcza się zgodnie z procedurą utrwalania czynności postępowania określoną w prawie krajowym;
c) państwa członkowskie zapewniają, aby dzieci korzystały z pomocy adwokata przynajmniej podczas następujących czynności dochodzeniowo-śledczych lub związanych z gromadzeniem dowodów, w przypadku gdy czynności te są przewidziane w prawie krajowym oraz jeżeli przy danej czynności wymagana lub dozwolona jest obecność podejrzanego lub oskarżonego:
(i) okazania;
(ii) konfrontacji;
(iii) eksperymentów procesowych polegających na odtworzeniu przebiegu czynu zabronionego.
5. Państwa członkowskie przestrzegają zasady poufności porozumiewania się pomiędzy dziećmi a ich adwokatem przy wykonywaniu prawa do pomocy adwokata przewidzianego w niniejszej dyrektywie. Takie porozumiewanie obejmuje spotkania, korespondencję, rozmowy telefoniczne oraz inne formy porozumiewania się dozwolone na mocy prawa krajowego.
6. Pod warunkiem że jest to zgodne z prawem do rzetelnego procesu sądowego, państwa członkowskie mogą odstąpić od ust. 3, jeżeli pomoc adwokata jest nieproporcjonalna w świetle okoliczności sprawy, przy uwzględnieniu wagi zarzucanego czynu zabronionego, złożoności sprawy oraz środków, jakie można zastosować w związku z takim czynem zabronionym, z zastrzeżeniem że należy przede wszystkim uwzględniać najlepszy interes dziecka.
W każdym przypadku państwa członkowskie zapewniają, by dzieci korzystały z pomocy adwokata:
a) gdy są one postawione przed właściwym sądem lub sędzią, który ma rozstrzygnąć w sprawie aresztowania na wszystkich etapach postępowania objętych zakresem stosowania niniejszej dyrektywy; oraz
b) w czasie trwania aresztowania.
Państwa członkowskie zapewniają także, aby kara pozbawienia wolności nie była orzekana, jeżeli dziecko nie korzystało z pomocy adwokata w sposób umożliwiający temu dziecku skuteczne wykonywanie prawa do obrony, oraz zawsze podczas rozprawy.
7. Jeżeli zgodnie z niniejszym artykułem dziecko musi korzystać z pomocy adwokata, ale adwokat jest nieobecny, właściwe organy odraczają przesłuchanie dziecka lub inne czynności dochodzeniowo-śledcze lub związane z gromadzeniem dowodów, o których mowa w ust. 4 lit. c), na inny rozsądny termin, tak aby umożliwić przybycie adwokata, lub, jeżeli dziecko nie ustanowiło adwokata, aby zorganizować dziecku adwokata.
8. W wyjątkowych okolicznościach i jedynie na etapie postępowania przygotowawczego państwa członkowskie mogą zastosować czasowe odstępstwo od stosowania praw przewidzianych w ust. 3, w zakresie, w jakim, w świetle konkretnych okoliczności danej sprawy, jest to uzasadnione jednym z następujących ważnych powodów:
a) pilną potrzebą zapobieżenia poważnym szkodliwym skutkom dla życia, wolności lub integralności cielesnej;
b) koniecznością podjęcia przez organy prowadzące postępowanie przygotowawcze natychmiastowego działania w celu zapobieżenia poważnemu utrudnieniu postępowania karnego dotyczącego poważnego przestępstwa.
Państwa członkowskie zapewniają, by właściwe organy przy stosowaniu niniejszego ustępu brały pod uwagę najlepszy interes dziecka.
Decyzja o przystąpieniu do przesłuchania pod nieobecność adwokata na mocy niniejszego ustępu może zostać podjęta jedynie z uwzględnieniem okoliczności indywidu[al]nej sprawy przez organ sądowy lub inny właściwy organ, o ile decyzja tego ostatniego może być przedmiotem kontroli sądowej”.
24. W art. 18 dyrektywy 2016/800 ustanowiono prawo do pomocy prawnej z urzędu:
„Państwa członkowskie zapewniają, by prawo krajowe dotyczące pomocy prawnej z urzędu gwarantowało skuteczne wykonywanie prawa do pomocy adwokata, zgodnie z art. 6”.
25. Wreszcie, w art. 19 dyrektywy 2016/800 uregulowano środki naprawcze:
„Państwa członkowskie zapewniają dzieciom będącym podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym oraz dzieciom będącym osobami, których dotyczy wniosek, skuteczny środek naprawczy na mocy prawa krajowego w przypadku naruszenia ich praw przysługujących im na mocy niniejszej dyrektywy”.
IV. Analiza
A. Uwagi wstępne
26. W Unii nie obowiązuje jedna wspólna regulacja prawa karnego procesowego. Jest dokładnie przeciwnie – postępowania karne nadal stanowią dziedzinę podlegającą przepisom państw członkowskich, co z konieczności skutkuje rozbieżnościami regulacyjnymi.
27. Choć jednak normy prawa karnego procesowego różnią się od siebie, to jednak jednostki w Unii mogą zakładać, że gwarancje związane z prawami podstawowymi pozostają takie same(11).
28. Jest tak przede wszystkim za sprawą EKPC, której stronami są wszystkie państwa członkowskie. Europejski Trybunał Praw Człowieka (zwany dalej „ETPC”), w drodze dokonywanej przez siebie wykładni praw zagwarantowanych w EKPC, zwłaszcza zaś ustanowionego w jej art. 6 prawa do rzetelnego procesu sądowego, zharmonizował prawa procesowe w postępowaniu karnym na całym kontynencie europejskim.
29. Zgodnie z art. 52 ust. 3 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „Kartą”) prawa zagwarantowane przez EKPC należy traktować w kategoriach minimalnego poziomu ochrony, jaki powinien być zapewniony jednostkom w sytuacjach objętych zakresem stosowania prawa Unii.
30. Mimo to prawodawca Unii uznał, że fakt, iż wszystkie państwa członkowskie są stronami EKPC, sam w sobie nie zawsze jest gwarancją wystarczającego stopnia zaufania do systemów wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych innych państw członkowskich(12). Takie zaufanie pozostaje zaś niezbędnym warunkiem wstępnym wzajemnego uznawania w sprawach karnych, a tym samym stanowi podstawę współpracy w dziedzinie prawa karnego, która jest rozwijana na podstawie TFUE(13).
31. W związku z tym prawodawca Unii, w celu zwiększenia wzajemnego zaufania, przyjął szereg dyrektyw przewidujących minimalną harmonizację, które regulują prawo karne procesowe w państwach członkowskich(14).
32. Do tych dyrektyw zalicza się dyrektywa 2016/800, która zajmuje wyjątkowe miejsce. Dzieci, jako osoby wymagające szczególnego traktowania(15), należy otoczyć dodatkową opieką i zapewnić im wzmocnioną ochronę(16). Wymóg ten wypływa między innymi z art. 24 Karty, który nakłada na wszystkie władze publiczne i instytucje prywatne obowiązek uwzględniania przede wszystkim najlepszego interesu dziecka(17).
33. Oznacza to, że dyrektywa 2016/800 powinna być traktowana jako lex specialis(18) oraz akt prawny zapewniający dzieciom będącym podejrzanymi lub oskarżonymi przynajmniej taki sam, o ile nie wyższy, poziom ochrony jak ten zagwarantowany w innych dyrektywach przewidujących minimalną harmonizację i regulujących prawa przysługujące w postępowaniu karnym.
34. W przeciwieństwie do tych innych dyrektyw, które regulują konkretne prawa procesowe, dyrektywa 2016/800 skupia się na pewnej kategorii podejrzanych lub oskarżonych i dotyczy różnych praw.
35. Jak dotąd Trybunał analizował dyrektywę 2016/800 jedynie w wyroku Piotrowski(19), w którym dokonał wykładni jej art. 17 w kontekście europejskiego nakazu aresztowania wydanego przeciwko osobie małoletniej. Przepis ten nie znajduje zastosowania w niniejszej sprawie, w związku z czym rozpatrywane odesłanie prejudycjalne stwarza Trybunałowi pierwszą sposobność do dokonania wykładni szeregu praw procesowych dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym.
B. Reorganizacja pytań zadanych przez sąd odsyłający i struktura niniejszej opinii
36. Większość pytań przedstawionych przez sąd odsyłający dotyczy wykładni praw dzieci w postępowaniu karnym zagwarantowanych w dyrektywach przewidujących minimalną harmonizację, przede wszystkim zaś w dyrektywie 2016/800.
37. Zanim przystąpię do analizy tych pytań co do istoty, odniosę się do zastrzeżeń co do dopuszczalności, które zostały wyrażone głównie przez rząd polski (sekcja C).
38. W tym względzie część pytania trzynastego i pytanie czternaste w całości nie są związane z wykładnią dyrektyw dotyczących gwarancji przysługujących w postępowaniu karnym, lecz mają charakter bardziej ogólny. Sąd odsyłający zwraca się o wykładnię art. 2 i art. 19 ust. 1 TUE, art. 47 Karty oraz zasady niezawisłości sędziowskiej. Jak wyjaśnię, te pytania są niedopuszczalne w kontekście rozpatrywanego odesłania prejudycjalnego, w związku z czym nie będę badała ich co do istoty.
39. Następnie przejdę do meritum sprawy i przedstawię wykładnię zakresu prawa dostępu dzieci do adwokata (sekcja D), o co sąd odsyłający zwrócił się w pytaniach pierwszym i drugim. Przeanalizuję również, jakie odstępstwa od tego prawa są dopuszczalne na gruncie dyrektywy 2016/800.
40. W następnej kolejności wyjaśnię, czy prawo dostępu do adwokata obowiązuje w dalszym ciągu po ukończeniu przez dziecko 18 lat w toku postępowania karnego oraz czy w odnośnym przepisie państwom członkowskim pozostawiono jakikolwiek wybór co do sposobu jego transpozycji (sekcja E). Tym samym odniosę się do pytania piątego sądu odsyłającego.
41. W dalszym ciągu odpowiem na pytania ósme, dziewiąte i dziesiąte, które dotyczą zakresu przysługującego dzieciom i podmiotom odpowiedzialności rodzicielskiej prawa do uzyskania informacji o ich prawach procesowych (sekcja F). W ramach tej odpowiedzi rozstrzygnę, czy obowiązek ten spoczywa również na organach ścigania uczestniczących w postępowaniu przygotowawczym.
42. Następnie wyłuszczę, w jakim zakresie prawo Unii wpływa na zasady (nie)dopuszczalności dowodu uzyskanego z naruszeniem co najmniej jednego z praw przyznanych dzieciom w odpowiednich dyrektywach (sekcja G), a tym samym odpowiem na pytanie jedenaste.
43. Wreszcie, przypomnę pokrótce, jakie konsekwencje wypływają dla sądów krajowych z zasady bezpośredniej skuteczności i pierwszeństwa prawa Unii (sekcja H). Wyjaśnię, odnosząc się do pewnych wątpliwości wyrażonych przez sąd odsyłający w pytaniu trzynastym, że bezpośrednia skuteczność stanowi koncepcję, która ma zastosowanie w odniesieniu nie tylko do sądów, lecz także do wszystkich organów państw członkowskich, w tym prokuratorów.
44. Czytelnik z pewnością zauważył, że w ramach zaprezentowanej struktury pominęłam pytania trzecie, szóste i dwunaste sądu odsyłającego. Przytoczono w nich konkretne przepisy prawa polskiego i zwrócono się do Trybunału o potwierdzenie, czy prawo Unii stoi na przeszkodzie ich stosowaniu. Jednakże, jak powszechnie wiadomo, Trybunał jest, na mocy art. 19 ust. 1 TUE i art. 267 akapit pierwszy TFUE, właściwy do dokonywania wykładni jedynie prawa Unii, podczas gdy wykładnia prawa krajowego należy wyłącznie do sądów krajowych(20).
45. Zgodnie z tym ścisłym podziałem kompetencji między Trybunałem a sądami krajowymi, Trybunał nie może orzekać o zgodności prawa krajowego z prawem Unii(21). Do sądu odsyłającego należy, po otrzymaniu odpowiedzi od Trybunału, wyciągnięcie wymaganych konsekwencji dla mających zastosowanie przepisów krajowych(22). W tym względzie sąd odsyłający będzie mógł rozstrzygnąć kwestię przepisów prawa krajowego przywołanych w tych trzech pytaniach na podstawie odpowiedzi udzielonych na pozostałe pytania.
C. W przedmiocie dopuszczalności
46. Rząd polski zakwestionował dopuszczalność odesłania prejudycjalnego, ponieważ sąd odsyłający zaradził już wszystkim ewentualnym naruszeniom dyrektywy 2016/800 w ten sposób, że wyeliminował dowód uzyskany bez udziału obrońcy na etapie postępowania przygotowawczego oraz wyznaczył obrońcę dla oskarżonych będących małoletnimi, a także utrzymał jego wyznaczenie po ukończeniu przez jednego z oskarżonych 18 lat. Innymi słowy, wystąpienie z odesłaniem prejudycjalnym nie jest niezbędne do rozstrzygnięcia sprawy rozpoznawanej przez sąd odsyłający.
47. W orzecznictwie Trybunału ugruntowane jest stanowisko, iż pytania, które przedstawił sąd krajowy „w ramach stanu prawnego i faktycznego, za którego ustalenie jest on odpowiedzialny i którego prawidłowość nie podlega kontroli Trybunału, korzystają z domniemania, że mają znaczenie dla sprawy”(23). Jeżeli jednak Trybunał uzna, że odpowiedź na przedstawione pytania nie jest niezbędna, aby umożliwić sądowi odsyłającemu wydanie wyroku w zawisłej przed nim sprawie, odmówi udzielania na nie odpowiedzi(24).
48. Może tak być w przypadku, gdy sąd odsyłający rozstrzygnął już w przedmiocie kwestii, o których wykładnię zwrócił się do Trybunału. W takim przypadku odpowiedź udzielana przez Trybunał może już nie być niezbędna. Niemniej jednak, jeżeli sąd odsyłający w toczącym się przed nim postępowaniu ma w dalszym ciągu możliwość zmiany swojej decyzji dotyczącej określonej kwestii przed ostatecznym rozstrzygnięciem sprawy, odpowiedź na pytania prejudycjalne można uznać za przydatną na potrzeby tego konkretnego postępowania(25).
49. O ile wydaje się, że sąd odsyłający postanowił już o wyeliminowaniu dowodu uzyskanego bez udziału obrońcy oraz że utrzymał wyznaczenie obrońcy w przypadku jednego z oskarżonych, który ukończył 18 lat, o tyle Trybunałowi nie przedstawiono żadnych dowodów świadczących o tym, iż sąd odsyłający nie może już zmienić swojej decyzji przed zamknięciem sprawy.
50. W związku z tym uważam, że dokonanie wykładni zakresu rozpatrywanych praw procesowych pomoże sądowi odsyłającemu w rozstrzygnięciu sprawy w postępowaniu głównym.
51. Jestem jednak zdania, że część pytania trzynastego oraz pytanie czternaste w całości wzbudzają wątpliwości co do dopuszczalności.
52. Pytanie trzynaste można podzielić na dwie części. W części pierwszej sąd odsyłający zapytuje, czy skutek bezpośredni przysługujących dzieciom praw (prawa dostępu do adwokata i prawa do informacji) wiąże również prokuratora, który byłby tym samym zobowiązany uznać te prawa oraz odstąpić od stosowania wszelkich sprzecznych przepisów krajowych. Odpowiedź na to pytanie pozwoli sądowi odsyłającemu stwierdzić, czy prokurator naruszył prawa dzieci na etapie postępowania przygotowawczego, w związku z czym jest ono dopuszczalne.
53. Tymczasem w drugiej części tego pytania poruszono bardziej ogólną kwestię dotyczącą wymogu niezależności prokuratora. Nie wydaje mi się, aby miało to bezpośrednie znaczenie w postępowaniu karnym toczącym się przed sądem odsyłającym. Prokurator, bez względu na to, czy pozostaje niezależny od władzy wykonawczej, jest zobowiązany zagwarantować prawa dzieci w postępowaniu karnym, które przysługują im na podstawie prawa Unii.
54. Wreszcie, w pytaniu czternastym sąd odsyłający zastanawia się, czy art. 2 TUE, art. 19 ust. 1 TUE, zasada poszanowania państwa prawnego, zasada niezawisłości sędziowskiej i art. 47 Karty stoją na przeszkodzie uregulowaniom krajowym umożliwiającym Ministrowi Sprawiedliwości zarządzenie natychmiastowej przerwy w czynnościach służbowych sędziego. Źródłem wyrażanych przez sąd odsyłający wątpliwości są osobiste doświadczenia sędzi, która w jednej z wcześniejszych spraw została tymczasowo odsunięta od orzekania. W niniejszej sprawie powstaje obawa, że odsunięcie od orzekania może zostać zarządzone po raz kolejny, a to ze względu na skierowane do Trybunału odesłanie prejudycjalne, w którym zakwestionowano ważność przepisów krajowych.
55. Trybunał wyjaśnił już w dwóch toczących się przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej postępowaniach w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego, że uregulowanie krajowe, które staje na przeszkodzie kierowaniu przez sędziów do Trybunału, pod groźbą sankcji dyscyplinarnych, pytań dotyczących wykładni prawa Unii, jest niedopuszczalne na mocy prawa Unii(26).
56. O ile tego rodzaju zagrożenia dla niezawisłości sędziowskiej są nieakceptowalne, o tyle w niniejszej sprawie wydają się one jedynie hipotetyczne. Wcześniejsze odsunięcie od orzekania sędzi sądu odsyłającego nie ma żadnego związku z niniejszą sprawą, w której do Trybunału zwrócono się z pytaniami prejudycjalnymi.
57. Dlatego też, jak wyjaśnił Trybunał w wyroku Miasto Łowicz i Prokurator Generalny(27), odpowiedź na to pytanie prejudycjalne nie jest niezbędna do rozstrzygnięcia sporu zawisłego przed sędzią sądu odsyłającego, co sprawia, że jest ono niedopuszczalne(28).
58. Rozpatrywana tutaj sytuacja różni się zatem od sytuacji w sprawie zakończonej wyrokiem YP i in. (Uchylenie immunitetu sędziowskiego i zawieszenie sędziego w czynnościach służbowych), w którym Trybunał uznał, że na pytania mające na celu rozstrzygnięcie in limine litis trudności o charakterze proceduralnym, takich jak kwestie związane z właściwością sądu odsyłającego do rozpoznania sprawy, można udzielić odpowiedzi w postępowaniu prejudycjalnym(29). Sąd odsyłający w tamtej sprawie powziął wątpliwość co do swojej właściwości do rozpoznania sprawy, która została mu przekazana tylko z tego powodu, że sędzia pierwotnie wyznaczony do jej rozpoznania został odsunięty od orzekania z powodu wystąpienia z odesłaniem do Trybunału.
59. Podsumowując, proponuję Trybunałowi, by stwierdził, że pytanie trzynaste jest niedopuszczalne w części, a pytanie czternaste – w całości. Nic nie stoi natomiast na przeszkodzie, aby Trybunał udzielił odpowiedzi na pozostałe pytania.
D. Prawo do pomocy adwokata (pytania pierwsze i drugie)
60. Pytania pierwsze i drugie sądu odsyłającego dotyczą zakresu prawa do pomocy adwokata na podstawie art. 6 dyrektywy 2016/800. Dokładniej rzecz ujmując, sąd odsyłający zwraca się o ustalenie, czy organy prowadzące czynności na etapie postępowania przygotowawczego muszą zapewnić dziecku prawo do pomocy adwokata (podsekcja 1) oraz czy od tego prawa przewidziane są jakiekolwiek odstępstwa (podsekcja 2).
1. Zakres
61. Czy postawienie zarzutów podejrzanemu, który nie ukończył 18 lat, automatycznie pociąga za sobą powstanie po stronie organów obowiązku zapewnienia, aby dziecko korzystało z pomocy adwokata, aby adwokat brał udział w postępowaniu przygotowawczym oraz aby dziecko nie było przesłuchiwane bez udziału tego adwokata?
62. Jak wyjaśniłam w sekcji A, zgodnie z art. 52 ust. 3 Karty EKPC ustanawia minimalny poziom ochrony. Oznacza to, że przy dokonywaniu wykładni dyrektywy 2016/800 należy zawsze dopilnować, aby ochrona była zapewniona przynajmniej na poziomie przewidzianym w EKPC. Unia może natomiast przyjąć standard ochrony, który będzie wyższy niż standard ustanowiony w EKPC. W związku z tym EKPC stanowi dogodny punkt wyjścia dla określenia zakresu prawa dostępu dzieci do adwokata w postępowaniu karnym.
63. Jak wiadomo, ETPC uznaje prawo do korzystania z pomocy obrońcy za niezbędny element rzetelnego procesu sądowego(30). Dostęp do adwokata musi być skuteczny i praktyczny, tak aby mógł mieć wpływ na przebieg postępowania karnego(31).
64. W wyroku Salduz przeciwko Turcji(32) ETPC orzekł, że z prawa do rzetelnego procesu wynika wymóg, aby dostęp do adwokata przysługiwał począwszy już od pierwszego przesłuchania przez policję, chyba że istnieją istotne podstawy, które wyjątkowo uzasadniają odmowę takiego dostępu; niemniej jednak prawo do rzetelnego procesu zostaje w sposób nieodwracalny naruszone, gdy na etapie postępowania przygotowawczego prawo dostępu do adwokata nie jest zapewnione, a doszło do złożenia wyjaśnień o charakterze samoobciążającym, które następnie zostają wykorzystane w celu skazania.
65. Ustalenia te, podobnie jak obszerne orzecznictwo ETPC dotyczące prawa do obrony, znalazły swój wyraz w dyrektywie 2013/48(33).
66. Zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy 2016/800 prawo dostępu do adwokata przysługuje dzieciom w takim samym zakresie jak w odniesieniu do wszystkich innych podejrzanych lub oskarżonych na mocy dyrektywy 2013/48.
67. Moim zdaniem art. 6 dyrektywy 2016/800 wprowadza poniższe wymogi. Dzieciom należy zapewnić dostęp do adwokata bez zbędnej zwłoki, co zasadniczo powinno oznaczać zapewnienie im tego dostępu przed ich przesłuchaniem przez policję lub inny organ ścigania lub organ sądowy, jak stanowi to art. 6 ust. 3 lit. a) tej dyrektywy.
68. Oznacza to, że organy prowadzące czynności na etapie postępowania przygotowawczego, na przykład prokuratorzy i policja, nie mogą przesłuchiwać dziecka w charakterze podejrzanego lub oskarżonego bez udziału adwokata.
69. Z łącznej lektury art. 6 i art. 18 dyrektywy 2016/800 zdaje się ponadto wynikać, że jeżeli dziecko nie ma adwokata, organy mają obowiązek wyznaczyć mu obrońcę z urzędu przed rozpoczęciem przesłuchania(34).
70. W przeciwieństwie do dyrektywy 2013/48, która zawiera art. 9, w dyrektywie 2016/800 nie znalazł się przepis przewidujący możliwość zrzeczenia się przez dziecko przysługującego mu prawa dostępu do adwokata. Prowadzi mnie to do wniosku, że przyznane osobom dorosłym prawo do pomocy prawnej z urzędu przekształca się w obowiązek zapewnienia dzieciom zastępstwa procesowego w postępowaniu karnym.
71. Podsumowując, wydaje się, że zakres prawa dostępu do adwokata przysługującego dzieciom będącym podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym jest bardzo szeroki – organy publiczne są zobowiązane zapewnić dzieciom, przed ich pierwszym przesłuchaniem, reprezentację przez adwokata, w razie konieczności w drodze wyznaczenia obrońcy z urzędu.
2. Odstępstwa
72. Niemniej jednak art. 6 dyrektywy 2016/800 zawiera ustępy, a w szczególności ust. 6 i 8, przewidujące dopuszczalne odstępstwa od prawa do pomocy adwokata na etapie postępowania przygotowawczego. W tym kontekście sąd odsyłający zwraca się o wyjaśnienie, czy którekolwiek z tych odstępstw jest tego rodzaju, że zezwala na przesłuchanie przez policję małoletnich podejrzanych bez udziału adwokata na etapie postępowania przygotowawczego.
73. Jak już wspomniałam, art. 6 ust. 1 dyrektywy 2016/800 stanowi, że żaden z przepisów tego akty prawnego nie narusza prawa dostępu do adwokata zgodnie z dyrektywą 2013/48. Oznacza to, że żadnego z odstępstw przewidzianych w innych ustępach art. 6 dyrektywy 2016/800 nie można interpretować w ten sposób, iż uszczupla ono prawa przysługujące małoletnim w porównaniu z prawami o charakterze ogólnym ustanowionymi w dyrektywie 2013/48. W związku z tym najpierw przeanalizuję odstępstwa dopuszczalne na mocy drugiej z wymienionych dyrektyw.
74. Trybunał dokonał wykładni dyrektywy 2013/48 w wyroku VW (Prawo dostępu do obrońcy w wypadku niestawiennictwa), w którym stwierdził, że art. 3 ust. 5 i 6 dyrektywy 2013/48 w sposób wyczerpujący reguluje ograniczenia prawa dostępu do adwokata. Oznacza to, że takiego prawa nie można ograniczyć w żadnej innej sytuacji(35).
75. Ponadto, zgodnie z art. 8 ust. 2 dyrektywy 2013/48, wszelkie decyzje wprowadzające odstępstwo od prawa dostępu do adwokata muszą być należycie uzasadnione i podjęte w trybie indywidualnym przez organ sądowy lub przez inny właściwy organ, pod warunkiem że decyzje te mogą podlegać kontroli sądowej.
76. Odpowiednikiem art. 3 ust. 6 dyrektywy 2013/48, który w wyroku VW (Prawo dostępu do obrońcy w wypadku niestawiennictwa) wymieniono jako jeden z dwóch przepisów zezwalających na wprowadzenie ewentualnych odstępstw od prawa dostępu do adwokata, jest art. 6 ust. 8 dyrektywy 2016/800. Na jego podstawie można w drodze wyjątku zastosować czasowe odstępstwo od prawa do pomocy adwokata, jeżeli istnieje pilna potrzeba zapobieżenia poważnym szkodliwym skutkom dla życia, wolności lub integralności cielesnej albo jeżeli zachodzi konieczność podjęcia natychmiastowego działania w celu zapobieżenia utrudnieniu postępowania karnego.
77. Jak jednak utrzymuje Komisja, art. 6 ust. 8 dyrektywy 2016/800 dotyczy sytuacji odmiennej od tej, która jest rozpatrywana w postępowaniu głównym, wobec czego nie znajduje on zastosowania. Rzeczywiście nie istniała pilna potrzeba zapobieżenia poważnym szkodliwym skutkom dla zdrowia, wolności lub integralności cielesnej; z okoliczności faktycznych sprawy nie wynika również, że podjęcie natychmiastowego działania przez organy prowadzące postępowanie przygotowawcze było konieczne w celu zapobieżenia utrudnieniu postępowania karnego.
78. Drugie odstępstwo od prawa dostępu do adwokata, przewidziane w art. 3 ust. 5 dyrektywy 2013/48, zostało sformułowane następująco: „W wyjątkowych okolicznościach i jedynie na etapie postępowania przygotowawczego państwa członkowskie mogą zastosować czasowe odstępstwo od stosowania ust. 2 lit. c), w przypadku gdy oddalenie geograficzne podejrzanego lub oskarżonego uniemożliwia zapewnienie prawa dostępu do adwokata bez zbędnej zwłoki po pozbawieniu go wolności”. Jak wyjaśniono w motywie 30 dyrektywy 2013/48, „[w] okresie takiego czasowego odstępstwa właściwe organy nie powinny mieć możliwości przesłuchiwania danej osoby ani przeprowadzania żadnych czynności dochodzeniowych lub dowodowych przewidzianych w niniejszej dyrektywie”.
79. W dyrektywie 2016/800 brak jest podobnego odstępstwa. W toku procedury ustawodawczej, której zwieńczeniem było przyjęcie tej dyrektywy, Rada przystała na sformułowany przez Parlament Europejski wniosek, aby nie przenosić odstępstwa dotyczącego „oddalenia geograficznego” do dyrektywy 2016/800(36). W każdym wypadku nie wydaje się, aby jego zastosowanie było wymagane w okolicznościach rozpatrywanej sprawy.
80. Pozostaje jeszcze zbadać art. 6 ust. 6 dyrektywy 2016/800.
81. W art. 6 ust. 6 dyrektywy 2016/800 uregulowano kolejne dopuszczalne odstępstwo od prawa do pomocy adwokata, przy czym jego brzmienie nie odpowiada brzmieniu żadnego z odstępstw dopuszczalnych na podstawie dyrektywy 2013/48. Niezależnie od sposobu wykładni tego przepisu art. 6 ust. 1 dyrektywy 2016/800 wymaga, by owego odstępstwa nie traktować jako zawężającego zakres prawa dostępu małoletnich do adwokata w porównaniu z zakresem tego samego prawa na gruncie dyrektywy 2013/48. W związku z tym trudno jest bronić stanowiska, że dopuszczalne są dodatkowe odstępstwa od prawa do pomocy adwokata, w sytuacji gdy przysługuje ono dzieciom.
82. W toku procedury ustawodawczej zmierzającej do przyjęcia dyrektywy 2016/800 art. 6 okazał się „najbardziej kontrowersyjnym artykułem całej dyrektywy”(37). W pierwotnym wniosku przewidziano obowiązkową reprezentację przez adwokata. Niemniej jednak w trakcie procedury ustawodawczej niektóre państwa członkowskie podkreślały, że nie ma potrzeby, aby dziecko korzystało z pomocy adwokata w przypadku wykroczeń oraz czynów zabronionych mniejszej wagi(38). Jak zauważono w dokumencie przygotowawczym Rady na ósme posiedzenie trójstronne w ramach tej procedury ustawodawczej, Parlament „nie był zachwycony” takim wnioskiem o jeszcze większe zawężenie zakresu obowiązku przesłuchiwania dziecka z udziałem adwokata(39).
83. Artykuł 6 ma zatem charakter stonowany w swojej ostatecznej wersji, dopuszczającej w następstwie analizy proporcjonalności możliwość ograniczenia w postępowaniu przygotowawczym prawa dostępu do adwokata(40).
84. W warstwie brzmieniowej art. 6 ust. 6 dyrektywy 2016/800 wydaje się dodawać kolejne ograniczenie prawa dostępu do adwokata, którego podstawą jest kryterium proporcjonalności(41).
85. Jest tak pomimo pozostawienia w tym przepisie dwóch mechanizmów zabezpieczających, mianowicie wymogu przestrzegania prawa do rzetelnego procesu sądowego oraz zastrzeżenia, że należy przede wszystkim uwzględniać najlepszy interes dziecka.
86. W związku z tym z brzmienia art. 6 ust. 6 akapit pierwszy dyrektywy 2016/800 zdaje się wynikać, że na etapie postępowania przygotowawczego państwa członkowskie mogą odstąpić od obowiązku zapewnienia dziecku pomocy adwokata. Jeżeli dziecko nie korzysta z pomocy adwokata, art. 6 ust. 6 akapit trzeci dyrektywy 2016/800 stanowi, że nie można orzec kary pozbawienia wolności.
87. Można zatem stwierdzić, że obowiązkowy dostęp do adwokata, od którego nie są przewidziane żadne dopuszczalne odstępstwa, dotyczy wyłącznie sytuacji aresztowania oraz przypadku, w którym postępowanie karne prowadzi do pozbawienia wolności(42).
88. W niniejszej sprawie zastosowanie tego przepisu skutkowałoby zakazem wymierzenia oskarżonemu kary pozbawienia wolności. Nawet ten warunek jest jednak obwarowany zastrzeżeniem, gdyż brak dostępu do adwokata może być sanowany, jeżeli dziecko korzystało z pomocy adwokata w sposób umożliwiający mu skuteczne wykonywanie prawa do obrony oraz zawsze podczas rozprawy.
89. Nie pozostaje mi nic innego, jak tylko stwierdzić, że z brzmienia art. 6 ust. 6 dyrektywy 2016/800 wynika, iż dopuszcza on wyłączenie prawa dostępu do adwokata, które nie byłoby dozwolone na podstawie dyrektywy 2013/48. W związku z tym art. 6 ust. 6 dyrektywy 2016/800 jest sprzeczny z jej art. 6 ust. 1.
90. Dostrzegam tylko jedno podejście pozwalające pogodzić ze sobą art. 6 ust. 6 dyrektywy 2016/800 z jej art. 6 ust. 1, a w ostatecznym rozrachunku z dyrektywą 2013/48.
91. Gdyby przesłuchanie dziecka bez adwokata leżało w najlepszym interesie tego dziecka, możliwość zastosowania tego rodzaju odstępstwa od obowiązkowego udziału adwokata nie byłaby sprzeczna z wymogiem, zgodnie z którym prawa dziecka należy chronić przynajmniej na tym samym poziomie co prawa innych podejrzanych lub oskarżonych. Artykuł 6 ust. 6 dyrektywy 2016/800 można by zatem interpretować w ten sposób, że ma on zastosowanie wyłącznie wówczas, gdy przesłuchanie dziecka bez adwokata byłoby korzystniejsze dla tego dziecka aniżeli przesłuchanie go z udziałem adwokata. Trudno jest mi sobie wyobrazić taką sytuację. Niemniej jednak ta wykładnia pozwoliłaby zapewnić zgodność art. 6 ust. 6 z pozostałymi uregulowaniami dyrektywy 2016/800.
92. Podsumowując, uważam, że w art. 6 dyrektywy 2016/800 ustanowiono bezpośrednio skuteczne prawo dziecka do pomocy adwokata, w razie potrzeby zaś do pomocy obrońcy z urzędu, począwszy od chwili przesłuchania w postępowaniu przygotowawczym. Organ odpowiedzialny za przesłuchanie może przystąpić do przesłuchania bez udziału adwokata wyłącznie na etapie postępowania przygotowawczego, po dokonaniu indywidualnej oceny konkretnego przypadku, z uwzględnieniem okoliczności, o których mowa w art. 6 ust. 6 akapit pierwszy, jedynie wówczas, gdy jest to w najlepszym interesie dziecka i pozwala zagwarantować prawa dziecka przewidziane w art. 47 i 48 Karty. Decyzja o przystąpieniu do czynności bez udziału adwokata powinna być należycie uzasadniona, przy czym jej podjęcie wymaga spełnienia warunków określonych w art. 8 ust. 2 dyrektywy 2013/48.
E. Ukończenie 18 lat w trakcie postępowania (pytanie piąte)
93. W art. 3 ust. 1 dyrektywy 2016/800 „dziecko” zdefiniowano jako „osobę w wieku poniżej 18 lat”(43).
94. W niniejszej sprawie przynajmniej jeden z oskarżonych, mianowicie M.P., ukończył 18 lat w toku postępowania. Sąd odsyłający zastanawia się zatem, czy prawa przyznane dzieciom na mocy dyrektywy 2016/800 mają w dalszym ciągu zastosowanie do czasu prawomocnego zakończenia postępowania, niezależnie od faktu, że oskarżony nie jest już dzieckiem w rozumieniu tej dyrektywy.
95. Gdy przyjrzeć się genezie art. 2 ust. 3 dyrektywy 2016/800, okaże się, że w pierwotnym wniosku Komisji przewidziano, iż dyrektywa ta ma być stosowana automatycznie do wszystkich podejrzanych lub oskarżonych, którzy ukończyli 18 lat w trakcie postępowania karnego. W toku procedury ustawodawczej wyrażono jednak sprzeciw wobec tej propozycji(44).
96. Zgodnie z ostatecznym kompromisowym brzmieniem art. 2 ust. 3 dyrektywy 2016/800 wydłużenie obowiązywania praw małoletnich nie następuje automatycznie. Przepis ten uprawnia natomiast organ podejmujący czynności w postępowaniu do podjęcia decyzji o tym, czy takie wydłużenie obowiązywania praw – i których praw konkretnie – jest odpowiednie w świetle wszystkich okoliczności sprawy.
97. Czy państwa członkowskie mogą dokonać transpozycji tego przepisu w ten sposób, że wyłączą możliwość jego dalszego stosowania po ukończeniu przez podejrzanego lub oskarżonego 18 lat?
98. Moim zdaniem – nie.
99. W tym względzie zgadzam się z Komisją. Artykuł 2 ust. 3 dyrektywy 2016/800 nakłada na państwa członkowskie „wyraźny i bezwarunkowy” obowiązek, aby przewidziały w swoim ustawodawstwie, że właściwy organ krajowy może uznać, iż dalsze stosowanie dyrektywy lub niektórych z jej przepisów jest właściwe w świetle okoliczności sprawy.
100. Komisja twierdzi zatem, że ów przepis czyni zadość wymaganiom bezpośredniej skuteczności. Zgadzam się z tą oceną. Artykuł 2 ust. 3 dyrektywy 2016/800 przyznaje odpowiedniemu organowi publicznemu prawo do dokonania oceny, czy podejrzani lub oskarżeni, którzy ukończyli 18 lat w toku postępowania karnego, nadal wymagają zapewniania im zastępstwa procesowego.
101. Organ ten jest zobowiązany ocenić, czy w świetle okoliczności rozpatrywanej sprawy istnieje konieczność dalszego traktowania takich osób jako dzieci. Przy dokonywaniu transpozycji tej dyrektywy państwa członkowskie nie mogą ograniczyć przysługującego podejrzanemu lub oskarżonemu prawa do tego, by jego sytuacja została indywidualnie oceniona przez właściwy organ.
102. W związku z tym w odpowiedzi na pytanie piąte sądu odsyłającego stwierdzam, że art. 2 ust. 3 dyrektywy 2016/800 jest bezpośrednio skuteczny. Przyznaje on dziecku, które ukończyło 18 lat w toku postępowania karnego, prawo do tego, by potrzeba jego dalszego traktowania jako dziecka została indywidualnie oceniona przez właściwy organ. Powyższe obejmuje ocenę tego, czy należy przedłużyć obowiązywanie przysługującego dzieciom prawa dostępu do adwokata. Państwa członkowskie nie mogą wyłączyć takiego prawa.
F. Prawo do informacji w postępowaniu karnym (pytania ósme, dziewiąte i dziesiąte)
103. Poprzez te trzy pytania sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy art. 4 dyrektywy 2016/800 wymaga, aby właściwe organy, najpóźniej przed pierwszym oficjalnym przesłuchaniem osoby podejrzanej, niezwłocznie poinformowały zarówno dziecko będące podejrzanym, jak i jednocześnie podmiot odpowiedzialności rodzicielskiej o tych prawach, które są istotne dla zagwarantowania rzetelnego postępowania, oraz o krokach proceduralnych w postępowaniu.
104. Ponadto sąd ten zastanawia się, czy właściwe organy mają obowiązek pouczenia dziecka będącego podejrzanym o prawie odmowy wyjaśnień i prawie do nieobciążania samego siebie w sposób zrozumiały i adekwatny do wieku podejrzanego.
105. Wreszcie, sąd odsyłający zapytuje, jak należy przekazywać dziecku te informacje – czy art. 4 dyrektywy 2016/800 stoi na przeszkodzie doręczeniu tuż przed przesłuchaniem pouczeń ogólnych, bez uwzględnienia szczególnych praw wynikających z zakresu stosowania tej dyrektywy, a przy tym doręczeniu takiego pouczenia tylko podejrzanemu, działającemu bez obrońcy, z pominięciem podmiotu odpowiedzialności rodzicielskiej, i w sytuacji, gdy pouczenia takie sformułowane są nieadekwatnie do wieku podejrzanego?
106. Artykuł 4 ust. 1 akapit pierwszy dyrektywy 2016/800 w sposób wyraźny wskazuje, że punktem odniesienia, jeśli chodzi o prawo do informacji w postępowaniu karnym, jest poziom ochrony przysługujący na podstawie dyrektywy 2012/13.
107. W związku z tym warto przypomnieć, że art. 3 ust. 2 dyrektywy 2012/13 stanowi, iż „[p]aństwa członkowskie zapewniają, aby informacje określone w ust. 1 zostały udzielone ustnie lub pisemnie, w prostym i przystępnym języku, z uwzględnieniem wszelkich szczególnych potrzeb osób podejrzanych lub oskarżonych, wymagających szczególnego traktowania”.
108. Zgodnie z art. 5 ust. 1 dyrektywy 2016/800 „[p]aństwa członkowskie zapewniają możliwie jak najszybsze udzielenie podmiotowi odpowiedzialności rodzicielskiej informacji, które dziecko ma prawo otrzymać na mocy art. 4”.
109. W różnych innych instrumentach zwraca się uwagę zarówno na potrzebę odpowiedniego przekazania dzieciom informacji o ich prawach, jak i na potrzebę przekazania informacji na ten temat podmiotom odpowiedzialności rodzicielskiej.
110. I tak na przykład w Wytycznych Komitetu Ministrów Rady Europy w sprawie wymiaru sprawiedliwości przyjaznego dzieciom wskazano, że „[o]d momentu pierwszej styczności z systemem sądownictwa lub innymi właściwymi organami (takimi jak policja, służby imigracyjne, oświatowe, socjalne lub służba zdrowia), a także przez cały czas trwania tego procesu, dzieci i ich rodzice powinni bezzwłocznie uzyskiwać odpowiednie informacje” dotyczące ich praw, jak również dostępnych instrumentów służących zapobieganiu ewentualnemu naruszeniu ich praw(45).
111. W przeprowadzonej przez Agencję Praw Podstawowych Unii Europejskiej ocenie wdrożenia dyrektywy 2016/800 podkreślono, że ze względu na konieczność szczególnego traktowania dziecka, zwłaszcza na początkowych etapach postępowania karnego, państwa członkowskie powinny dołożyć szczególnych starań, aby terminowo przekazywać dzieciom będącym podejrzanymi lub oskarżonymi odpowiednie informacje(46).
112. W wyroku Panovits przeciwko Cyprowi ETPC orzekł, iż „nieudzielenie wystarczających informacji na temat przysługującego skarżącemu prawa do zasięgnięcia porady adwokata przed jego przesłuchaniem przez policję, zwłaszcza biorąc pod uwagę fakt, że był on wówczas osobą małoletnią, a w przesłuchaniu nie towarzyszył mu jego opiekun, stanowiło naruszenie przysługującego skarżącemu prawa do obrony”(47).
113. Nie ulega wątpliwości, że art. 4 ust. 1 akapit drugi dyrektywy 2016/800 nakłada na właściwe organy obowiązek poinformowania dzieci w postępowaniu głównym o przysługującym im prawie dostępu do adwokata i prawie do poinformowania podmiotu odpowiedzialności rodzicielskiej, a także do przekazania im pozostałych niezbędnych informacji wymienionych w tym przepisie(48).
114. Ponadto art. 4 ust. 2 dyrektywy 2016/800 wymaga, aby informacje były udzielane w prostym i przystępnym języku oraz aby udzielane informacje zostały utrwalone.
115. Podsumowując, art. 4 i 5 dyrektywy 2016/800 przyznają małoletnim prawo do tego, aby zarówno im samym, jak i podmiotom odpowiedzialności rodzicielskiej udzielone zostały informacje o prawach procesowych w postępowaniu karnym. Przepisy te są wystarczająco precyzyjne i bezwarunkowe, zaś małoletni mogą się na nie powoływać przed sądami krajowymi. Równie oczywiste jest, że obowiązek poinformowania dzieci oraz podmiotów odpowiedzialności rodzicielskiej o przysługujących im prawach procesowych spoczywa na organie odpowiedzialnym za prowadzenie odpowiedniego etapu postępowania karnego. Na etapie postępowania przygotowawczego taki obowiązek poinformowania danego dziecka ciąży na policji i prokuratorze. To prawo służy zagwarantowaniu ochrony przysługującego dziecku prawa do obrony przez cały czas trwania postępowania karnego.
G. Skutki ewentualnych naruszeń praw dziecka w postępowaniu karnym – niedopuszczalność dowodu?
116. Prawo karne procesowe jest dziedziną, w której kompetencja Unii ogranicza się do minimalnej harmonizacji zgodnie z art. 82 ust. 2 TFUE. Choć Unia jest upoważniona, na mocy art. 82 ust. 2 lit. a) TFUE, do minimalnej harmonizacji przepisów dotyczących wzajemnego dopuszczania dowodów, to jednak jak dotąd nie została ona przeprowadzona.
117. Wszystkie dyrektywy harmonizujące prawa w postępowaniu karnym w sposób wyraźny nakładają na państwa członkowskie obowiązek zapewnienia skutecznych środków naprawczych osobom, których prawa przewidziane w tych dyrektywach zostały naruszone(49). Nie określają one jednak, jakie środki naprawcze są odpowiednie, lecz pozostawiają decyzję w tym zakresie państwom członkowskim, wymagając jedynie, aby wybrany środek naprawczy był skuteczny(50).
118. Niniejsza sprawa, w której Sąd odsyłający zadał pytania dotyczące dopuszczalności dowodu uzyskanego z naruszeniem odnośnych dyrektyw, wpisuje się w nurt coraz większej liczby spraw, w których sądy krajowe zwracają się o wyjaśnienie tej kwestii(51).
119. Jak już podkreśliłam w innej opinii(52), na aktualnym etapie swojego rozwoju prawo Unii nie przewiduje żadnych norm regulujących dopuszczalność dowodów w krajowych postępowaniach karnych. W obecnym stanie rzeczy dopuszczalność dowodów stanowi kwestię prawa krajowego.
120. Niemniej jednak, gdy zastosowanie znajduje prawo Unii, odpowiednie przepisy krajowe nie mogą naruszać art. 47 i 48 Karty(53); ponadto bez żadnych wątpliwości należy zawsze przede wszystkim uwzględnić najlepszy interes dziecka, jak przewiduje to art. 24 ust. 2 Karty.
121. Podobne podejście stosuje również ETPC, gdy orzeka, że choć EKPC nie reguluje dopuszczalności dowodów(54), to sądy krajowe powinny ocenić, czy zagrożona została ogólna rzetelność postępowania(55).
122. Ogólna rzetelność postępowania jako mający zastosowanie standard została ostatnio wzięta pod uwagę przez Trybunał, który odwołał się bezpośrednio do orzecznictwa ETPC(56).
123. Na rozprawie Komisja została zapytana o status prawa Unii, jeśli chodzi o problematykę dopuszczalności dowodów, oraz o sposób, w jaki sądy krajowe powinny podchodzić do tej kwestii, gdy stają w obliczu naruszenia którejś z dyrektyw przewidujących minimalną harmonizację. W odpowiedzi Komisja potwierdziła, że prawo Unii rzeczywiście nie wprowadza wymogów dotyczących zasad dopuszczalności dowodów. Oświadczyła ona jednak również, że na gruncie prawa Unii jest konieczne, aby sądy krajowe nie były pozbawione możliwości dokonania takiego ustalenia w ramach korzystania z przysługującej im swobody oceny.
124. Zgadzam się z tym stanowiskiem. Poszanowanie praw podstawowych ustanowionych w art. 47 i 48 Karty wymaga bowiem, aby na etapie procesu sądowego sędziowie krajowi mieli zapewnioną niezbędną elastyczność umożliwiającą im ocenę ogólnej rzetelności postępowania. W razie gdy uznają oni, że dany dowód powinien zostać wyeliminowany, ponieważ został uzyskany z naruszeniem praw procesowych, które jest równoznaczne z naruszeniem prawa do obrony, powinni móc swobodnie go wyeliminować.
125. Innymi słowy, prawo Unii nie reguluje dopuszczalności dowodów, natomiast stoi na przeszkodzie temu, by prawo krajowe ograniczało przysługujące sędziom rozpoznającym sprawę co do istoty uprawnienia do swobodnej oceny dowodów oraz do wyciągania z takiej oceny wszelkich konsekwencji, jakie uważają oni za konieczne(57).
126. Gdy postępowanie karne jest prowadzone przeciwko dzieciom, sędzia orzekający w sprawie jest zobowiązany, na podstawie art. 24 ust. 2 Karty, zadbać w szczególności o najlepszy interes dziecka oraz wyważyć go z innymi interesami ścigania karnego.
127. Podsumowując, do sądu odsyłającego należy zapewnienie pełnej skuteczności praw ustanowionych w przytoczonych dyrektywach, zgodnie z ich wykładnią dokonaną przez Trybunał. Można to osiągnąć w drodze wyeliminowania dowodów uzyskanych niezgodnie z tymi aktami prawnymi, jeżeli sąd odsyłający uzna, że w przeciwnym wypadku dojdzie do naruszenia praw zagwarantowanych w art. 24 ust. 2 oraz art. 47 i 48 Karty.
H. Skutek bezpośredni i pierwszeństwo prawa Unii (pytania czwarte, siódme i jedenaste)
128. Sąd odsyłający w wielu swoich pytaniach, w szczególności zaś w pytaniach czwartym, siódmym i jedenastym, zastanawia się nad konsekwencjami, jakie należy wyciągnąć z faktu, że odpowiednie przepisy rozpatrywanych dyrektyw są bezpośrednio skuteczne. Ponieważ w swoim orzecznictwie Trybunał wielokrotnie wyjaśniał już te kwestie, ograniczę się do przywołania jedynie najważniejszych skutków, jakie wypływają stąd dla niniejszej sprawy.
129. Zgodnie z zasadą bezpośredniej skuteczności jednostki mogą dochodzić swoich praw przyznanych im przez prawo Unii, powołując się bezpośrednio na przepisy prawa Unii przed sądami krajowymi(58).
130. Jeżeli owe prawa kolidują z uregulowaniami krajowymi, prawo Unii upoważnia sądy krajowe do odstąpienia od stosowania takich sprzecznych przepisów prawa krajowego. To uprawnienie wynika z kumulatywnego skutku obowiązujących w Unii konstytucyjnych zasad bezpośredniej skuteczności i pierwszeństwa prawa Unii(59).
131. Sądy krajowe mogą też obrać inną drogę i dokonać wykładni prawa krajowego w sposób, który wywoła dla uprawnionego na podstawie normy prawa Unii taki sam skutek jak ten, który zaistniałby, gdyby prawo Unii zostało zastosowane bezpośrednio. Ta droga pozwala sądom krajowym uniknąć kolizji między prawem Unii a prawem krajowym(60).
132. Małoletni, o których odpowiedzialności karnej orzeka sąd odsyłający, mogą się powoływać na prawa przyznane w przytoczonych dyrektywach. Wśród nich znajdują się prawo dostępu do adwokata, do informacji o przysługujących im prawach procesowych oraz ocena potrzeby dalszego stosowania dyrektywy 2016/800 po ukończeniu 18 lat, o wykładnię których to kwestii sąd odsyłający zwrócił się do Trybunału. Przysługują im także inne prawa ustanowione w tych dyrektywach, jak również wynikające z Karty prawo dostępu do bezstronnego sądu i prawo do skutecznej obrony.
133. Sąd odsyłający powinien starać się usunąć wszelkie ewentualne przeszkody w uznawaniu takich praw w drodze wykładni zgodnej odpowiednich przepisów prawa krajowego. Jeżeli wykładnia zgodna jest niemożliwa, sąd odsyłający musi odstąpić od stosowania sprzecznych norm krajowych i zapewnić ochronę uprawnieniom wynikającym z prawa Unii.
134. Wreszcie, za zapewnienie pełnej skuteczności przepisów prawa Unii odpowiedzialne są nie tylko sądy krajowe, lecz również krajowe organy administracyjne(61) i wszystkie inne organy państwowe(62). W związku z tym zasady bezpośredniej skuteczności, wykładni zgodnej i pierwszeństwa prawa Unii wiążą wszystkie organy państwowe, które są ponadto zobowiązane uznawać prawa wynikające z prawa Unii.
135. Oznacza to, że na etapie postępowania przygotowawczego prokurator i policja powinni uznawać prawa dzieci oraz swoje skorelowane z nimi obowiązki bezpośrednio na podstawie odpowiednich dyrektyw. Muszą oni interpretować prawo krajowe zgodnie z rezultatami, których osiągnięcia wymagają te dyrektywy. Alternatywnie są oni zobowiązani odstąpić od stosowania przepisów prawa krajowego, aby umożliwić ochronę dzieci w sposób wymagany przez te dyrektywy. Jeżeli tego nie uczynią, sąd, przed którym toczy się postępowanie karne, powinien stwierdzić, że te organy państwowe naruszyły obowiązki spoczywające na nich na mocy prawa Unii.
V. Wnioski
136. W świetle powyższego proponuję Trybunałowi, by na pytania przedstawione przez Sąd Rejonowy w Słupsku (Polska) odpowiedział następująco:
1) Pytanie trzynaste w zakresie, w jakim dotyczy ono niezależności prokuratora, oraz pytanie czternaste są niedopuszczalne.
2) W odpowiedzi na pytania pierwsze i drugie sądu odsyłającego – w art. 6 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/800 z dnia 11 maja 2016 r. w sprawie gwarancji procesowych dla dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym ustanowiono bezpośrednio skuteczne prawo dziecka do pomocy adwokata, w razie potrzeby zaś do pomocy obrońcy z urzędu, począwszy od chwili przesłuchania w postępowaniu przygotowawczym. Organ odpowiedzialny za przesłuchanie może przystąpić do przesłuchania bez udziału adwokata wyłącznie na etapie postępowania przygotowawczego, po dokonaniu indywidualnej oceny konkretnego przypadku, z uwzględnieniem okoliczności, o których mowa w art. 6 ust. 6 akapit pierwszy tej dyrektywy, jedynie wówczas, gdy jest to w najlepszym interesie dziecka i pozwala zagwarantować prawa dziecka przewidziane w art. 47 i 48 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej. Decyzja o przystąpieniu do czynności bez udziału adwokata powinna być należycie uzasadniona, przy czym jej podjęcie wymaga spełnienia warunków określonych w art. 8 ust. 2 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/48 z dnia 22 października 2013 r. w sprawie prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania oraz w sprawie prawa do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności i prawa do porozumiewania się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności.
3) W odpowiedzi na pytanie piąte sądu odsyłającego – art. 2 ust. 3 dyrektywy 2016/800 jest bezpośrednio skuteczny. Przyznaje on dziecku, które ukończyło 18 lat w toku postępowania karnego, prawo do tego, by potrzeba jego dalszego traktowania jako dziecka została indywidualnie oceniona przez właściwy organ. Powyższe obejmuje ocenę dalszego obowiązywania prawa dostępu do adwokata. Państwa członkowskie nie mogą wyłączyć takiego prawa.
4) W odpowiedzi na pytania ósme, dziewiąte i dziesiąte sądu odsyłającego – art. 4 i 5 dyrektywy 2016/800 przyznają małoletnim prawo do tego, aby zarówno im samym, jak i podmiotom odpowiedzialności rodzicielskiej udzielone zostały informacje o prawach procesowych w postępowaniu karnym. Przepisy te są wystarczająco precyzyjne i bezwarunkowe, zaś małoletni mogą się na nie powoływać przed sądami krajowymi. Równie oczywiste jest, że obowiązek poinformowania dzieci oraz podmiotów odpowiedzialności rodzicielskiej o przysługujących im prawach procesowych spoczywa na organie odpowiedzialnym w odniesieniu do odpowiedniego etapu postępowania karnego. Na etapie postępowania przygotowawczego taki obowiązek ciąży na policji i prokuratorze. To prawo do uzyskania informacji służy zagwarantowaniu ochrony przysługującego dziecku prawa do obrony przez cały czas trwania postępowania karnego.
5) W odpowiedzi na pytanie jedenaste sądu odsyłającego – prawo Unii nie reguluje dopuszczalności dowodów, natomiast stoi na przeszkodzie temu, by prawo krajowe ograniczało przysługujące sędziom rozpoznającym sprawę co do istoty uprawnienia do swobodnej oceny dowodów oraz do wyciągania z takiej oceny wszelkich konsekwencji, jakie mogą oni uważać za konieczne. Gdy postępowanie karne jest prowadzone przeciwko dzieciom, sędzia orzekający w sprawie jest zobowiązany, na podstawie art. 24 ust. 2 Karty, zadbać w szczególności o najlepszy interes dziecka oraz wyważyć go z innymi interesami ścigania karnego. Do sądu odsyłającego należy zapewnienie pełnej skuteczności praw ustanowionych w przytoczonych dyrektywach, zgodnie z ich wykładnią dokonaną przez Trybunał. Można to osiągnąć w drodze wyeliminowania dowodów uzyskanych niezgodnie z tymi aktami prawnymi, jeżeli sąd odsyłający uzna, że w przeciwnym wypadku dojdzie do naruszenia praw zagwarantowanych w art. 24 ust. 2 oraz art. 47 i 48 Karty.
6) W odpowiedzi na pytania czwarte i siódme oraz na część pierwszą pytania trzynastego – sąd odsyłający musi uznać prawa przysługujące dzieciom będącym podejrzanymi lub oskarżonymi bezpośrednio na podstawie odnośnych dyrektyw Unii. Sąd odsyłający powinien usunąć wszelkie ewentualne przeszkody w uznawaniu takich praw przyznanych przez te dyrektywy w drodze wykładni prawa krajowego w sposób zgodny z tymi dyrektywami. Jeżeli nie jest to możliwe, sąd odsyłający powinien odstąpić od stosowania sprzecznych norm krajowych na podstawie zasady bezpośredniej skuteczności i pierwszeństwa prawa Unii.
Zasady bezpośredniej skuteczności, wykładni zgodnej i pierwszeństwa prawa Unii wiążą wszystkie organy państwowe, które są ponadto zobowiązane uznawać uprawnienia wynikające z prawa Unii. Oznacza to, że na etapie postępowania przygotowawczego prokurator i policja powinni uznawać prawa dzieci oraz swoje skorelowane z nimi obowiązki bezpośrednio na podstawie odpowiednich dyrektyw. Jeżeli tego nie uczynią, sąd, przed którym toczy się postępowanie karne, powinien stwierdzić, że te organy państwowe naruszyły obowiązki spoczywające na nich na mocy prawa Unii.