OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
MELCHIORA WATHELETA
przedstawiona w dniu 7 grudnia 2017 r.(1)
Sprawa C‑438/16 P
Komisja Europejska
przeciwko
Republice Francuskiej,
IFP Énergies nouvelles
Odwołanie – Pomoc państwa – System pomocy wdrożony przez Francję – Nieograniczona gwarancja państwa, udzielona Institut français du pétrole (IFP) poprzez przyznanie mu statusu przedsiębiorstwa publicznego o charakterze przemysłowo‑handlowym (EPIC) – Pojęcie „systemu pomocy” – Domniemanie korzyści płynącej z gwarancji państwowej – Ciężar dowodu i standard dowodowy
1. W niniejszym odwołaniu Komisja Europejska domaga się uchylenia wyroku Sądu Unii Europejskiej z dnia 26 maja 2016 r., Francja i IFP Énergies nouvelles/Komisja (T‑479/11 i T‑157/12, zwanego dalej „zaskarżonym wyrokiem”, EU:T:2016:320), w którym Sąd uwzględnił skargi Republiki Francuskiej i przedsiębiorstwa publicznego IFP Énergies nouvelles (zwanego dalej „IFPEN”) zmierzające do stwierdzenia nieważności decyzji Komisji 2012/26/UE z dnia 29 czerwca 2011 r.(2).
2. Gwarancje odgrywają bardzo dużą rolę w prawie pomocy państwa. W konkretnym przypadku Trybunał ma po raz kolejny orzec w tym kontekście w przedmiocie francuskich przedsiębiorstw publicznych o charakterze przemysłowo‑handlowym (EPIC)(3), a w szczególności w przedmiocie skutków nieograniczonej gwarancji, której Republika Francuska udziela tym przedsiębiorstwom ze względu na ich status i która umożliwia im w istocie niepodleganie postępowaniom upadłościowym ani innym postępowaniom związanym z niewypłacalnością oraz korzystanie z tego, że państwo jest ostatecznie odpowiedzialne za zapłatę zaciągniętych długów.
I. Ramy prawne
3. Artykuł 1 rozporządzenia (WE) nr 659/1999(4) ma następujące brzmienie:
„Do celów niniejszego rozporządzenia:
a) »pomoc« oznacza każdy środek spełniający wszystkie kryteria ustanowione w [art. 107 ust. 1 TFUE];
[…]
c) »nowa pomoc« oznacza każdą pomoc, czyli programy pomocowe i pomoc indywidualną, która nie jest pomocą istniejącą, włącznie ze zmianami istniejącej pomocy;
d) »program pomocowy« oznacza każde działanie, na którego podstawie, bez dalszego wprowadzania w życie wymaganych środków, można dokonać wypłat pomocy indywidualnej na rzecz przedsiębiorstw określonych w ustawie w sposób ogólny i abstrakcyjny oraz każde działanie, na którego podstawie pomoc, która nie jest związana z konkretnym projektem, może zostać przyznana jednemu lub kilku przedsiębiorstwom na czas nieokreślony i/lub w nieokreślonej kwocie;
e) »pomoc indywidualna« oznacza pomoc, która nie jest przyznawana na podstawie programu pomocowego oraz podlegającą obowiązkowi zgłoszenia pomoc przyznawaną na podstawie programu pomocowego;
[…]”.
4. Obwieszczenie Komisji w sprawie zastosowania art. [107] i [108 TFUE] do pomocy państwa w formie gwarancji(5) w pkt 1.2, zatytułowanym „Rodzaje gwarancji”, przewiduje, że:
„Najpowszechniejszą formę gwarancji stanowią gwarancje związane z kredytem lub innym zobowiązaniem finansowym, które ma być zaciągnięte przez kredytobiorcę od kredytodawcy. Mogą być one udzielane jako gwarancje indywidualne lub w ramach programów gwarancji.
Jednak, w zależności od podstawy prawnej, rodzaju transakcji będącej przedmiotem gwarancji, okresu obowiązywania itp., można wyróżnić różne formy gwarancji, między innymi następujące:
[…]
– gwarancje nieograniczone, w odróżnieniu od gwarancji ograniczonych co do kwoty lub terminu: Komisja za pomoc w formie gwarancji uznaje również korzystniejsze warunki finansowania uzyskane przez przedsiębiorstwa, których forma prawna wyklucza upadłość lub inne procedury niewypłacalności, lub umożliwia bezpośrednie gwarancje lub pokrycie strat przez państwo. To samo dotyczy nabycia przez państwo udziału w przedsiębiorstwie w przypadku przyjęcia nieograniczonej odpowiedzialności zamiast przyjętej ograniczonej odpowiedzialności,
[…]”.
5. Punkt 2.1 obwieszczenia w sprawie gwarancji, zatytułowany „Uwagi ogólne”, stanowi:
„Artykuł [107] ust. 1 [TFUE] stwierdza, że wszelka pomoc przyznawana przez państwo członkowskie lub przy użyciu zasobów państwowych w jakiejkolwiek formie, która zakłóca [konkurencję] lub grozi zakłóceniem konkurencji poprzez sprzyjanie niektórym przedsiębiorstwom lub produkcji niektórych towarów, jest niezgodna ze wspólnym rynkiem w zakresie, w jakim wpływa na wymianę handlową między państwami członkowskimi.
Te ogólne kryteria mają takie samo zastosowanie odnośnie do gwarancji. Jeśli chodzi o inne formy potencjalnej pomocy, pomoc państwa mogą stanowić gwarancje udzielone bezpośrednio przez państwo, czyli władze centralne, regionalne lub lokalne, a także gwarancje udzielone z zasobów państwa przez inne organy kontrolowane przez państwo, takie jak przedsiębiorstwa, przypisywane władzom publicznym.
W związku z tym, aby uniknąć wszelkich wątpliwości, należy wyjaśnić pojęcie zasobów państwowych w kontekście gwarancji państwowych. Korzyścią z gwarancji państwowej jest przejęcie przez państwo ryzyka związanego z gwarancją. Takie ryzyko ponoszone przez państwo powinno być normalnie wynagradzane odpowiednią stawką. Zrzeczenie się przez państwo całości lub części takiej stawki stanowi zarazem korzyść dla przedsiębiorstwa oraz uszczuplenie zasobów państwa. W ten sposób nawet jeśli okaże się, że w ramach gwarancji nie wystąpiły żadne płatności ze środków państwowych, gwarancja może stanowić pomoc państwa w rozumieniu art. [107] ust. 1 [TFUE]. Pomoc udzielana jest w momencie udzielenia gwarancji, a nie w momencie, w którym gwarancja zostanie anulowana ani nie w momencie dokonywania płatności na podstawie gwarancji. To, czy gwarancja stanowi pomoc państwa, a jeżeli tak, to w jakiej wysokości, należy ocenić w momencie udzielenia gwarancji.
[…]”.
6. Zgodnie z pkt 2.2 obwieszczenia w sprawie gwarancji, dotyczącym pomocy dla kredytobiorcy:
„Zwykle beneficjentem pomocy jest kredytobiorca. Jak wskazano w pkt 2.1 ponoszone ryzyko powinno być normalnie wynagradzane odpowiednią stawką. Jeżeli kredytobiorca nie musi płacić tej stawki lub płaci niską stawkę, odnosi pewną korzyść. W porównaniu z sytuacją, w której nie udziela się gwarancji, gwarancja państwowa umożliwia kredytobiorcy uzyskanie korzystniejszych warunków finansowych kredytu w stosunku do normalnie dostępnych na rynkach finansowych. Zazwyczaj dzięki gwarancji państwowej kredytobiorca może uzyskać niższe stopy procentowe i/lub przedstawić niższe zabezpieczenie. W pewnych przypadkach kredytobiorca bez gwarancji państwowej nie byłby w stanie znaleźć instytucji finansowej gotowej udzielić kredytu na żadnych warunkach […]”.
II. Okoliczności powstania sporu i sporna decyzja
7. IFPEN jest przedsiębiorstwem publicznym o charakterze badawczym działającym w dziedzinach poszukiwania złóż roponośnych i gazowych, technologii rafinacji oraz petrochemii. Przedsiębiorstwu temu powierzono w szczególności zadanie kształcenia inżynierów i techników oraz zadanie dostarczania informacji i dokumentacji z sektorów objętych działalnością przedsiębiorstwa.
8. Do 2006 r. IFPEN był osobą prawną prawa prywatnego kontrolowaną pod względem ekonomicznym i finansowym, zgodnie z obowiązującym ustawodawstwem krajowym, przez rząd francuski.
9. Na mocy ustawy programowej nr 2005‑781(6) IFPEN został przekształcony, ze skutkiem od dnia 6 lipca 2006 r., w osobę prawną prawa publicznego, a konkretnie w EPIC (zob. pkt 2 niniejszej opinii).
10. Zgodnie z prawem francuskim przedsiębiorstwa tego rodzaju posiadają osobowość prawną odrębną od państwa francuskiego i są niezależne finansowo, a ponadto wyposażone są w szczególne kompetencje obejmujące generalnie wykonywanie jednego bądź kilku zadań z zakresu usług publicznych. Jako osoby prawne prawa publicznego przedsiębiorstwa te nie podlegają prawu powszechnemu dotyczącemu postępowań upadłościowych, co wynika z ogólnej zasady niemożności dokonania zajęcia egzekucyjnego mienia publicznego.
11. Specyfika statusu prawnego EPIC zwróciła uwagę Komisji, która w decyzji 2010/605/UE(7) zbadała rzeczony status prawny EPIC w świetle przepisów dotyczących pomocy państwa w Unii. W decyzji tej Komisja stwierdziła w istocie, że przedsiębiorstwa typu EPIC ze względu na swój status korzystały z dorozumianej i nieograniczonej gwarancji państwa. Zdaniem Komisji gwarancja ta stanowiła pomoc państwa w rozumieniu art. 107 ust. 1 TFUE w zakresie, w jakim umożliwiała ona danemu EPIC (w konkretnej sprawie La Poste) uzyskanie korzystniejszych warunków finansowania niż warunki, które ów EPIC uzyskałby, gdyby był oceniany jedynie na podstawie swoich wyników.
12. W toku postępowania, które doprowadziło do wydania decyzji La Poste, w 2006 r. władze francuskie poinformowały Komisję o przekształceniu IFPEN z osoby prawnej prawa prywatnego w EPIC. Ściślej mówiąc, informacja ta została przekazana Komisji w ramach postępowania wszczętego w 2005 r., dotyczącego badania, w świetle przepisów w zakresie pomocy państwa, finansowania publicznego przyznanego IFPEN przez władze francuskie.
13. Komisja postanowiła wówczas oddzielnie zbadać kwestię tego, czy przekształcenie IFPEN w EPIC mogło stanowić pomoc państwa w rozumieniu art. 107 ust. 1 TFUE, oraz kwestię finansowania publicznego IFPEN. I tak, w dniu 16 lipca 2008 r. zakończyła ona postępowanie wyjaśniające w sprawie finansowania publicznego przyznanego IFPEN, wydając decyzję 2009/157/WE(8). Jednak tego samego dnia, w drodze ogłoszenia opublikowanego w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej [Pomoc państwa C 35/08 (ex NN 11/08) – Nieograniczona gwarancja państwowa na rzecz przedsiębiorstwa IFP – Zaproszenie do zgłaszania uwag zgodnie z art. [108] ust. 2 [TFUE] (Dz.U. 2008, C 259, s. 12)], Komisja postanowiła wszcząć formalne postępowanie wyjaśniające dotyczące nieograniczonej gwarancji państwa francuskiego na rzecz IFPEN i wezwała zainteresowane strony do zgłaszania uwag.
14. W dniu 29 czerwca 2011 r. Komisja przyjęła zaskarżoną decyzję. W zakresie, w jakim dotyczy to niniejszego odwołania, należy wskazać, że w tej decyzji Komisja w pierwszej kolejności uznała, na podstawie rozumowania analogicznego do rozumowania przyjętego w decyzji La Poste, iż przekształcenie IFPEN w EPIC przysporzyło temu przedsiębiorstwu, od dnia 6 lipca 2006 r., korzyści w postaci bezpłatnej, nieograniczonej i dorozumianej gwarancji państwa (zwanej dalej „bezpłatną i nieograniczoną gwarancją”).
15. W tym względzie Komisja wskazała w istocie, że ze szczególnych cech statusu EPIC wynikało, iż państwo odgrywa rolę gwaranta ostatniej instancji wobec zapłaty długów IFPEN. W ten sposób występuje jednocześnie korzyść dla tego przedsiębiorstwa i uszczuplenie zasobów publicznych, ponieważ państwo rezygnuje z opłaty, która zazwyczaj towarzyszy gwarancjom. Ponadto gwarancja stwarza zagrożenie ewentualnego i przyszłego uruchomienia zasobów państwa, które mogłoby zostać zobowiązane do spłacania długów IFPEN.
16. W drugiej kolejności Komisja zbadała kwestię, czy ta bezpłatna i nieograniczona gwarancja przysporzyła IFPEN selektywnej korzyści, w rozumieniu art. 107 ust. 1 TFUE, w jego stosunkach z instytucjami bankowymi i finansowymi, dostawcami oraz klientami.
17. Na wstępie, w odniesieniu do stosunków z instytucjami bankowymi i finansowymi, Komisja stwierdziła z jednej strony, żew okresie od przekształcenia go w EPIC w lipcu 2006 r. do końca 2010 r. (zwanym dalej „rozpatrywanym okresem”) przedsiębiorstwo to nie czerpało faktycznej korzyści gospodarczej z dorozumianej i nieograniczonej gwarancji państwa nierozerwalnie związanej z jego statusem EPIC. Z drugiej strony Komisja podkreśliła, że stwierdzenie to dotyczyło wyłącznie przeszłości, ponieważ Komisja nie może domniemywać o przyszłych zachowaniach podmiotów rynkowych ani o zmianie postrzegania przez nie wpływu gwarancji państwa na ryzyko niewykonania zobowiązań przez IFPEN.
18. Następnie Komisja stwierdziła, że jeśli chodzi o stosunki z dostawcami, IFPEN czerpał faktyczną korzyść gospodarczą, polegającą na obniżeniu cen stosowanych przez jego dostawców. To obniżenie cen wynikało z dokonanej przez nich korzystniejszej oceny ryzyka niewykonania zobowiązań przez IFPEN, ponieważ wobec tego przedsiębiorstwa nie można było przeprowadzić postępowania likwidacyjnego ze względu na jego status EPIC (motyw 203 spornej decyzji). W tym względzie Komisja uznała w istocie, że w braku gwarancji państwa dostawca pragnący korzystać z porównywalnego zabezpieczenia musiałby skorzystać z usług wyspecjalizowanej instytucji kredytowej lub ubezpieczeniowej. Obniżenie ceny mogło więc być rozważane w kategoriach kosztów pokrycia równoważnego ryzyka.
19. Wreszcie, w odniesieniu do stosunków z klientami Komisja uznała, że biorąc pod uwagę gwarancję udzieloną IFPEN przez państwo, jego klienci mieli pewność, iż przedsiębiorstwo to nigdy nie zostanie objęte postępowaniem likwidacyjnym, a więc będzie zawsze w stanie wywiązać się ze zobowiązań umownych albo – w przypadku gdyby tego nie zrobiło – klienci będą mieli gwarancję uzyskania odszkodowania (motyw 220 spornej decyzji). W braku takiej gwarancji klient, który chciałby zostać objęty tym samym poziomem ochrony, musiałby wykupić u pośrednika finansowego gwarancję należytego wykonania. Z tego względu IFPEN czerpał faktyczną korzyść gospodarczą, którą mógł zaoferować swoim klientom, polegającą na niezapłaceniu składki odpowiadającej gwarancji należytego wykonania, czy też przynajmniej gwarancji należytej staranności (motyw 236 spornej decyzji).
20. W trzeciej kolejności Komisja uznała, że rzeczona korzyść gospodarcza była selektywna, ponieważ konkurenci IFPEN, podlegający przepisom prawa powszechnego dotyczącym postępowań upadłościowych, nie korzystali z podobnej gwarancji.
21. W ostatniej kolejności Komisja zbadała zgodność tej pomocy państwa z traktatem FUE, uwzględniając przepisy zawarte we wspólnotowych zasadach ramowych dotyczących pomocy państwa na działalność badawczą, rozwojową i innowacyjną (Dz.U. 2006, C 323, s. 1). Stwierdziła ona, że pomoc państwa przyznana „grupie IFPEN” jest zgodna z rynkiem wewnętrznym, z zastrzeżeniem spełnienia pewnych warunków określonych w spornej decyzji.
III. Postępowanie przed Sądem i zaskarżony wyrok
22. W dniu 9 września 2011 r. Republika Francuska wniosła skargę o stwierdzenie nieważności spornej decyzji, zarejestrowaną pod sygnaturą T‑479/11, zaś w dniu 5 kwietnia 2012 r. również IFPEN wniósł skargę o stwierdzenie nieważności tej decyzji, zarejestrowaną pod sygnaturą T‑157/12.
23. Na poparcie swoich skarg Republika Francuska i IFPEN podniosły, odpowiednio, trzy i pięć zarzutów, dotyczących w istocie naruszenia obowiązków przedstawienia dowodu, ciążących na Komisji w dziedzinie pomocy państwa, oraz błędnej wykładni pojęcia selektywnej korzyści w rozumieniu art. 107 ust. 1 TFUE.
24. Postanowieniem z dnia 2 grudnia 2013 r. Sąd zawiesił postępowanie w sprawach T‑479/11 i T‑157/12 do czasu wydania wyroku Trybunału z dnia 3 kwietnia 2014 r., Francja/Komisja (C‑559/12 P, EU:C:2014:217)(9). W dniu 8 września 2015 r. Sąd wydał postanowienie o połączeniu spraw T‑479/11 i T‑157/12 do celów pisemnego i ustnego etapu postępowania oraz wydania wyroku.
25. W zaskarżonym wyroku (z dnia 26 maja 2016 r.) Sąd częściowo uwzględnił dwie skargi i stwierdził nieważność spornej decyzji w zakresie, w jakim uznano w niej za pomoc państwa w rozumieniu art. 107 ust. 1 TFUE gwarancję wynikającą ze statusu EPIC przysługującego IFPEN oraz w jakim ustalono w niej konsekwencje tej kwalifikacji. Sąd oddalił skargi w pozostałym zakresie.
26. W zakresie, w jakim dotyczy to niniejszego odwołania, należy wskazać na wstępie, że Sąd wyjaśnił w pkt 78–89 zaskarżonego wyroku, iż metoda wybrana przez Komisję dla ustalenia istnienia selektywnej korzyści w rozumieniu art. 107 ust. 1 TFUE – polegająca na zbadaniu korzyści, jaką IFPEN czerpał ze swojego statusu jako EPIC w swoich stosunkach ze swymi wierzycielami, w tym wypadku z instytucjami bankowymi i finansowymi, oraz z dostawcami i klientami – nie była błędna.
27. Sąd wskazał jednak w pkt 90 zaskarżonego wyroku, że sposób, w jaki Komisja zastosowała tę metodę w niniejszym przypadku, wykazywał istotne braki, w szczególności w odniesieniu do zdefiniowania korzyści, jaką miał czerpać IFPEN w stosunkach z dostawcami i klientami. W szczególności wniosek Komisji, zgodnie z którym rozpatrywana gwarancja doprowadziła do powstania na rzecz IFPEN „faktycznej korzyści gospodarczej”, był oparty na czysto hipotetycznym rozumowaniu (pkt 94 zaskarżonego wyroku).
28. Z jednej strony, co się tyczy stosunków międzyIFPEN a jego dostawcami, Sąd stwierdził w pkt 95 zaskarżonego wyroku, że zdaniem Komisji IFPEN czerpał korzyść w postaci nieograniczonej gwarancji państwa, bezpośrednio związanej z jego statusem EPIC i polegającej na obniżce cen przyznanej mu przez jego dostawców ze względu na brak ryzyka niewykonania zobowiązań wynikającego z niewypłacalności.
29. Niemniej jednak zdaniem Sądu Komisja w spornej decyzji nie przedstawiła dowodów potwierdzających tę hipotezę. W szczególności nie przedstawiono żadnych dowodów na to, że na rynku właściwym lub, ogólnie, w obrocie handlowym miało miejsce zjawisko obniżki ceny udzielonej przez dostawców przedsiębiorstwom korzystającym z gwarancji państwa przed ryzykiem niewypłacalności (pkt 99 zaskarżonego wyroku).
30. Z drugiej strony, co się tyczy stosunków międzyIFPEN a jego klientami, Sąd uznał w pkt 111 zaskarżonego wyroku, że w spornej decyzji Komisja określiła korzyść, jaką przedsiębiorstwo to czerpało z gwarancji państwa nierozerwalnie związanej z jego statusem EPIC, jako brak zapłaty składki odpowiadającej gwarancji należytego wykonania czy też gwarancji należytej staranności, którą mogło ono zapewnić swoim klientom.
31. Zdaniem Sądu rozumowanie Komisji zakłada, że w normalnych warunkach rynkowych klienci instytutów badawczych takich jak IFPEN korzystają z gwarancji tego rodzaju, aby zabezpieczyć się przed ryzykiem niewypłacalności ich kontrahentów, oraz że w przypadku takiej gwarancji jak gwarancja, z której korzysta IFPEN, klienci tego przedsiębiorstwa nie muszą już samodzielnie starać się o objęcie równoważną gwarancją (pkt 114 zaskarżonego wyroku).
32. Tymczasem zdaniem Sądu Komisja nie przedstawiła żadnego dowodu wskazującego na zasadność czy choćby tylko na prawdopodobieństwo tej hipotezy. W szczególności zaskarżona decyzja nie dostarcza żadnego dowodu, który potwierdzałby, że klienci instytutów badawczych przewidują ryzyko niewypłacalności ich kontrahentów, korzystając z omawianych gwarancji (pkt 115 zaskarżonego wyroku).
33. Następnie w pkt 133 i nast. zaskarżonego wyroku Sąd oddalił podniesione przez Komisję argumenty dotyczące zakresu i stosowania domniemania istnienia korzyści ustanowionego przez Trybunał w wyroku La Poste (C‑559/12 P).
34. W pierwszej kolejności Sąd zauważył w pkt 136 zaskarżonego wyroku, że możliwość posłużenia się domniemaniem jako środkiem dowodowym zależy od wiarygodności założeń, na których owo domniemanie zostało oparte. W szczególności domniemanie ustanowione w wyroku La Poste (C‑559/12 P) opierało się na dwóch założeniach, mianowicie na istnieniu korzystnego wpływu gwarancji na ocenę przez wierzycieli ryzyka niewykonania zobowiązań przez beneficjenta oraz na obniżeniu kosztu kredytu. Niemniej jednak w niniejszej sprawie Komisja nie przedstawiła w spornej decyzji żadnego dowodu umożliwiającego wykazanie wiarygodności swoich hipotez, w szczególności hipotezy, że podnoszona obniżka cen przez dostawców wynikała ze statusu EPIC przysługującego IFPEN (pkt 139 i 140 zaskarżonego wyroku).
35. W drugiej kolejności Sąd wskazał w pkt 142 zaskarżonego wyroku, że Komisja nie mogła powoływać się na domniemanie ustanowione w wyroku La Poste (C‑559/12 P) w przypadku stosunków między IFPEN a jego klientami i dostawcami. Takie domniemanie pozwala bowiem jedynie na wykazanie istnienia korzyści w postaci korzystniejszych warunków udzielenia kredytu, a co za tym idzie, ma zastosowanie wyłącznie w przypadku stosunków między EPIC a instytucjami finansowymi i bankowymi.
36. W trzeciej kolejności w pkt 162 i nast. zaskarżonego wyroku Sąd wypowiedział się w przedmiocie argumentu przedstawionego przez Komisję, opartego na orzecznictwie Unii w tej dziedzinie(10), zgodnie z którym przy rozpatrywaniu systemu pomocy Komisja może ograniczyć się do zbadania ogólnych cech spornego systemu w celu stwierdzenia, czy system ten zawiera elementy pomocy państwa.
37. W tym względzie, bez orzekania w przedmiocie zarzutu niedopuszczalności tego argumentu, podniesionego przez IFPEN i Republikę Francuską, Sąd oddalił ów argument jako bezzasadny, stwierdzając w pkt 164 zaskarżonego wyroku, że Komisja nie określiła wyraźnie w spornej decyzji, czy rozpatrywana pomoc stanowiła pomoc indywidualną czy system pomocy.
38. W szczególności Sąd wskazał w istocie, że w zakresie, w jakim gwarancja związana ze statusem EPIC może zostać ogólnie uznana za pomoc państwa, stanowi ona pomoc przyznaną na podstawie systemu pomocy w rozumieniu art. 1 lit. d) rozporządzenia nr 659/1999 (pkt 168 zaskarżonego wyroku), pomoc podlegającą obowiązkowi zgłoszenia, to znaczy pomoc indywidualną w rozumieniu art. 1 lit. e) rozporządzenia nr 659/1999 (pkt 172 zaskarżonego wyroku).
39. Wreszcie, co się tyczy stosunków międzyIFPEN a instytucjami bankowymi i finansowymi, Sąd wskazał w pkt 187 zaskarżonego wyroku, że Komisja może co do zasady powołać się na domniemanie ustanowione w wyroku La Poste (C‑559/12 P)(11). Niemniej jednak domniemanie to zostało obalone przez samą Komisję w spornej decyzji, zgodnie z którą w rozpatrywanym okresie IFPEN nie czerpał ze swojego statusu EPIC żadnej faktycznej korzyści gospodarczej w postaci korzystniejszych warunków udzielenia kredytu, przyznanych mu przez instytucje bankowe i finansowe (pkt 188 i 189 zaskarżonego wyroku). Sąd uznał w pkt 190 swojego wyroku, że z analizy Komisji wynika, iż w swoich stosunkach z instytucjami bankowymi i finansowymi IFPEN nie odniósł żadnej korzyści ze swojego przekształcenia w EPIC.
40. Wobec wszystkich powyższych rozważań Sąd orzekł w pkt 197 zaskarżonego wyroku, że w spornej decyzji Komisja nie zdołała wykazać istnienia korzyści, jaką IFPEN mógł czerpać z gwarancji państwa związanej z jego statusem EPIC w jego stosunkach zarówno z instytucjami bankowymi i finansowymi, jak i z dostawcami i klientami.
41. W konsekwencji stwierdził on nieważność art. 1 ust. 3–5 oraz art. 2–12 spornej decyzji w zakresie, w jakim uznano w nich gwarancję wynikającą ze statusu EPIC przysługującego IFPEN za pomoc państwa w rozumieniu art. 107 ust. 1 TFUE oraz w jakim ustalono w nich konsekwencje tej kwalifikacji.
IV. W przedmiocie odwołania
42. Wszystkie strony zostały wysłuchane na rozprawie w dniu 28 września 2017 r.
43. Na poparcie swojego odwołania Komisja podniosła trzy zarzuty, z których każdy dotyczy naruszenia art. 107 ust. 1 TFUE, a dokładniej zawartych w zaskarżonym wyroku naruszeń prawa związanych ze sposobem wykazania istnienia korzyści, jaką przedsiębiorstwo czerpie z bezpłatnej i nieograniczonej gwarancji wynikającej z swojego statusu.
44. W swoim zarzucie pierwszym Komisja uważa, że Sąd popełnił błąd przede wszystkim przy dokonywaniu wykładni pojęcia systemu pomocy, a następnie nie uwzględniając zdolności środka do przysporzenia korzyści, co stanowi naruszenie prawa w zakresie charakteru dowodu, jaki Komisja musi przedstawić dla wykazania istnienia korzyści wynikającej dla przedsiębiorstwa z jego statusu EPIC. Zarzut drugi dotyczy naruszenia prawa przez Sąd w odniesieniu do zakresu wzruszalnego domniemania istnienia korzyści wynikającej z bezpłatnej i nieograniczonej gwarancji, a także w odniesieniu do sposobu jego obalenia. Zarzut trzeci dotyczy naruszenia prawa popełnionego przez Sąd w przedmiocie zakresu stosowania domniemania korzyści wynikającej z nieograniczonej gwarancji, ponieważ domniemanie to winno zgodnie z logiką mieć zastosowanie również w stosunkach z dostawcami i klientami, a nie tylko w stosunkach z instytucjami bankowymi i finansowymi.
A. W przedmiocie zarzutu pierwszego (błędna wykładnia pojęcia systemu pomocy i nieuwzględnienie zdolności środka do przysporzenia korzyści)
45. W zarzucie pierwszym, podzielonym na trzy części, Komisja zarzuca Sądowi na wstępie naruszenia prawa wynikające z odmowy zakwalifikowania rozpatrywanego środka jako systemu pomocy oraz z zakazania Komisji ograniczenia jej analizy do ogólnych cech rozpatrywanego systemu pomocy (część pierwsza). Następnie zdaniem Komisji Sąd błędnie uznał, że dla ustalenia istnienia korzyści nie jest wystarczające, aby środek mógł przysporzyć jego beneficjentowi korzyści w przyszłości (część druga). Komisja zarzuca wreszcie Sądowi przekroczenie granic jego sądowej kontroli poprzez uwzględnienie zarzutu szczegółowego, który nie został podniesiony przez jedną ze skarżących w pierwszej instancji i nie został wystarczająco opisany przez drugą ze skarżących w pierwszej instancji (część trzecia). Biorąc pod uwagę, że argumenty przedstawione w drugiej części zarzutu pierwszego oraz w zarzucie drugim są zbliżone, odniosę się do nich łącznie (jak uczyniły to strony na rozprawie).
1. Część pierwsza zarzutu pierwszego (naruszenie prawa w zakresie pojęcia systemu pomocy i jego konsekwencji)
46. Część ta skierowana jest przeciwko pkt 162, 164, 172 i 173 zaskarżonego wyroku, ponieważ Komisja utrzymuje, że Sąd błędnie orzekł, iż gwarancja, z jakiej korzystał IFPEN, nie stanowiła systemu pomocy oraz że w konsekwencji Komisja nie mogła oprzeć się na ogólnych cechach tego środka dla ustalenia, iż stanowił on pomoc państwa.
47. W tym względzie Komisja wskazuje, że pojęcie systemu pomocy w kształcie przewidzianym w art. 1 lit. d) rozporządzenia nr 659/1999 obejmuje środki, które charakteryzuje okoliczność, iż niektóre elementy nie zostały zdefiniowane i pozostają nieokreślone w chwili ich przyjęcia, a w niektórych przypadkach nawet podczas ich stosowania. I tak, kiedy Komisja bada podobne środki w celu ustalenia, czy stanowią one pomoc w rozumieniu art. 107 ust. 1 TFUE, może się ona ograniczyć do zbadania ich cech ogólnych.
48. W niniejszej sprawie Komisja uważa, że gwarancję, z jakiej korzysta IFPEN, niezwiązaną z konkretnym projektem i przyznaną mu na czas nieokreślony i w nieokreślonej kwocie, należy uznać za system pomocy. Zdaniem Komisji chodzi w szczególności o „system systemów pomocy”, zważywszy, że przyznanie gwarancji dla IFPEN stanowi samo w sobie część większego systemu pomocy, mianowicie bezpłatnej i nieograniczonej gwarancji państwa związanej na mocy ustawy ze statusem EPIC.
49. Komisja kwestionuje zatem twierdzenia Sądu, zawarte w pkt 168–170 zaskarżonego wyroku, zgodnie z którymi status EPIC stanowi system pomocy, natomiast przyznanie IFPEN rozpatrywanej gwarancji, będącej przedmiotem spornej decyzji, stanowi indywidualną pomoc, którą należało zgłosić Komisji.
50. W tym względzie wskazuje ona z jednej strony, że przeciwnie do twierdzeń zawartych w pkt 171 zaskarżonego wyroku, wymóg zgłoszenia pomocy nie dowodzi w żaden sposób, iż gwarancja, z której korzysta IFPEN, nie stanowi systemu pomocy. Zarówno bowiem systemy pomocy, jak i pomoc indywidualną należy zgłosić Komisji.
51. Z drugiej strony Komisja podkreśla okoliczność, że wykładnia dokonana przez Sąd skutkuje pozbawieniem Komisji możliwości przyjmowania stosownych środków, aby wymóc na władzach francuskich zakończenie udzielania gwarancji dla określonego EPIC. Zgodnie bowiem z art. 108 ust. 1 TFUE Komisja może zaproponować stosowne środki wyłącznie w odniesieniu do systemów pomocy, a nie do pomocy indywidualnej.
a) W przedmiocie dopuszczalności
52. IFPEN utrzymuje, że część pierwsza zarzutu pierwszego jest oczywiście niedopuszczalna. W tym względzie zauważa on, po pierwsze, że rozumowanie przedstawione przez Komisję opiera się na niespotykanej wykładni koncepcji systemu pomocy, zgodnie z którą gwarancja, z jakiej korzysta IFPEN, stanowi „system systemów pomocy”. I tak, część pierwsza opiera się na nowej argumentacji, która zgodnie z art. 170 ust. 1 regulaminu postępowania przed Trybunałem nie może zostać przyjęta na etapie odwołania.
53. Moim zdaniem wystarczy wskazać, że ta część nie opiera się w żaden sposób na nowej koncepcji „systemu systemów pomocy”.
54. Z odwołania jasno wynika, że Komisja użyła zwrotu „system systemów pomocy” w pkt 71 odwołania jedynie dla wykazania podnoszonego błędnego rozumowania przeprowadzonego przez Sąd w pkt 168–172 zaskarżonego wyroku, które doprowadziło Sąd, nadal zdaniem Komisji, do naruszenia art. 1 lit. d) część druga rozporządzenia nr 659/1999.
55. Rozumowanie to oparte jest na błędnym rozróżnieniu między pomocą indywidualną, którą należało zgłosić, a systemem pomocy, który nie podlega jakoby obowiązkowi zgłoszenia.
56. Po wyjaśnieniu, że rozróżnienie to nie jest zasadne, Komisja dodała, iż nic nie stało na przeszkodzie temu, aby środek krajowy został uznany za system pomocy oraz aby każde przedsiębiorstwo podlegające temu systemowi mogło z niego korzystać, jeśli w rozumieniu art. 1 lit. d) część druga rozporządzenia nr 659/1999 wynikająca z niego pomoc nie jest związana z konkretnym projektem i nie jest określona co do kwoty lub czasu jej trwania(12).
57. Po drugie, IFPEN podnosi w istocie, że Komisja nie zakwalifikowała środka jako systemu pomocy w spornej decyzji. IFPEN podniósł zarzut niedopuszczalności w tej kwestii przed Sądem. Republika Francuska dodaje, że w spornej decyzji należało zakwalifikować środek jako system pomocy, aby wypełnić obowiązek uzasadnienia aktów instytucji. W istocie, zdaniem IFPEN i Republiki Francuskiej, skoro Komisja powinna była zakwalifikować środek jako system pomocy w spornej decyzji, ale nie zrobiła tego, nie może ona również kwestionować uznania przez Sąd, że środek nie jest systemem pomocy.
58. Moim zdaniem rozumowanie to polega na założeniu, zgodnie z którym Komisja powinna była wyraźnie zakwalifikować środek jako system pomocy w spornej decyzji.
59. Co istotne, w zaskarżonym wyroku nie przyjęto jako podstawy stwierdzenia nieważności braku wzmianki w spornej decyzji o tym, że badany środek to system pomocy (zob. pkt 164 zaskarżonego wyroku). Należy stwierdzić, że kwestia ta znajduje się zatem poza przedmiotem tego wyroku. W tych okolicznościach Komisja może zasadnie podnosić w ramach swojego zarzutu pierwszego, że Sąd naruszył prawo, uznając, iż rozpatrywany środek nie był systemem pomocy, oraz twierdzić, iż wykazała ona w wystarczającym stopniu istnienie korzyści, ponieważ, poza innymi dowodami, rozpatrywany środek był systemem pomocy.
60. Co za tym idzie, jakkolwiek wyraźna kwalifikacja środka jako systemu pomocy dawałaby większą jasność, to jednak część pierwsza zarzutu pierwszego odwołania jest dopuszczalna.
b) Co do istoty
1) Synteza argumentacji stron
61. Jak opisano szczegółowo w pkt 46–51 niniejszej opinii, Komisja utrzymuje, iż Sąd błędnie orzekł, że gwarancja, z której korzysta IFPEN, nie stanowi systemu pomocy oraz że w konsekwencji Komisja nie mogła ograniczyć się do badania ogólnych cech tego środka dla wykazania, że stanowi on pomoc państwa w rozumieniu art. 107 TFUE.
62. Zdaniem IFPEN argumenty te opierają się na przeinaczeniu oceny dokonanej przez Komisję w spornej decyzji i w jej wcześniejszej praktyce oraz oceny dokonanej przez Sąd w zaskarżonym wyroku.
63. Ponadto Sąd słusznie opisał kroki proceduralne, które Komisja podjęła w spornej decyzji, i słusznie uznał, że badany środek nie stanowił systemu pomocy.
64. Rząd francuski prezentuje tę samą tezę i wnioskuje z niej, że badany środek nie stanowił systemu pomocy oraz że Komisja nie mogła ograniczyć się do badania ogólnych cech środka dla ustalenia, czy stanowił on pomoc państwa w rozumieniu art. 107 ust. 1 TFUE.
65. Następnie Republika Francuska wskazuje, że jak wynika z praktyki decyzyjnej Komisji(13) oraz z orzecznictwa Sądu(14), pomoc przyznaną jednemu przedsiębiorstwu należy zakwalifikować jako pomoc indywidualną, nawet jeśli nie jest ona związana z konkretnym projektem oraz została przyznana na czas nieokreślony i w nieokreślonej kwocie.
66. Posiłkowo Republika Francuska dodaje, że w przypadku gdyby Trybunał orzekł, że przekształcenie IFPEN w EPIC stanowi system pomocy oraz że Sąd w związku z tym naruszył prawo, naruszenie to nie powinno prowadzić do uchylenia zaskarżonego wyroku.
67. Wreszcie, Republika Francuska wskazuje, że część pierwsza zarzutu pierwszego jest w każdym razie bezskuteczna, ponieważ Sąd przyjął inne względy, które same w sobie są wystarczające dla uzasadnienia wniosku, do którego doszedł on w sentencji zaskarżonego wyroku.
68. W swojej replice Komisja wskazuje w szczególności, że wykładnia zaskarżonego wyroku zaproponowana przez Republikę Francuską jest niedokładna. Sąd naruszył bowiem każdą z reguł przeprowadzenia dowodu, a więc zarówno domniemanie ustanowione w wyroku La Poste (C‑559/12 P), jak i regułę, zgodnie z którą Komisja może ograniczyć się do badania ogólnych cech systemu dla ustalenia istnienia pomocy państwa. I tak, ponieważ każde z tych naruszeń może pociągnąć za sobą stwierdzenie nieważności zaskarżonego wyroku, argument podniesiony przez Republikę Francuską, wymieniony w poprzednim punkcie, nie jest zasadny.
69. Ponadto zdaniem Komisji rozumowanie przeprowadzone przez Sąd jest w dużej mierze pozbawione podstaw, jeśli – jak twierdzi ona w swoim zarzucie pierwszym – rozpatrywany środek należałoby uznać za system pomocy.
2) Ocena
70. Pragnę wskazać, że w świetle stwierdzenia w pkt 164 zaskarżonego wyroku, iż Komisja nie wyszczególniła w spornej decyzji, czy decyzja ta dotyczy systemu pomocy czy pomocy indywidualnej, Sąd wydaje się uznawać, że sporna gwarancja może należeć do tej ostatniej kategorii.
71. Pojęcie systemu pomocy, w kształcie ustanowionym w art. 1 lit. d) rozporządzenia nr 659/1999, obejmuje „każde działanie, na którego podstawie, bez dalszego wprowadzania w życie wymaganych środków, można dokonać wypłat pomocy indywidualnej na rzecz przedsiębiorstw określonych w ustawie w sposób ogólny i abstrakcyjny, oraz każde działanie, na którego podstawie pomoc, która nie jest związana z konkretnym projektem, może zostać przyznana jednemu lub kilku przedsiębiorstwom na czas nieokreślony i/lub w nieokreślonej kwocie”.
72. Z tego względu należy zbadać, czy – jak Sąd uznał w istocie w pkt 169–172 zaskarżonego wyroku – z uwagi na to, że środkiem badanym w spornej decyzji jest nie, ogólnie rzecz biorąc, gwarancja związana ze statusem EPIC, ale raczej przekształcenie IFPEN w EPIC (które pociąga za sobą automatycznie przyznanie temu przedsiębiorstwu gwarancji państwowej), okoliczność ta pozwala na skuteczne wyłączenie tego środka z zakresu stosowania omawianego pojęcia oraz na zakwalifikowanie go jako pomocy przyznanej na podstawie systemu pomocy, w tym wypadku pomocy indywidualnej w rozumieniu art. 1 lit. e) wspomnianego rozporządzenia.
73. Uważam, że Sąd nie naruszył w tym względzie prawa.
74. Jak wskazał rząd francuski, Sąd słusznie uznał, że środkiem badanym w spornej decyzji jest nie gwarancja związana ze statusem EPIC ogólnie, ale przekształcenie IFPEN w EPIC, które pociąga za sobą przyznanie temu przedsiębiorstwu gwarancji państwa związanej z tym statusem.
75. Po prawidłowym opisaniu w pkt 169–173 zaskarżonego wyroku kroków proceduralnych, które Komisja podjęła w spornej decyzji, Sąd uznał, że badany środek nie stanowi systemu pomocy.
76. Jak bowiem wynika z pkt 171 zaskarżonego wyroku, analiza przedstawiona we wcześniejszych punktach (169 i 170 owego wyroku) jest zgodna ze sporną decyzją, w szczególności z jej motywami 256–259, w których Komisja wskazała, że przekształcenie IFPEN w EPIC stanowiło nową pomoc w rozumieniu art. 1 lit. c) rozporządzenia nr 659/1999, podlegającą obowiązkowi zgłoszenia. Komisja uznała również, że skoro zmiana statusu IFPEN nie została jej oficjalne zgłoszona, a jedynie zasygnalizowana incydentalnie w ramach innego postępowania, to obowiązek ten nie został spełniony przez władze francuskie, a przekształcenie IFPEN w EPIC stanowiło bezprawnie przyznaną pomoc.
77. Jak wskazuje IFPEN, skoro Komisja podjęła decyzję o badaniu rozpatrywanego środka jako indywidualnej pomocy ad hoc, to ważność spornej decyzji należało zbadać, jak to słusznie uczynił Sąd, jedynie w odniesieniu do tej kwalifikacji.
78. Sąd słusznie zatem uznał, że ponieważ przekształcenie IFPEN w EPIC może zostać zakwalifikowane jako pomoc państwa, stanowi ono podlegającą obowiązkowi zgłoszenia pomoc przyznaną na podstawie systemu pomocy, to znaczy pomoc indywidualną w rozumieniu art. 1 lit. e) rozporządzenia nr 659/1999.
79. Argumentacja Komisji oparta na pojęciu „systemu systemów pomocy” nie przekonuje mnie.
80. To „nowatorskie” pojęcie nie występuje w ogóle w rozporządzeniu nr 659/1999 (art. 1 tego rozporządzenia przewiduje jedynie definicję „systemu pomocy” i „pomocy indywidualnej”), zaś „system pomocy” nie obejmuje możliwości bycia włączonym do szerszego systemu. W każdym razie niniejszy przypadek jest niewątpliwie bardziej przejawem wykonania pomocy indywidualnej niż „systemu systemów pomocy”.
81. Ponadto, podobnie jak rząd francuski, nie zgadzam się z argumentacją Komisji, zgodnie z którą, jeśli należałoby uznać, iż przekształcenie IFPEN w EPIC stanowi pomoc indywidualną, to instytucji tej zostałoby uniemożliwione przyjęcie stosownych środków w rozumieniu art. 108 ust. 1 TFUE, aby wymóc na władzach francuskich zakończenie gwarancji dla określonego EPIC.
82. Rozważania Sądu dotyczące charakteru badanego środka jako pomocy indywidualnej opierają się bowiem na szczególnych okolicznościach związanych z przekształceniem IFPEN w EPIC i nie mogą co do zasady zostać odpowiednio zastosowane do wszystkich przedsiębiorstw tego rodzaju.
83. Co za tym idzie, Sąd słusznie uznał za bezzasadny argument Komisji, zgodnie z którym badany środek stanowi system pomocy. Z tego względu część pierwszą tego zarzutu należy oddalić jako bezzasadną.
84. Przed łącznym zbadaniem części drugiej zarzutu pierwszego i zarzutu drugiego należy udzielić odpowiedzi na część trzecią zarzutu pierwszego.
2. Część trzecia zarzutu pierwszego (Sąd uwzględnił zarzut szczegółowy, który nie został podniesiony przez jedną ze stron skarżących ani wystarczająco opisany przez drugą ze stron)
a) Synteza argumentacji stron
85. Komisja zarzuca Sądowi orzeczenie poza zakresem zarzutów szczegółowych podniesionych przez strony w przedmiocie istnienia korzyści dla IFPEN w jego stosunkach z instytucjami bankowymi i finansowymi.
86. W tym względzie Komisja wskazuje, że IFPEN nie przedstawił w swojej skardze w pierwszej instancji żadnej krytyki wobec analizy Komisji dotyczącej istnienia korzyści dla tego przedsiębiorstwa w jego stosunkach z omawianymi podmiotami. Ze swojej strony Republika Francuska ograniczyła się do zakwestionowania istnienia tej korzyści z tego tylko powodu, że Komisja go nie wykazała, bez przedstawienia jakiegokolwiek argumentu na poparcie tego twierdzenia.
87. W konsekwencji, uwzględniając zarzut szczegółowy, który nie został podniesiony przez jedną ze stron ani wystarczająco opisany przez drugą z nich, Sąd naruszył granice swojej właściwości sądowej.
88. Będąc innego zdania, IFPEN zauważa, że część trzecią zarzutu pierwszego należy oddalić jako bezskuteczną lub bezzasadną.
89. W tym względzie wskazuje on, że ponieważ ta część nie dotyczy żadnego konkretnego punktu zaskarżonego wyroku, jest ona bezskuteczna, zgodnie z art. 169 § 2 regulaminu postępowania.
90. W swojej replice Komisja podnosi, że w omawianej części zarzuca ona Sądowi przeprowadzenie badania co do istoty istnienia korzyści w stosunkach IFPEN z instytucjami bankowymi i finansowymi bez podjęcia starań o zweryfikowanie, że taki zarzut szczegółowy w ogóle został podniesiony. Krytycznie ocenia ona to zaniechanie Sądu, które z definicji nie może zostać umiejscowione w konkretnym punkcie zaskarżonego wyroku.
91. Republika Francuska natomiast ogranicza się do zauważenia, że rząd francuski kwestionował w swojej skardze o stwierdzenie nieważności okoliczność, iż korzyść może przejawić się w stosunkach między IFPEN a instytucjami bankowymi i finansowymi w przyszłości.
b) Ocena
92. Wystarczy wskazać, że sama Komisja uznała w swoim odwołaniu, iż rząd francuski podniósł tę podstawę stwierdzenia nieważności w ramach swoich uwag na piśmie (co zostało również podkreślone w pkt 58 i 185 zaskarżonego wyroku). Ponadto w swoich przedstawionych przed Sądem skardze i replice IFPEN wielokrotnie kwestionował analizę Komisji dotyczącą istnienia korzyści, z której miałby on korzystać w swoich stosunkach z instytucjami bankowymi i finansowymi.
93. Z tego względu część trzecią zarzutu pierwszego Komisji należy oddalić jako bezzasadną.
B. W przedmiocie stosunków IFPEN z instytucjami bankowymi i finansowymi: część druga zarzutu pierwszego (naruszenie prawa poprzez uznanie, że dla ustalenia istnienia korzyści nie jest wystarczające, aby środek mógł w przyszłości przysporzyć korzyści swojemu beneficjentowi) i zarzut drugi (naruszenie prawa w odniesieniu do zakresu wzruszalnego domniemania istnienia korzyści wynikającej z bezpłatnej i nieograniczonej gwarancji)
1. Synteza argumentacji stron
94. W ramach części drugiej zarzutu pierwszego Komisja zarzuca Sądowi, że ten błędnie uznał, iż gwarancja, z której korzystał IFPEN, nie stanowiła w jego stosunkach z instytucjami bankowymi i finansowymi pomocy państwa, opierając się po prostu na braku faktycznej korzyści dla tego przedsiębiorstwa w rozpatrywanym okresie, a więc w przeszłości (zob. w szczególności pkt 197 zaskarżonego wyroku).
95. Co więcej, zdaniem Komisji podejście Sądu sprowadza się do uznania korzystniejszego traktowania państw członkowskich, które nie zgłaszają przyznania nieograniczonej gwarancji, w stosunku do tych, które czynią to zgodnie z art. 108 TFUE, podczas gdy zgodnie z utrwaloną zasadą w dziedzinie pomocy państwa pierwsze z tych państw członkowskich nie mogą być faworyzowane na niekorzyść drugich(15).
96. Jeśli bowiem państwo członkowskie zgłasza swój zamiar przyznania gwarancji tego rodzaju, Komisja, ponieważ nie może poznać faktycznych skutków środka, bada jedynie jego skutki potencjalne. Jeśli natomiast państwo członkowskie przyznaje taką gwarancję bez wcześniejszego zgłoszenia, może ono później wykazać, że środek ten nie wywołał żadnego konkretnego skutku, a w konsekwencji – wyłączyć jego kwalifikację jako pomocy państwa. Ta okoliczność stanowi dla państw członkowskich zachętę do zaniechania zgłoszenia przyznania nieograniczonych gwarancji.
97. IFPEN odpowiada, że część drugą zarzutu pierwszego należy oddalić jako bezzasadną.
98. W tym względzie przypomina on na wstępie, że nawet przy założeniu, iż przyznanie gwarancji na jego korzyść stanowi pomoc państwa, należałoby je uznać za nową pomoc indywidualną w rozumieniu art. 1 lit. c) i d) rozporządzenia nr 659/1999. Komisja nie mogła więc powoływać się na standard dowodu, jaki Trybunał przyjął w wyroku La Poste (C‑559/12 P) – zresztą w bardzo specyficznych okolicznościach – odnoszący się do istniejących systemów pomocy.
99. Komisja nie mogła również powoływać się na domniemanie ustanowione w omawianym wyroku, ponieważ nie było wiarygodne, by status EPIC i związana z nim gwarancja przyniosły IFPEN selektywną korzyść w przeszłości lub mogły mu ją przynieść w przyszłości. Co się bowiem tyczy przeszłości, analiza Komisji wykazałaby, że w rozpatrywanym okresie przedsiębiorstwo to pożyczało kwoty przy zastosowaniu rynkowych stóp procentowych. Jeśli chodzi o przyszłość, prawo francuskie zakazuje IFPEN pożyczania w okresie przekraczającym 12 miesięcy i poddaje go kontroli państwa w tym względzie. Z tego powodu istnienie korzyści w okolicznościach niniejszej sprawy należy wykluczyć.
100. Republika Francuska przypomina natomiast w pierwszej kolejności, że przekształcenie IFPEN w EPIC nie stanowi systemu pomocy.
101. W drugiej kolejności, jeśli chodzi o domniemanie ustanowione w wyroku La Poste (C‑559/12 P), władze francuskie wskazują, że zostało ono oparte na hipotezie, iż dzięki gwarancji związanej ze swoim statusem EPIC korzysta z korzystniejszych warunków finansowych niż warunki zwykle uzgadniane na rynkach finansowych.
102. W trzeciej kolejności Republika Francuska uważa, że Sąd słusznie orzekł w pkt 188 zaskarżonego wyroku, iż w przypadku IFPEN wzruszalne domniemanie w rozumieniu wyroku La Poste (C‑559/12 P) zostało obalone.
103. Następnie w zarzucie drugim, skierowanym w istocie przeciwko pkt 134– 161 i 188–193 zaskarżonego wyroku, Komisja zarzuca Sądowi naruszenie prawa w przedmiocie zakresu domniemania istnienia korzyści płynącej z bezpłatnej i nieograniczonej gwarancji w kształcie wynikającym z wyroku La Poste (C‑559/12 P). Komisja utrzymuje w istocie, że ograniczając zakres wzruszalnego domniemania korzyści płynącej z bezpłatnej i nieograniczonej gwarancji w kształcie uznanym przez Trybunał w omawianym wyroku, Sąd naruszył art. 107 ust. 1 TFUE oraz reguły dowodowe w zakresie istnienia korzyści w rozumieniu tego postanowienia.
104. IFPEN odpowiada, że Sąd słusznie orzekł, iż w niniejszej sprawie Komisja nie mogła powołać się na domniemanie wynikające z wyroku La Poste (C‑559/12 P).
105. Przede wszystkim domniemanie to stanowi wyjątek od zasady, zgodnie z którą do Komisji należy wykazanie, że środek spełnia ustanowione w art. 107 ust. 1 TFUE przesłanki kwalifikacji jako pomoc państwa. Domniemanie to należy zatem interpretować zawężająco i stosować wyłącznie w sytuacji, kiedy istnienie faktycznej korzyści jest wiarygodne.
106. Następnie w spornej decyzji Komisja nie przedstawiła powodów, dla których należałoby wiarygodnie domniemywać istnienie korzyści dla IFPEN. Z tego względu omawiana decyzja nie spełnia wymogów uzasadnienia wynikających z art. 296 TFUE.
107. Wreszcie, co się tyczy obalenia domniemania, IFPEN zauważa, że Sąd słusznie wskazał w pkt 189–192 zaskarżonego wyroku, iż w rozpatrywanym okresie przedsiębiorstwo to nie czerpało żadnej korzyści ze swojego statusu w stosunkach z instytucjami bankowymi i finansowymi. Co więcej, Komisja nie przedstawiła żadnego dowodu pozwalającego na ustalenie możliwej zmiany sytuacji po 2010 r., która miałaby skłonić IFPEN do pożyczenia kwot na warunkach innych niż rynkowe(16).
108. Natomiast Republika Francuska uważa, że drugi zarzut Komisji należy oddalić jako bezzasadny. W tym względzie odsyła ona zasadniczo do argumentów przedstawionych w ramach jej odpowiedzi na część drugą zarzutu pierwszego.
2. Ocena
109. Na wstępie, jak już wskazałem powyżej przy badaniu części pierwszej tego zarzutu, Sąd nie naruszył prawa, kiedy orzekł, że przekształcenie IFPEN w EPIC nie stanowiło systemu pomocy.
110. I tak, wystarczy wskazać, że Sąd słusznie uznał, iż orzecznictwo dotyczące obowiązków w zakresie dowodu ciążących na Komisji w dziedzinie systemów pomocy nie ma zastosowania w niniejszej sprawie.
111. Następnie wydaje mi się użyteczne przypomnienie wyroków z dnia 8 grudnia 2011 r., Residex Capital IV (C‑275/10, EU:C:2011:814), oraz La Poste (C‑559/12 P).
112. W pierwszym z przywołanych wyroków Trybunał uznał w istocie, że sądy krajowe są właściwe do stwierdzenia nieważności, na podstawie art. 108 ust. 3 TFUE, gwarancji publicznej w sytuacji, w której bezprawnie przyznana pomoc została wykonana w drodze tej gwarancji udzielonej przez organ władzy publicznej w celu pokrycia pożyczki przyznanej przez towarzystwo finansowe przedsiębiorstwu, które w normalnych warunkach rynkowych nie uzyskałoby takiego finansowania.
113. W tej sprawie kwalifikacja gwarancji przyznanej przez rozpatrywaną władzę publiczną jako pomocy państwa dla kredytobiorcy nie budziła żadnych wątpliwości, ponieważ ustalono, że w chwili ustanowienia tej gwarancji kredytobiorca znajdował się już w trudnej sytuacji, a więc bez tej gwarancji nie byłby w stanie uzyskać finansowania na rynkach kapitałowych (pkt 39–42).
114. I tak, jak Sąd wskazał w pkt 151 zaskarżonego wyroku, to właśnie w tym kontekście należy umiejscowić stwierdzenie Trybunału poczynione w pkt 39 wyroku z dnia 8 grudnia 2011 r., Residex Capital IV (C‑275/10, EU:C:2011:814), zgodnie z którym „[w] sytuacji gdy pożyczka udzielona przez instytucję kredytową kredytobiorcy jest gwarantowana przez władze publiczne danego państwa członkowskiego, kredytobiorca ten uzyskuje bowiem zwykle korzyść finansową i korzysta w ten sposób z pomocy w rozumieniu art. [107] ust. 1 [TFUE] ze względu na to, że ponoszony przezeń koszt finansowy jest niższy niż ten, który ponosiłby on, gdyby musiał uzyskać to samo finansowanie i tę samą gwarancję po cenach rynkowych”, do którego Trybunał odsyła w pkt 96 swojego wyroku La Poste (C‑559/12 P).
115. Odsyłając do tego pkt 39, Trybunał orzekł w pkt 96 drugiego z przywoływanych wyroków, a mianowicie wyroku La Poste (C‑559/12 P), że „kredytobiorca, który uzyskał pożyczkę zagwarantowaną przez władze publiczne danego państwa członkowskiego, uzyskuje zwykle korzyść ze względu na to, że ponoszony przezeń koszt finansowy jest niższy niż ten, który ponosiłby on, gdyby musiał uzyskać to samo finansowanie i tę samą gwarancję po cenach rynkowych”.
116. W następnym punkcie (pkt 97) wyroku La Poste (C‑559/12 P) Trybunał przypomniał również, że z pkt 1.2, 2.1 i 2.2 obwieszczenia w sprawie gwarancji wynika wyraźnie, iż „nieograniczona gwarancja państwa na rzecz przedsiębiorstwa, którego forma prawna wyklucza możliwość przeprowadzenia postępowania upadłościowego lub związanego z niewypłacalnością, przysparza temu przedsiębiorstwu natychmiastowej korzyści i stanowi pomoc państwa ze względu na to, iż jej beneficjent nie musi płacić państwu za ponoszone przez nie ryzyko i wskutek tego umożliwia »uzyskanie korzystniejszych warunków finansowych kredytu w stosunku do normalnie dostępnych na rynkach finansowych«”.
117. To w świetle tych stwierdzeń Trybunał orzekł w następnym punkcie, że istniało „wzruszalne domniemanie, iż przyznanie dorozumianej i nieograniczonej gwarancji państwa na rzecz przedsiębiorstwa, które nie podlega uregulowanym w prawie powszechnym przepisom dotyczącym postępowań upadłościowych i likwidacyjnych, pociąga za sobą poprawę sytuacji finansowej tego przedsiębiorstwa poprzez uwolnienie od kosztów, które normalnie obciążałyby jego budżet” [wyrok La Poste (C‑559/12 P), pkt 98].
118. W konsekwencji Trybunał orzekł w tym wyroku (pkt 99), iż „w ramach postępowania w przedmiocie istniejących systemów pomocowych do udowodnienia przysporzenia korzyści będącemu beneficjentem przedsiębiorstwu wystarczy, że Komisja wykaże samo istnienie takiej gwarancji, i nie musi ona wykazywać skutków wywieranych przez tę gwarancję od momentu jej udzielenia”.
119. Centralnym zagadnieniem, rozpatrywanym również w niniejszej sprawie, są kwestia reguł obowiązujących w zakresie ciężaru dowodu i standard dowodowy przy wykazywaniu istnienia korzyści płynącej z bezpłatnej i nieograniczonej gwarancji państwa.
120. W tym względzie Trybunał orzekł w pkt 102 wyroku La Poste (C‑559/12 P), iż „należy podnieść, że Sąd uznał, iż Komisja nie popełniła błędu, stwierdzając istnienie takiej korzyści, rozstrzygając w pkt 106 i 108 zaskarżonego wyroku, iż taka gwarancja »może generalnie oznaczać przyznanie korzyści«, gdyż jest przyznawana bez świadczenia wzajemnego i umożliwia jej beneficjentowi uzyskanie warunków finansowania korzystniejszych niż te, które uzyskałby on wyłącznie na podstawie swych wyników, tym samym zmniejszając presję wywieraną na jego budżet”.
121. Następnie w pkt 103 omawianego wyroku Trybunał orzekł, iż „[w]prawdzie w świetle tych twierdzeń prawdą jest, że jak podnosi wnosząca odwołanie, Sąd przedstawił wewnętrznie sprzeczne i niewystarczające uzasadnienie, rozstrzygając z jednej strony w pkt 123 zaskarżonego wyroku na podstawie nieznajdującego zastosowania orzecznictwa, iż nie zachodzi potrzeba wykazania rzeczywistych skutków w odniesieniu do pomocy, która została już przyznana, i twierdząc z drugiej strony w pkt 124 tego samego wyroku, że »[p]onadto rzeczywisty skutek korzyści, jakiej przysparza gwarancja państwa, może być domniemywany«”.
122. Zatem, nawet jeśli Trybunał w pkt 104 tego samego wyroku skorygował wyrok Sądu w tej kwestii, to jednak orzekł on, że „taki błąd nie może pociągnąć za sobą uchylenia zaskarżonego wyroku. W tych pkt 123 i 124 Sąd doszedł jednak do słusznego wniosku, że Komisja uczyniła zadość dotyczącym ciężaru dowodu i standardu dowodowego wymogom nałożonym na nią w zakresie wykazania tego, czy [bezpłatna] i nieograniczona gwarancja państwa przysparza korzyści, wyjaśniając, iż gwarancja taka umożliwia kredytobiorcy »uzyskanie niższych stóp oprocentowania kredytu lub też zaoferowanie niższego zabezpieczenia«”.
123. W rezultacie pragnę wskazać, że domniemanie ustanowione w wyroku La Poste (C‑559/12 P) zostało oparte na hipotezie, zgodnie z którą dzięki gwarancji związanej ze swoim statusem EPIC korzysta lub może skorzystać z korzystniejszych warunków finansowych niż warunki zwykle przyznawane na rynkach finansowych, oraz że wynika ono już z ustalenia przez Komisję samego istnienia gwarancji [pkt 99 wyroku La Poste (C‑559/12 P)].
124. Powstaje także kwestia tego, czy Sąd popełnił błąd, wykraczając poza zwykłe ustalenie przez Komisję samego istnienia gwarancji jako wymogu dla powołania się przez nią na rozpatrywane domniemanie, kiedy uznał w pkt 137 zaskarżonego wyroku, że Komisja obowiązana jest wykazać wiarygodność dwóch założeń, mianowicie że: (i) gwarancja wywarła korzystny wpływ na dokonaną przez wierzycieli ocenę ryzyka niewykonania zobowiązań przez beneficjenta i (ii) że pociągnęła ona za sobą obniżenie kosztu kredytu.
125. Chodzi oczywiście o wzruszalne domniemanie, które można obalić, wykazując, że rozpatrywana gwarancja nie miała, nie ma i potencjalnie nie może mieć korzystnych skutków dla sytuacji EPIC(17).
126. W niniejszej sprawie, niezależnie od naruszenia prawa wskazanego w pkt 124 niniejszej opinii, Sąd orzekł w pkt 188 zaskarżonego wyroku, że w przypadku IFPEN wzruszalne domniemanie w rozumieniu wyroku La Poste (C‑559/12 P) zostało obalone.
127. W tym względzie należy zbadać, czy dowody, które umożliwiły Sądowi uznanie, że domniemanie to zostało obalone lub że nie można było się na nie powołać w niniejszej sprawie, są zgodne z zasadami w dziedzinie przeprowadzenia dowodów w sektorze pomocy państwa.
128. Aby uznać, że domniemanie zostało obalone, Sąd nie mógł jednak ograniczyć się do okoliczności, że co się tyczy przeszłości, IFPEN nie czerpał ze swojego statusu żadnej faktycznej korzyści gospodarczej w formie korzystniejszych warunków kredytowania przyznanych przez instytucje bankowe i finansowe – która to kwestia nie jest sporna w niniejszej sprawie – innymi słowy, do okoliczności, że gwarancja nie wywarła żadnego „faktycznego skutku” dla stosunków między IFPEN a instytucjami bankowymi i finansowymi w rozpatrywanym okresie.
129. Okoliczność ta bowiem nie jest wystarczająca do obalenia domniemania korzyści w kształcie ustanowionym w wyroku La Poste (C‑559/12 P). Należy ponadto wykazać, że rozpatrywana gwarancja nie może, ze względu na szczególne cechy IFPEN, przynieść w przyszłości korzyści temu przedsiębiorstwu w jego stosunkach z omawianymi podmiotami.
130. Sąd tak jednak nie postąpił.
131. Prawdą jest, że w pkt 186 zaskarżonego wyroku wskazał on, iż skarżące w pierwszej instancji przypomniały na rozprawie, że na mocy mającego zastosowanie ustawodawstwa, mianowicie art. 12 ustawy nr 2010/1645, IFPEN nie może zaciągnąć u instytucji kredytowej pożyczki, której okres byłby dłuższy niż 12 miesięcy, i jest w tym względzie poddany kontroli państwa.
132. Niemniej jednak Sąd orzekł w pkt 191 zaskarżonego wyroku, że „skoro w ramach relacji pomiędzy IFPEN a instytucjami bankowymi i finansowymi w latach 2006–2010 [bezpłatna] i nieograniczona gwarancja państwa nierozerwalnie związana ze statusem EPIC przyznanym IFPEN nie przyniosła wyłącznej korzyści na rzecz tego przedsiębiorstwa, gwarancja ta nie może być zakwalifikowana jako pomoc państwa w rozumieniu art. 107 ust. 1 TFUE”.
133. Dodaje on w pkt 193, że skoro domniemanie zostało obalone, nie może już być mowy o nałożeniu na Republikę Francuską obowiązku dowiedzenia, że gwarancja nie „może przynieść [IFPEN] korzyści w przyszłości”.
134. Wnioskuje on, że z powyższych rozważań wynika, iż nie ma on obowiązku orzekać nawet w przedmiocie dopuszczalności (a tym bardziej co do istoty) argumentu skarżących w pierwszej instancji.
135. W tym sensie uważam, że Sąd naruszył prawo, wymagając dla obalenia domniemania ustanowionego w wyroku La Poste (C‑559/12 P) jedynie wykazania braku w przeszłości wszelkiego (faktycznego) skutku gwarancji dla stosunków IFPEN z instytucjami bankowymi i finansowymi.
136. Z tego powodu należy uwzględnić część drugą zarzutu pierwszego oraz zarzut drugi, co prowadzi do uchylenia zaskarżonego wyroku w tym względzie.
137. Jestem zdania, że w tej kwestii spór znajduje się na etapie umożliwiającym wydanie rozstrzygnięcia na podstawie analizy argumentu skarżących w pierwszej instancji, opartego na art. 12 ustawy nr 2010/1645, który to argument skarżące powtórzyły w swoich uwagach na piśmie i na rozprawie przed Trybunałem, a którego dopuszczalność została ponownie zakwestionowana przez Komisję, gdyż „Sąd nie użył go w swoim wyroku i nie mógł go użyć, ponieważ art. 12 nie został nigdy podany do wiadomości Komisji ani przez władze francuskie, ani przez IFPEN” (zgodnie z tym, co zostało powiedziane na rozprawie przed Trybunałem).
138. Z jednej strony uważam, że zarzut niedopuszczalności podniesiony przez Komisję należy oddalić, ponieważ chodzi tu raczej nie o argument czy podniesiony zarzut, a bardziej o element obiektywny i publiczny, ponieważ mamy tu do czynienia z ustawą odnośnego państwa członkowskiego.
139. Jak bowiem „Trybunał wyjaśnił już wielokrotnie, zakresem kontroli zgodności z prawem przewidzianej w art. 263 TFUE objęta jest całość elementów wydanych przez Komisję decyzji dotyczących postępowań prowadzonych w zastosowaniu art. 101 TFUE i 102 TFUE, których pogłębioną pod względem prawnym i faktycznym kontrolę w świetle przedstawionych przez skarżące w pierwszej instancji zarzutów zapewnia Sąd […], i biorąc pod uwagę cały materiał dowodowy przedłożony przez skarżące, niezależnie od tego, czy jest on wcześniejszy lub późniejszy od wydanej decyzji, czy został wcześniej przedstawiony w postępowaniu administracyjnym lub po raz pierwszy w ramach rozpatrywanej przez Sąd skargi w zakresie, w jakim dowody te są istotne dla kontroli zgodności z prawem decyzji Komisji […]”(18).
140. Z drugiej strony, co do istoty, Komisja przyznała w pkt 106 odwołania, że nie można powołać się na wzruszalne domniemanie ustanowione w wyroku La Poste (C‑559/12 P) w przypadkach, w których gwarancja nie może przynieść EPIC korzyści w stosunkach między tym przedsiębiorstwem a instytucjami bankowymi i finansowymi „ze względu na szczególne cechy [EPIC]”. Zdaniem Komisji te szczególne cechy mogą polegać w szczególności na zakazie w stosunku do EPIC zadłużania się w bankach lub na uzależnieniu możliwości posłużenia się pożyczkami od takich warunków, że potencjalna korzyść byłaby w każdym razie de minimis.
141. Co więcej, Komisja zaakceptowała na rozprawie przed Trybunałem, która odbyła się w dniu 28 września 2017 r., że z ustawy nr 2010/1645 „można prawdopodobnie […] wywnioskować maksymalną kwotę, która mogłaby w danym przypadku być de minimis, a więc mogłoby to rzeczywiście prowadzić do obalenia domniemania. Ten rodzaj aktów faktycznie może prowadzić do obalenia domniemania”.
142. W niniejszej sprawie rząd francuski i IFPEN zdołały wykazać przed Sądem, że nawet gdyby IFPEN miał pewnego dnia zaciągnąć pożyczkę na przyszłość, mógłby on pożyczyć jedynie na bardzo ograniczony okres, co wynika ze statusu różnych jednostek administracji centralnej (ODAC), z którego korzysta IFPEN.
143. W ten sposób w niniejszej sprawie zdołano wykazać, że IFPEN, który korzysta z bezpłatnej i nieograniczonej gwarancji państwa, nie uzyskał pożyczki od instytucji bankowych i finansowych na warunkach finansowych korzystniejszych niż zwykle uzgadniane na rynkach finansowych (takich jak niższa stopa procentowa lub mniej rygorystyczne wymogi w dziedzinie zabezpieczenia) i nie było wiarygodne, że uzyska ją w przyszłości.
144. Należy wyciągnąć wniosek, że skoro domniemanie zostało obalone, Komisja nie wykazała, iż w przyszłości przedsiębiorstwo mogłoby jednak korzystać „[z interwencji], które w różnych formach zmniejszają ciężary spoczywające normalnie na budżecie przedsiębiorstwa”(19).
C. W przedmiocie stosunków IFPEN z jego dostawcami i jego klientami: zarzut trzeci (wzruszalne domniemanie istnienia korzyści w omawianych stosunkach)
145. Zarzut ten skierowany jest przeciwko pkt 134–161 zaskarżonego wyroku, ponieważ Komisja zarzuca Sądowi błędne uznanie, że nie mogła ona w ramach stosunków IFPEN z jego dostawcami i jego klientami powoływać się na wzruszalne domniemanie istnienia korzyści na rzecz tego przedsiębiorstwa wynikającej z bezpłatnej i nieograniczonej gwarancji państwa, z której ono korzysta.
1. Synteza argumentacji stron
146. Zdaniem Komisji ten wniosek Sądu opiera się w istocie na błędnej wykładni wyroku La Poste (C‑559/12 P) i obwieszczenia w sprawie gwarancji z jednej strony oraz na podnoszonym braku wiarygodnego wpływu gwarancji na stosunki IFPEN z jego dostawcami i jego klientami z drugiej strony.
147. W pierwszej kolejności, jeśli chodzi o wykładnię wyroku La Poste (C‑559/12 P), Komisja podnosi, że żaden element tego wyroku nie może wskazywać na to, iż domniemanie korzyści nie ma zastosowania do stosunków EPIC z jego dostawcami i klientami.
148. Co więcej, okoliczność, że zarówno wyrok La Poste (C‑559/12 P), jak i obwieszczenie w sprawie gwarancji odnoszą się w ramach badania domniemania korzyści wyłącznie do kredytów przyznanych przez instytucje bankowe lub finansowe, nie wyklucza tego, iż omawiane domniemanie może być stosowane w ramach stosunków między EPIC a jego wierzycielami handlowymi, ponieważ odniesienie to zostało zawarte w omawianym wyroku jedynie jako przykład (pkt 102).
149. W drugiej kolejności, biorąc pod uwagę podnoszony brak wiarygodnego wpływu gwarancji na stosunki IFPEN z jego dostawcami i jego klientami, Komisja podnosi na wstępie, że nie można rozsądnie utrzymywać, iż wierzyciele handlowi są ogólnie niezainteresowani zwrotem ich wierzytelności. Przeciwnie, w każdej transakcji udzielenia kredytu, czy to kredytu finansowego, czy kredytu handlowego, ryzyko braku spłaty stanowi element ciążący na relacji między kontrahentami. W konsekwencji zapewnienie spłaty wierzytelności przez państwo w przypadku braku spłaty przez IFPEN ma co do zasady znaczną wagę dla wierzyciela handlowego.
150. Następnie Komisja zauważa, że zgodnie z pkt 139 zaskarżonego wyroku nie jest wiarygodne, iż istnienie gwarancji państwa – a więc omawianej korzyści dla wierzyciela – przekształca się poprzez cenę w korzyść dla IFPEN. Jakkolwiek Komisja przyznaje, że obniżenie ceny związane jest z wieloma czynnikami, a nie tylko z istnieniem gwarancji wynikającej ze statusu EPIC, to jednak kwestionuje ona to, że taka okoliczność może wykluczyć stosowanie domniemania korzyści wynikającego z wyroku La Poste (C‑559/12 P). W tym względzie Komisja przypomina, że w sprawie, w której zapadł ten wyrok, strony utrzymywały w istocie, iż stosunki między La Poste a jej wierzycielami wynikały z szeregu złożonych czynników, a nie tylko z gwarancji. Jednakże ani Sąd, ani Trybunał nie uznały, że okoliczność ta może wykluczyć domniemanie korzyści.
151. W trzeciej kolejności Komisja podważa twierdzenia Sądu, zawarte w szczególności w pkt 130 zaskarżonego wyroku, oparte na rzekomo popełnionym przez Komisję naruszeniu obowiązku uzasadnienia przewidzianego w art. 296 TFUE, w odniesieniu do wykazania korzyści, jaką IFPEN czerpał z gwarancji w swoich stosunkach z dostawcami i klientami. Uzasadnienie spornej decyzji pozwala bowiem na zrozumienie z jednej strony, że rozumowanie tej instytucji opiera się na domniemaniu, nawet jeśli termin domniemanie nie zostaje wyraźnie użyty, a z drugiej strony na zrozumienie powodu, dla którego domniemanie nie zostało obalone w niniejszej sprawie.
152. IFPEN zauważa, że skoro przyznanie gwarancji związanej ze statusem EPIC stanowi pomoc indywidualną, zaś domniemanie ustanowione w wyroku La Poste (C‑559/12 P) nie ma zastosowania do niniejszej sprawy, Sąd słusznie uznał w pkt 129 zaskarżonego wyroku, że Komisja powinna była zbadać faktyczne skutki gwarancji w celu wykazania istnienia korzyści dla IFPEN.
153. Ponadto IFPEN utrzymuje, że wbrew twierdzeniom podnoszonym przez Komisję w odwołaniu Komisja nie określiła w spornej decyzji korzyści po stronie wierzycieli IFPEN, w szczególności po stronie dostawców i klientów.
154. W tym względzie wskazuje on, że jeśli chodzi o stosunki międzyIFPEN a jego dostawcami, Komisja błędnie uznała w spornej decyzji oraz w odwołaniu, że dostawcy są zwolnieni z obowiązku zapłaty prowizji za faktoring z tytułu przeniesienia ich wierzytelności na IFPEN, ponieważ korzystają oni z bezpłatnej i nieograniczonej gwarancji państwa, z której korzysta to przedsiębiorstwo.
155. Jeśli chodzi o stosunki międzyIFPEN a jego klientami, strona ta utrzymuje, że Komisja błędnie twierdziła w spornej decyzji oraz w swoim odwołaniu, iż dzięki gwarancji związanej z jego statusem EPIC IFPEN mógł oferować swoim klientom gwarancję należytego wykonania lub gwarancję należytej staranności. Skoro bowiem IFPEN oferuje głównie usługi badawcze, nie zaciągnie on umownych zobowiązań osiągnięcia rezultatu ani należytej staranności. Ponadto przedsiębiorstwo to przyznaje zwykle swoim klientom gwarancję ograniczoną do wartości umowy.
156. Zdaniem IFPEN wynika z tego, że Sąd słusznie uznał, odpowiednio, w pkt 99–108 i 111–120 zaskarżonego wyroku, że hipoteza wskazana przez Komisję w odniesieniu do podnoszonej korzyści dla IFPEN w jego stosunkach z klientami i dostawcami była teoretyczna i niewiarygodna.
157. Republika Francuska uważa natomiast, że Sąd nie naruszył prawa przy określaniu zakresu stosowania domniemania istnienia korzyści wynikającej z bezpłatnej i nieograniczonej gwarancji państwa. Zdaniem tego rządu Sąd słusznie bowiem nie rozszerzył tej gwarancji na stosunki EPIC z jego dostawcami i klientami.
158. W tym względzie rząd francuski przypomina w pierwszej kolejności, że domniemanie ustanowione w wyroku La Poste (C‑559/12 P) nie zostało oparte na hipotezie stosunków EPIC z jego dostawcami lub klientami, a więc Komisja nie mogła się na nie powołać w takich okolicznościach.
159. W drugiej kolejności, w każdym razie, jak Sąd wskazał w pkt 136 zaskarżonego wyroku, możliwość posłużenia się takim domniemaniem jako sposobem przeprowadzenia dowodu zależy od wiarygodności hipotez, na których domniemanie się opiera.
160. W tym względzie w spornej decyzji oparto się z jednej strony na hipotezie, że EPIC korzystające z gwarancji państwa korzysta z obniżenia cen przyznanego mu przez jego dostawców. Zdaniem Republiki Francuskiej, jak Sąd słusznie wskazał, obniżenie ceny w stosunkach między dostawcą a rozpatrywanym EPIC opiera się na wielu czynnikach, w szczególności na wielkości złożonych zamówień, przyznanym przez dostawcę terminie płatności lub długotrwałości stosunków umownych. Obniżenie cen nie wynika więc z istnienia gwarancji władz publicznych na korzyść EPIC.
161. Z drugiej strony, jeśli chodzi o stosunki między IFPEN a jego klientami, rząd francuski utrzymuje, że Sąd słusznie uznał w pkt 141 zaskarżonego wyroku, iż Komisja nie określiła w spornej decyzji korzyści, jaką IFPEN czerpie z istnienia gwarancji państwa, oraz że w konsekwencji domniemanie, na które zamierza się ona powołać, było w tym względzie bezprzedmiotowe. Zdaniem Republiki Francuskiej Komisja nie wykazała bowiem, w jaki sposób bezpłatna i nieograniczona gwarancja państwa związana ze statusem EPIC skutkowałaby poprawą pozycji IFPEN w jego stosunkach z jego klientami.
162. W świetle powyższych rozważań Republika Francuska uznaje, że zarzut trzeci należy oddalić jako bezzasadny.
2. Ocena dopuszczalności
163. IFPEN utrzymuje, że Komisja zmierza w rzeczywistości do zakwestionowania oceny okoliczności faktycznych i dowodów przeprowadzonej przez Sąd w pkt 90–131 zaskarżonego wyroku. Zarzut ten należy z tego powodu odrzucić jako niedopuszczalny.
164. Krytyka ta jest bardzo sumaryczna, a sam IFPEN nie twierdzi, że zarzut trzeci jest w całości niedopuszczalny (zważywszy, że w odpowiedzi na skargę IFPEN „pozostawia na marginesie” dyskusję dotyczącą domniemania korzyści).
165. Zarzut ten dotyczy właśnie zakresu stosowania domniemania korzyści płynącej z bezpłatnej i nieograniczonej gwarancji, a w szczególności kwestii tego, czy korzyść ta ma zastosowanie również do stosunków IFPEN z jego dostawcami i klientami. Innymi słowy, sam przedmiot zarzutu trzeciego pozostaje poza zakresem krytyki sformułowanej przez IFPEN.
166. Z tego względu, ponieważ zagadnienie to ma wybitnie jurydyczny charakter, zarzut niedopuszczalności podniesiony przez IFPEN należy oddalić.
3. Ocena co do istoty
167. Zdaniem Komisji wniosek Sądu opiera się w istocie na błędnej wykładni wyroku La Poste (C‑559/12 P) oraz obwieszczenia w sprawie gwarancji z jednej strony oraz na podnoszonym braku wiarygodnego wpływu gwarancji na stosunki IFPEN z jego dostawcami i klientami z drugiej strony.
168. Co się tyczy zakresu stosowania domniemania wynikającego z wyroku La Poste (C‑559/12 P) oraz, co za tym idzie, wykładni omawianego wyroku Trybunału przez Sąd, jestem zdania, że żaden element tego wyroku nie może wskazywać na to, iż domniemanie korzyści nie może mieć zastosowania w stosunkach EPIC z jego dostawcami i klientami.
169. Co prawda w omawianym wyroku uznano wzruszalne domniemanie wyłącznie w przypadku stosunków EPIC z instytucjami bankowymi i finansowymi, jednak tylko ze względu na to, że był to jedyny rynek kwestionowany przez Komisję w omawianej sprawie.
170. Uważam więc, że nie można wnioskować, iż wzruszalne domniemanie nie może zostać rozszerzone na inne rynki lub stosunki oraz że w konsekwencji, orzekając inaczej (zob. w szczególności pkt 160 zaskarżonego wyroku), Sąd naruszył prawo.
171. Przyznając bowiem, że Komisja słusznie przeprowadziła analizę w trzech etapach: więź z bankami, więź z dostawcami, więź z klientami (pkt 89 zaskarżonego wyroku i pkt 26 niniejszej opinii), oraz przyznając, że w każdej z tych kategorii korzyść mogła wystąpić, Sąd w szczególności w pkt 142 zaskarżonego wyroku wykluczył samą możliwość rozszerzenia domniemania korzyści w stosunkach z dostawcami lub z klientami (zob. także pkt 35 niniejszej opinii).
172. Przeciwnie do tego, co orzekł Sąd, w stosunkach z dostawcami i klientami występuje ten sam rodzaj korzyści, co korzyść określona przez Trybunał w wyroku La Poste (C‑599/12 P), mianowicie z jednej strony poprawa warunków kredytowania dla beneficjenta gwarancji, a z drugiej strony brak zapłaty przez tego ostatniego odpowiedniej składki odpowiadającej składce z tytułu ryzyka ponoszonego przez państwo.
173. Stosunki beneficjenta bezpłatnej i nieograniczonej gwarancji państwa z jego dostawcami i klientami obejmują bowiem, ogólnie rzecz biorąc, przyznanie kredytowania i odroczenie płatności (wraz z wynikającym z tego różnego rodzaju ryzykiem) między innymi z powodu przesunięcia w czasie między świadczeniem usługi lub dostawą towaru a zapłatą za tę usługę lub ten towar.
174. Oczywiste jest, że okoliczności zawarcia umowy z beneficjentem bezpłatnej i nieograniczonej gwarancji państwa takim jak IFPEN towarzyszy, co jest istotne dla dostawcy, pewność uzyskania zapłaty lub, dla klienta, pewność dostawy lub uzyskania odszkodowania. Korzyść ta nie wystąpiłaby, gdyby dostawca lub klient zawarł umowę z innymi podmiotami niekorzystającymi z tej gwarancji, i można słusznie uważać, że beneficjent gwarancji sam mógłby w zamian uzyskać szereg korzyści, które mogłyby polegać na przykład na obniżeniu ceny lub na okoliczności, że umowy z nim byłyby zawierane chętniej niż z innymi.
175. Pragnę ponadto wskazać (podobnie jak Komisja), że wyraźne odniesienie do kredytów przyznanych przez instytucje bankowe i finansowe nie jest jedynym odesłaniem ani w wyroku La Poste (C‑559/12 P), ani w obwieszczeniu w sprawie gwarancji (pkt 1.2, 2.1 i 2.2), do którego ten wyrok się odnosi. Najczęściej chodzi o warunki kredytowania, z których korzysta podmiot uzyskujący gwarancję, oraz o brak składki płaconej państwu za pokrycie ponoszonego przez ten podmiot ryzyka, przy czym rozważania te nie odnoszą się wyraźnie do pożyczek zaciągniętych w instytucjach bankowych i finansowych.
176. Sąd podkreśla, że w sprawie, w której zapadł wyrok z dnia 8 grudnia 2011 r., Residex Capital IV (C‑275/10, EU:C:2011:814), przedsiębiorstwo beneficjenta znajdowało się już w trudnej sytuacji w chwili, gdy gwarancja została mu udzielona. Tymczasem nie widzę również, w jaki sposób okoliczność ta miałaby przemawiać za ograniczeniem domniemania. Przeciwnie, dostawca nie udzieli z łatwością kredytu przedsiębiorstwu w trudnej sytuacji, jeśli nie korzysta ono z bezpłatnej i nieograniczonej gwarancji państwa. W podobnej sytuacji korzyść, jaką czerpie przedsiębiorstwo z gwarancji w jego stosunkach z jego wierzycielem handlowym, jest oczywista.
177. Prawdą jest, jak wskazuje Sąd, że na stosunki handlowe między dostawcą a jego klientem wpływa, ogólnie rzecz biorąc, wiele czynników, a zatem nie tylko istnienie lub nieistnienie bezpłatnej i nieograniczonej gwarancji państwa. Uważam jednak, że okoliczność ta nie pozwala na wykluczenie domniemania korzyści płynącej z podobnej gwarancji.
178. Ponadto w sprawie, w której zapadł wyrok La Poste (C‑559/12 P), skarżąca podkreśliła, że stosunki między La Poste a jej wierzycielami wynikały z szeregu złożonych czynników, a nie tylko z gwarancji. Niemniej jednak ani Sąd, ani Trybunał nie uznały, że okoliczność ta mogła wykluczyć domniemanie korzyści.
179. Wreszcie, Sąd mógł zasugerować, że w tym wypadku to nie IFPEN, a wierzyciel beneficjenta gwarancji był w rzeczywistości prawdziwym beneficjentem tej gwarancji i w konsekwencji korzyści. Argument ten dotyczy również instytucji bankowych i finansowych, ponieważ w przypadku bezpłatnej i nieograniczonej gwarancji kredytobiorcy instytucja bankowa nie ponosi żadnego ryzyka, co siłą rzeczy stanowi dla niej korzyść.
180. W rzeczywistości moim zdaniem istnienie bezpłatnej i nieograniczonej gwarancji państwa pociąga za sobą domniemanie korzyści zarówno dla beneficjenta gwarancji, jak i dla podmiotów gospodarczych, z którymi zawiera on umowy.
181. Nawet jeśli niektóre z elementów wymienionych przez Sąd w zaskarżonym wyroku (w szczególności te odnoszące się do faktoringu lub do obniżek cen, które zdaniem Sądu wynikają bardziej ze zbiorowych zakupów niż z istnienia gwarancji) mogłyby służyć do obalenia domniemania, to jednak Sąd powinien był dopuścić wzruszalne domniemanie korzyści wynikające w stosunkach IFPEN z jego dostawcami i jego klientami z istnienia bezpłatnej i nieograniczonej gwarancji państwa oraz ograniczyć się do zweryfikowania, czy domniemanie to zostało obalone.
182. Tym samym zarzut trzeci należy uwzględnić.
183. W związku z powyższym uważam, że ponieważ zaskarżony wyrok oparty jest na założeniu, zgodnie z którym Sąd odrzuca domniemanie dla stosunków z dostawcami i klientami, spór nie znajduje się na etapie umożliwiającym wydanie rozstrzygnięcia w tym przedmiocie, oraz że konieczne jest, by Trybunał przekazał sprawę Sądowi w celu rozpatrzenia tego zarzutu trzeciego w oparciu o istnienie domniemania i możliwość obalenia go przez IFPEN oraz rząd francuski.
V. W przedmiocie kosztów
184. Ze względu na to, że sprawę należy przekazać Sądowi do ponownego rozpoznania, rozstrzygnięcie w przedmiocie kosztów niniejszego postępowania odwoławczego powinno nastąpić w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie.
VI. Wnioski
185. Z powyższych względów proponuję, aby Trybunał:
– uchylił wyrok Sądu Unii Europejskiej z dnia 26 maja 2016 r., Francja i IFP Énergies nouvelles/Komisja (T‑479/11 i T‑157/12, EU:T:2016:320), w zakresie, w jakim Sąd orzekł, po pierwsze, że dla obalenia wzruszalnego domniemania ustanowionego w wyroku Trybunału z dnia 3 kwietnia 2014 r., Francja/Komisja (C‑559/12 P, EU:C:2014:217), wystarczające było wykazanie braku w przeszłości jakiegokolwiek (faktycznego) skutku gwarancji dla stosunków przedsiębiorstwa publicznego IFP Énergies nouvelles z instytucjami bankowymi i finansowymi, oraz po drugie, że omawiane wzruszalne domniemanie nie mogło zostać rozszerzone na rynki lub stosunki inne niż stosunki przedsiębiorstwa publicznego IFP Énergies nouvelles z instytucjami bankowymi i finansowymi, mianowicie na jego stosunki z dostawcami lub klientami;
– oddalił odwołanie w pozostałym zakresie oraz
– przekazał sprawę Sądowi do ponownego rozpatrzenia argumentacji, na której opiera się zarzut trzeci odwołania, oraz orzekł, że rozstrzygnięcie w przedmiocie kosztów niniejszego postępowania nastąpi w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie.