Wydanie tymczasowe
OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
MACIEJA SZPUNARA
przedstawiona w dniu 6 czerwca 2024 r.(1)
Sprawa C‑230/23
Reprobel CV
przeciwko
Copaco Belgium NV
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Ondernemingsrechtbank Gent Afdeling Gent (sąd gospodarczy w Gandawie, wydział w Gandawie, Belgia)]
Odesłanie prejudycjalne – Własność intelektualna – Prawo autorskie i prawa pokrewne – Dyrektywa 2001/29/WE – Artykuł 2 – Prawo do zwielokrotniania utworu – Artykuł 5 ust. 2 lit. a) i b) – Wyjątki i ograniczenia – Zwielokrotnianie do celów prywatnego użytku – Godziwa rekompensata – Bezpośrednia skuteczność – Podmiot powołany do poboru i rozdziału godziwej rekompensaty – Możliwość powołania się bezpośrednio na dyrektywę wobec tego podmiotu
Wprowadzenie
1. Pytania prejudycjalne w niniejszej sprawie każą wrócić do jednej z fundamentalnych kwestii w prawie Unii, a mianowicie do problemu bezpośredniej skuteczności przepisów dyrektyw oraz możliwości powołania się na te przepisy w stosunkach wertykalnych, to jest w sporze jednostki z państwem członkowskim. Problematyka ta, aczkolwiek sięga ona korzeniami początków budowy porządku prawego Unii, nadal budzi spory i kontrowersje(2).
2. Niniejsza sprawa dotyczy obu problemów, jakie wiążą się z powyższym zagadnieniem. Chodzi bowiem z jednej strony o pytanie, czy bezpośrednią skuteczność można przypisać przepisom dyrektywy, które wprawdzie mają charakter fakultatywny, ale które zainteresowane państwo członkowskie postanowiło wdrożyć. Dodatkowo w niniejszej sprawie wdrożenie to, jak wynika wprost z orzeczenia Trybunału, nastąpiło w sposób niezgodny z prawem Unii. Z drugiej zaś strony niniejsza sprawa podnosi po raz kolejny kwestię możliwości powołania się na bezpośrednią skuteczność przepisu dyrektywy wobec podmiotu prywatnego, któremu państwo członkowskie powierzyło realizację zadań w interesie publicznym.
3. Jak się wydaje, w obu tych kwestiach konieczne będzie uściślenie przez Trybunał dotychczasowego orzecznictwa.
Ramy prawne
Prawo Unii
4. Artykuł 2 dyrektywy 2001/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym(3) stanowi:
„Państwa członkowskie przewidują wyłączne prawo do zezwalania lub zabraniania bezpośredniego lub pośredniego, tymczasowego lub stałego zwielokrotniania utworu, przy wykorzystaniu wszelkich środków i w jakiejkolwiek formie, w całości lub częściowo:
a) dla autorów – w odniesieniu do ich utworów;
b) dla artystów wykonawców – w odniesieniu do utrwaleń ich przedstawień;
c) dla producentów fonogramów – w odniesieniu do ich fonogramów;
d) dla producentów pierwszych utrwaleń filmów – w odniesieniu do oryginału i kopii ich filmów;
e) dla organizacji radiowych i telewizyjnych – w odniesieniu do utrwaleń ich programów, niezależnie od tego, czy te programy transmitowane są przewodowo lub bezprzewodowo, włączając drogę kablową lub satelitarną”.
5. Zgodnie z art. 5 ust. 2 lit. a) i b) tej dyrektywy:
„Państwa członkowskie mogą przewidzieć wyjątki lub ograniczenia w odniesieniu do prawa do zwielokrotniania określonego w art. 2, w następujących przypadkach:
a) w odniesieniu do zwielokrotniania na papierze lub podobnym nośniku przy użyciu dowolnej techniki fotograficznej lub innego procesu przynoszącego podobny skutek, z wyjątkiem partytur, pod warunkiem że podmioty praw autorskich otrzymają godziwą rekompensatę;
b) w odniesieniu do zwielokrotniania na dowolnych nośnikach przez osobę fizyczną do prywatnego użytku i do celów ani bezpośrednio, ani pośrednio handlowych, pod warunkiem że podmioty praw autorskich otrzymają godziwą rekompensatę, uwzględniającą zastosowanie lub niezastosowanie środków technologicznych określonych w art. 6, w odniesieniu do danych utworów lub przedmiotów objętych ochroną;”.
Prawo belgijskie
6. Prawo belgijskie, w brzmieniu właściwym dla sporu w postępowaniu głównym, wprowadzało wynagrodzenie z tytułu wyjątków od prawa do zwielokrotniania utworu w art. 59 i 60 wet van 30 juni 1994 betreffende het auteursrecht en de naburige rechten (ustawy z dnia 30 czerwca 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych)(4). Wynagrodzenie to składało się z części ryczałtowej, uzależnionej od liczby urządzeń pozwalających na zwielokrotnianie utworów chronionych, oraz części proporcjonalnej do liczby wykonanych kopii takich utworów.
7. Zgodnie z art. 60a tej ustawy podmiot powołany do poboru i rozdziału owego wynagrodzenia był uprawniony do zasięgania stosownych informacji od organów celnych, organów podatkowych w zakresie podatku od wartości dodanej, organów zabezpieczenia społecznego, służby kontrolnej i mediacyjnej ministerstwa gospodarki, a także, pod warunkiem wzajemności, od podobnych podmiotów zagranicznych.
8. Na podstawie art. 61 wspomnianej ustawy wysokość wynagrodzenia określał koninklijk besluit van 30 oktober 1997 betreffende de vergoeding verschuldigd aan auteurs en uitgevers voor het kopiëren voor privégebruik of didactisch gebruik van werken die op grafische of op soortgelijke wijze zijn vastgelegd (dekret królewski z dnia 30 października 1997 r. w sprawie wynagrodzenia autorów i wydawców z tytułu kopiowania w celach prywatnych lub naukowych utworów utrwalonych na nośniku graficznym lub analogowym)(5). Zgodnie z art. 7 tego dekretu podmioty zobowiązane do zapłaty omawianego wynagrodzenia miały obowiązek co miesiąc składać podmiotowi powołanemu do jego poboru deklaracje zawierające informacje pozwalające na identyfikację podmiotu zobowiązanego i na określenie wysokości należnego wynagrodzenia w zależności od liczby sprzedanych urządzeń.
9. Na mocy koninklijk besluit van 15 oktober 1997 tot het belasten van een vennootschap met de inning en de verdeling van de vergoeding voor het kopiëren van werken die op grafische of soortgelijke wijze zijn vastgelegd (dekretu królewskiego z dnia 15 października 1997 r. w sprawie określenia podmiotu powołanego do poboru i rozdziału wynagrodzenia z tytułu zwielokrotniania utworów utrwalonych na nośnikach graficznych lub analogowych)(6) do poboru i rozdziału omawianego wynagrodzenia powołana została spółka Reprobel.
Okoliczności faktyczne sporu w postępowaniu głównym, przebieg postępowania i pytania prejudycjalne
10. Copaco Belgium NV, spółka prawa belgijskiego (zwana dalej „spółką Copaco”) jest dystrybutorem urządzeń informatycznych dla przedsiębiorstw oraz konsumentów, w tym urządzeń do kopiowania, jak kopiarki i skanery. Z tego tytułu podlegała ona obowiązkowi zapłaty wynagrodzenia z tytułu zwielokrotniania utworów.
11. W wyroku Hewlett‑Packard Belgium(7) Trybunał orzekł w szczególności, że art. 5 ust. 2 lit. a) i b) dyrektywy 2001/29 stoi co do zasady na przeszkodzie uregulowaniu takiemu jak uregulowanie belgijskie, które łączy wynagrodzenie ryczałtowe z wynagrodzeniem proporcjonalnym, nie zapewniając przy tym mechanizmów pozwalających na dostosowanie wysokości wynagrodzenia do rzeczywistej szkody poniesionej przez uprawnionych z tytułu praw autorskich(8). Nowe przepisy prawa belgijskiego dotyczące wynagrodzenia z tytułu zwielokrotniania utworów, zgodne z wytycznymi wynikającymi z tego wyroku, weszły w życie w marcu 2017 r.
12. W wyniku wspomnianego wyroku spółka Copaco odmówiła zapłaty rachunków wystawionych jej przez spółkę Reprobel na podstawie deklaracji złożonych przez nią za okres od listopada 2015 r. do grudnia 2016 r. Spółka Copaco uznaje bowiem, że zgodnie z wyrokiem Hewlett‑Packard Belgium belgijski system wynagrodzenia z tytułu zwielokrotniania utworów był w spornym okresie niezgodny z prawem Unii.
13. W dniu 16 grudnia 2020 r. spółka Reprobel pozwała do sądu spółkę Copaco, żądając zapłaty zaległego wynagrodzenia z tytułu zwielokrotniania utworów wraz z odsetkami oraz odszkodowania. Sprawa została przekazana do sądu odsyłającego zgodnie z właściwością miejscową. Przed sądem tym spółka Copaco twierdzi, że art. 5 ust. 2 lit. a) i b) dyrektywy 2001/29 jest bezpośrednio skuteczny oraz że spółka Reprobel jest emanacją państwa, wobec której można się na tę bezpośrednią skuteczność powołać. Spółka Reprobel kwestionuje oba te twierdzenia.
14. W tych okolicznościach Ondernemingsrechtbank Gent Afdeling Gent (sąd gospodarczy w Gandawie, wydział w Gandawie, Belgia) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy podmiot taki jak [spółka Reprobel] – w zakresie, w jakim państwo na mocy dekretu królewskiego powierzyło mu pobór i rozdział kwot stanowiących określoną przez państwo godziwą rekompensatę w rozumieniu art. 5 ust. 2 lit. a) i b) dyrektywy 2001/29 i nad którym państwo sprawuje nadzór – jest podmiotem, przeciwko któremu jednostka może, w swojej obronie, powołać się na sprzeczność normy krajowej, którą podmiot ten chce narzucić tej jednostce, z prawem Unii?
2) Czy dla udzielenia odpowiedzi na to pytanie znaczenie ma to, że nadzór sprawowany przez państwo nad tym podmiotem obejmuje między innymi:
– obowiązek stałego przesyłania przez ten podmiot kopii wniosku o udzielenie informacji kierowanego do dłużników – co jest konieczne zarówno w przypadku poboru, jak i rozdziału rekompensaty z tytułu zwielokrotniania – właściwemu ministrowi, tak by otrzymywał on bieżące informacje na temat sposobu, w jaki podmiot ten korzysta z prawa nadzoru, i by mógł on zdecydować, czy stosowne byłoby, by w drodze rozporządzenia ministra określić treść wniosków o udzielenie informacji, ich liczbę i częstotliwość wysyłania w taki sposób, by nie zakłócały one bardziej niż to konieczne działalności osób, od których wymaga się informacji;
– obowiązek zwrócenia się przez ten podmiot do przedstawiciela ministra w celu wysłania wniosku o udzielenie informacji – koniecznego w przypadku poboru proporcjonalnego wynagrodzenia z tytułu zwielokrotniania – do zobowiązanych, do dystrybutorów (niezależnie od tego, czy chodzi o dystrybutorów hurtowych, czy detalicznych), do przedsiębiorstw leasingowych czy do przedsiębiorstw zajmujących się konserwacją urządzeń, jeżeli zobowiązany nie wykazuje współpracy przy poborze, z zastrzeżeniem że podmiot ten ma również obowiązek wysłania kopii takiego wniosku właściwemu ministrowi w taki sposób, aby mógł on określić treść wniosków o udzielenie informacji, ich liczbę i częstotliwość wysyłania w taki sposób, by nie zakłócały one bardziej niż to konieczne działalności osób, od których wymaga się informacji;
– obowiązek przedkładania przez ten podmiot zasad rozdziału rekompensaty z tytułu zwielokrotniania, jak również wszelkich wprowadzonych w tym zakresie zmian, do zatwierdzenia przez właściwego ministra;
– obowiązek przedkładania przez ten podmiot sporządzonego przezeń formularza zgłoszenia do zatwierdzenia przez właściwego ministra, bez czego nie jest możliwe jego wydanie?
3) Czy dla udzielenia odpowiedzi na to pytanie znaczenie ma również to, że podmiot ten posiada następujące uprawnienia:
– uprawnienie do żądania wszelkich informacji niezbędnych do poboru wynagrodzenia z tytułu zwielokrotniania od wszystkich osób zobowiązanych, płatników składek, dystrybutorów (niezależnie od tego, czy chodzi o dystrybutorów hurtowych, czy detalicznych), przedsiębiorstw leasingowych i przedsiębiorstw zajmujących się konserwacją urządzeń. Każdy wniosek musi przy tym zawsze obowiązkowo zawierać pouczenie o sankcjach karnych obowiązujących w razie niedopełnienia wyznaczonego terminu lub udzielenia niepełnych lub nieprawidłowych informacji;
– uprawnienie do wystąpienia do wszystkich zobowiązanych z wnioskiem o udzielenie wszelkich informacji dotyczących kopiowanych utworów, które to informacje są koniecznie do rozdziału wynagrodzenia z tytułu zwielokrotniania;
– uprawnienie do uzyskiwania wszelkich informacji niezbędnych do wykonania swojego zadania od organów administracji ds. ceł i akcyzy, organów administracji ds. [podatku od wartości dodanej] oraz państwowego zakładu ubezpieczeń społecznych?
4) Czy art. 5 ust. 2 lit. a) i b) dyrektywy 2001/29 jest bezpośrednio skuteczny?
5) Czy na wniosek jednostki sąd krajowy powinien odstąpić od stosowania normy krajowej, jeśli taka ustanowiona przez państwo norma jest sprzeczna ze wspomnianym wyżej art. 5 lit. a) i b) dyrektywy 2001/29, konkretnie dlatego, że norma sprzeczna z przywołanym artykułem zobowiązuje jednostkę do uiszczenia należności?”.
15. Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wpłynął do Trybunału w dniu 13 kwietnia 2023 r. Uwagi na piśmie złożyły strony w postępowaniu głównym, rząd belgijski oraz Komisja Europejska. Ci sami uczestnicy, a także rząd francuski, byli reprezentowani podczas rozprawy w dniu 6 marca 2024 r.
Analiza
16. Sąd odsyłający występuje w niniejszej sprawie z pięcioma pytaniami prejudycjalnymi. Trzy pierwsze z nich dotyczą możliwości uznania podmiotu takiego jak spółka Reprobel za emanację państwa członkowskiego, z tym skutkiem że jednostka może się wobec niego powołać bezpośrednio na przepis dyrektywy. Dwa ostatnie pytania dotyczą natomiast ewentualnej możliwości powołania się bezpośrednio na art. 5 ust. 2 lit. a) i b) dyrektywy 2001/29. Proponuję rozpocząć analizę od tych dwóch ostatnich pytań.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych czwartego i piątego
17. Występując z pytaniami prejudycjalnymi czwartym i piątym, sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 5 ust. 2 lit. a) i b) dyrektywy 2001/29 jest bezpośrednio skuteczny, w związku z czym jednostka może się na niego powołać przed sądem krajowym w celu uchylenia się od zapłaty należności z tytułu godziwej rekompensaty, w sytuacji gdy należność ta jest pobierana na podstawie przepisów krajowych niezgodnych z wskazanymi przepisami dyrektywy 2001/29.
W przedmiocie zasady bezpośredniej skuteczności
18. Zasada bezpośredniej skuteczności przepisów prawa Unii sięga samych początków tego systemu prawnego. Jak bowiem powszechnie wiadomo, Trybunał ustanowił tę zasadę w fundamentalnym dla owego systemu wyroku van Gend & Loos(9). Potwierdzenie zastosowania zasady bezpośredniej skuteczności w odniesieniu do przepisów dyrektyw spełniających określone warunki nastąpiło w wyroku van Duyn(10). Obecnie Trybunał formułuje tę zasadę w sposób następujący:
„Z utrwalonego orzecznictwa Trybunału wynika, iż we wszystkich wypadkach, gdy przepisy dyrektywy są z punktu widzenia swej treści bezwarunkowe i wystarczająco precyzyjne, jednostki mogą powoływać się na nie przed sądami krajowymi przeciwko państwu, jeśli państwo to nie transponowało dyrektywy do prawa krajowego w wyznaczonym terminie lub jeśli dokonało niewłaściwej transpozycji […].
Trybunał wyjaśnił, że przepis prawa Unii jest, po pierwsze, bezwarunkowy, jeżeli ustanawia zobowiązanie niepoddane żadnym warunkom i nieuzależnione, w zakresie jego wykonania lub skutków, od wydania przez instytucje lub państwa członkowskie jakiegokolwiek aktu, oraz po drugie, wystarczająco precyzyjny, by podmioty prawa mogły się na niego powoływać, a sądy mogły go stosować, jeżeli formułuje zobowiązanie w sposób niedwuznaczny […].
Trybunał orzekł ponadto, że nawet jeśli dyrektywa pozostawia państwom członkowskim pewien zakres uznania przy ustalaniu sposobów jej wykonania, można uznać, że przepis tej dyrektywy ma charakter bezwarunkowy i precyzyjny, jeżeli nakłada on na państwa członkowskie w jednoznaczny sposób wyraźny obowiązek osiągnięcia określonego rezultatu, który nie jest obwarowany żadnym warunkiem co do stosowania wyrażonej w nim zasady […]”(11).
19. To w tym kontekście należy rozważyć odpowiedź na pytania prejudycjalne czwarte i piąte.
W przedmiocie zastosowania w niniejszej sprawie
20. Spółka Reprobel, a także rządy belgijski i francuski argumentują, że wobec szerokiego marginesu uznania, jakim państwa członkowskie dysponują w organizacji systemu godziwej rekompensaty, o której mowa w art. 5 ust. 2 lit. a) i b) dyrektywy 2001/29, i jej finansowania, przepisy te nie są wystarczająco bezwarunkowe i precyzyjne, by przypisać im bezpośrednią skuteczność na podstawie cytowanego powyżej orzecznictwa Trybunału.
21. Teza ta wydaje się dyskusyjna w świetle orzecznictwa Trybunału, zgodnie z którym przepisy te nakładają na państwa członkowskie, które implementowały przewidziane w nich wyjątki od prawa do zwielokrotniania, zobowiązanie rezultatu, oznaczające, że państwa te są zobowiązane zapewnić skuteczny pobór godziwej rekompensaty(12), w wysokości obliczonej na podstawie szkody wyrządzonej podmiotom praw(13) i której ciężar finansowy ponosić powinni co do zasady użytkownicy końcowi(14). Trybunał nie miał zatem większych trudności, by dopatrzeć się w omawianych przepisach precyzyjnych i bezwarunkowych reguł dotyczących sposobu ukształtowania przewidzianej w nich godziwej rekompensaty.
22. Przede wszystkim jednak, i niezależnie od tego, czy sam obowiązek ustanowienia takiej rekompensaty spełnia kryteria bezpośredniej skuteczności wymienione w pkt 18 niniejszej opinii, argument wskazanych stron postępowania jest moim zdaniem całkowicie chybiony w kontekście niniejszej sprawy. Nie chodzi tu bowiem o stwierdzenie bezpośredniej skuteczności omawianych przepisów dyrektywy 2001/29 in abstracto, lecz w związku ze sporem w postępowaniu głównym. W postępowaniu tym nie chodzi zaś o wypłatę, bezpośrednio na podstawie wskazanych przepisów, godziwej rekompensaty, lecz o prawo spółki Copaco do odmowy zapłaty należności służącej finansowaniu owej rekompensaty, a pobieranej w sposób niezgodny z tą dyrektywą (zwanej dalej „sporną opłatą”).
23. Rozważając kwestię bezpośredniej skuteczności prawa Unii, należy brać pod uwagę wszelkie normy, inaczej mówiąc reguły prawne, jakie wynikają z przepisów tego prawa, a z których jednostki czerpią precyzyjne i bezwarunkowe uprawnienia wobec państwa. Reguły te nie muszą przy tym wynikać wprost z literalnego brzmienia przepisów, lecz mogą być na ich podstawie konstruowane w drodze wykładni, w szczególności w drodze wykładni dokonywanej przez Trybunał. Jak bowiem słusznie zauważa spółka Copaco, wykładnia przepisów prawa Unii dokonywana przez Trybunał w trybie prejudycjalnym wyjaśnia i precyzuje znaczenie i skutki tych przepisów, tak jak powinny one być rozumiane i stosowane od ich wejścia w życie, w związku z czym wykładnię tę należy uwzględniać ustalając, czy przepis jest wystarczająco precyzyjny, by uznać go za bezpośrednio skuteczny(15).
24. Jeśli chodzi o przepisy art. 5 ust. 2 lit. a) i b) dyrektywy 2001/29, wynikają z nich w szczególności trzy normy prawne. Po pierwsze, uprawnienie państw członkowskich do wprowadzenia przewidzianych tymi przepisami wyjątków od prawa do zwielokrotniania; norma ta ma charakter fakultatywny. Po drugie, nakaz ustanowienia godziwej rekompensaty dla podmiotów owego prawa do zwielokrotniania; norma ta ma charakter wiążący dla państw członkowskich, które wprowadziły omawiane wyjątki. Wreszcie po trzecie, szereg norm wynikających z orzecznictwa Trybunału i określających zasady, na jakich opierać się powinna konstrukcja owej godziwej rekompensaty. Państwa członkowskie nie są więc zobowiązane do wprowadzania w swoim prawie krajowym wyjątków przewidzianych w art. 5 ust. 2 lit. a) i b) dyrektywy 2001/29. Jednakże, jeżeli to uczynią, mają obowiązek wprowadzić również godziwą rekompensatę, o której mowa w tych przepisach, i są związane zasadami dotyczącymi ukształtowania i finansowania tej rekompensaty, jakie zdaniem Trybunału z omawianych przepisów wynikają.
25. Do zasad tych należą reguły o charakterze negatywnym, które Trybunał ustanowił w wyroku Hewlett‑Packard Belgium w odniesieniu konkretnie do obowiązującego w Belgii sposobu poboru spornej opłaty. Zgodnie z tym wyrokiem niedopuszczalne jest finansowanie godziwej rekompensaty, o której mowa w art. 5 ust. 2 lit. a) i b) dyrektywy 2001/29, za pomocą wynagrodzenia pobieranego łącznie jako wynagrodzenie zryczałtowane i wynagrodzenie proporcjonalne, w sytuacji gdy wysokość wynagrodzenia zryczałtowanego jest obliczana wyłącznie na podstawie prędkości, z jaką dane urządzenie może dokonywać zwielokrotnień, wysokość wynagrodzenia proporcjonalnego zależy od tego, czy dłużnik współpracował przy jego pobieraniu, a system rozpatrywany całościowo nie zawiera mechanizmów, w szczególności mechanizmu zwrotu, pozwalających na uzupełniające posłużenie się wobec poszczególnych kategorii użytkowników kryteriami rzeczywistej szkody oraz szkody ustalanej ryczałtowo(16). Charakterystyka opłaty opisanej powyżej odpowiada charakterystyce spornej opłaty. To na te normy, wynikające z dokonanej przez Trybunał wykładni art. 5 ust. 2 lit. a) i b) dyrektywy 2001/29, powołuje się spółka Copaco i to bezpośrednia skuteczność tych norm jest przedmiotem czwartego pytania prejudycjalnego.
26. Bezwarunkowy charakter powyższych norm dla państwa członkowskiego, które wprowadziło wyjątki od prawa do zwielokrotniania przewidziane w art. 5 ust. 2 lit. a) i b) dyrektywy 2001/29, nie budzi wątpliwości. Pozostaje pytanie, czy normy te są wystarczająco precyzyjne, by uznać je za bezpośrednio skuteczne.
27. Oceniając normy prawa Unii pod kątem ich wystarczająco precyzyjnego charakteru, Trybunał bada krąg podmiotów uprawnionych i zobowiązanych z ich tytułu oraz treść uprawnień, jakie z tych norm wynikają(17). Zacznę od tej ostatniej kwestii.
28. Omawiane normy prawne oznaczają zakaz ustanawiania przez państwa członkowskie opłaty mającej na celu finansowanie godziwej rekompensaty przewidzianej w art. 5 ust. 2 lit. a) i b) dyrektywy 2001/29 o takich cechach, jak opisane w pkt 4 sentencji wyroku Hewlett‑Packard Belgium. O tym, że tego rodzaju zakaz, a więc ciążące na państwie członkowskim zobowiązanie do niedziałania, może być źródłem pozytywnych uprawnień po stronie jednostek, Trybunał przesądził już w wyroku van Gend & Loos(18).
29. W odniesieniu do opłaty mającej na celu finansowanie godziwej rekompensaty jednostki mają prawo nie ponosić ciężaru finansowego takiej opłaty, jeżeli pobierana jest ona z naruszeniem zasad wynikających, zgodnie z orzecznictwem Trybunału, z art. 5 ust. 2 lit a) i b) dyrektywy 2001/29(19). Prawdą jest, że w dotychczasowym orzecznictwie Trybunał podkreślał konieczność istnienia w systemie godziwej rekompensaty prawa do zwrotu nienależnie pobranej opłaty mającej na celu finansowanie takiej rekompensaty. Jest jednak moim zdaniem oczywiste, że jednostki mają prawo do odmowy zapłaty takiej opłaty, w sytuacji gdy do zapłaty jeszcze nie doszło, a niezgodny z wymienionymi przepisami dyrektywy 2001/29 charakter krajowego systemu ustawiającego godziwą rekompensatę jasno wynika z wydanego już wyroku Trybunału i został potwierdzony orzeczeniami sądów krajowych. Zmuszanie w takiej sytuacji zainteresowanego podmiotu do uiszczenia takiej opłaty i do oczekiwania następnie na jej zwrot byłoby bowiem nielogiczne i utrudniałoby nadmiernie skorzystanie przez nią z praw przysługujących jej na mocy przepisów prawa Unii.
30. Należy wobec tego uznać, że przepisy art. 5 ust. 2 lit. a) i b) dyrektywy 2001/29, zgodnie z ich wykładnią wynikającą z wyroku Hewlett‑Packard Belgium, ustanawiają po stronie jednostek bezwarunkowe i wystarczająco precyzyjne uprawnienie do odmowy zapłaty opłaty mającej na celu finansowanie przewidzianej w tych przepisach godziwej rekompensaty, jeżeli opłata ta ma cechy takie jak wymienione w pkt 4 sentencji tego wyroku.
31. Jeśli chodzi o krąg podmiotów uprawnionych do takiej odmowy, jest on również precyzyjnie zakreślony – chodzi mianowicie o każdy podmiot zobowiązany z tytułu wymienionej powyżej opłaty. Nie ma też wątpliwości, jeśli chodzi o określenie podmiotu zobowiązanego. To państwa członkowskie są bowiem uprawnione, na mocy art. 5 ust. 2 lit. a) i b) dyrektywy 2001/29, do wprowadzenia w swoich porządkach prawnych przewidzianych tam wyjątków od prawa do zwielokrotniania i to one są też zobowiązane do ustanowienia z tego tytułu godziwej rekompensaty i systemu jej finansowania. Państwa członkowskie są też więc, w sposób konieczny, podmiotami wszelkich zobowiązań, zarówno pozytywnych, jak negatywnych, wiążących się z konstrukcją takiego systemu, a wynikających z orzecznictwa Trybunału, w tym zakazu pobierania opłat niezgodnych z wymienionymi przepisami dyrektywy 2001/29.
32. W niniejszej sprawie niezgodność z art. 5 ust. 2 lit. a) i b) dyrektywy 2001/29 belgijskich przepisów ustanawiających sporną opłatę, w brzmieniu mającym zastosowanie w postępowaniu głównym, wynikała jednoznacznie z wyroku Hewlett‑Packard Belgium, co spowodowało nowelizację tychże. Wskazane przepisy dyrektywy, z uwzględnieniem ich wykładni dokonanej przez Trybunał, są więc wystarczająco precyzyjne i bezwarunkowe, by stwierdzić niezgodność z nimi przepisów krajowych(20). Jak więc słusznie podnosi spółka Copaco, sąd odsyłający powinien pominąć te przepisy krajowe i stwierdzić bezpodstawność opartego na nich roszczenia spółki Reprobel.
Odpowiedź na pytania
33. Wobec powyższego proponuję na pytania prejudycjalne czwarte i piąte odpowiedzieć w ten sposób, że art. 5 ust. 2 lit. a) i b) dyrektywy 2001/29 jest bezpośrednio skuteczny, w związku z czym jednostka może się na niego powołać przed sądem krajowym w celu uchylenia się od zapłaty należności z tytułu godziwej rekompensaty, w sytuacji gdy należność ta jest pobierana na podstawie przepisów krajowych niezgodnych ze wskazanymi przepisami dyrektywy 2001/29, w tym z orzecznictwem Trybunału dotyczącym ich wykładni.
34. W kontekście postępowania głównego wymaga to oczywiście stwierdzenia, że spółkę Reprobel można uznać za emanację państwa belgijskiego, co prowadzi nas do analizy trzech pierwszych pytań prejudycjalnych.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych od pierwszego do trzeciego
35. Występując z pytaniami prejudycjalnymi od pierwszego do trzeciego, które proponuję rozpatrywać łącznie, sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy jednostki mogą powoływać się bezpośrednio na przepisy prawa Unii w celu wyłączenia zastosowania wobec nich przepisów krajowych sprzecznych z tym prawem wobec podmiotu, któremu państwo członkowskie powierzyło pobór należności mających na celu finansowanie godziwej rekompensaty w rozumieniu art. 5 ust. 2 lit. a) i b) dyrektywy 2001/29 oraz wypłatę tej rekompensaty uprawnionym i który dysponuje szczególnymi uprawnieniami w celu wykonywania swoich zadań.
36. W postępowaniu głównym jest bezsporne, że spółka Reprobel nie jest organem państwa belgijskiego. Jednakże, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału jednostki mają możliwość powołania się bezpośrednio na przepisy prawa Unii nie tylko przeciwko państwom członkowskim i ich organom sensu stricto, ale także, w szczególności, przeciwko podmiotom, które realizują zadania w interesie publicznym i posiadają szczególne uprawnienia wykraczające poza normy obowiązujące w stosunkach między jednostkami(21). Nie jest przy tym konieczne, by podmioty te podlegały zwierzchnictwu lub kontroli państwa(22).
37. Szczegółowej analizy tych kryteriów dokonali niedawno rzecznicy generalni E. Sharpston(23) i N. Emiliou(24). Nie będę tutaj powtarzał ich bardzo ciekawych teoretycznych rozważań na ten temat – odsyłam w tej kwestii do lektury wskazanych opinii. Ograniczę się natomiast do kwestii związanych ze szczególnymi okolicznościami niniejszej sprawy.
W przedmiocie zadań w interesie publicznym
38. Spółka Reprobel nie jest podmiotem prawa publicznego, nie jest też kontrolowana przez państwo belgijskie w sposób pozwalający uznać, że stanowi strukturalnie jego część. Należy wobec tego rozważyć, czy wykonuje ona zadania w interesie publicznym i dysponuje w tym celu szczególnymi uprawnieniami wykraczającymi poza normy obowiązujące w stosunkach między jednostkami.
39. Jak już wspomniałem, to państwa członkowskie są uprawnione, na mocy art. 5 ust. 2 lit. a) i b) dyrektywy 2001/29, do wprowadzenia w swoich porządkach prawnych przewidzianych tam wyjątków od prawa do zwielokrotniania i to one są też zobowiązane do ustanowienia z tego tytułu godziwej rekompensaty i systemu finansowania tej rekompensaty(25). Trybunał orzekł, że co do zasady ciężar ekonomiczny tego finansowania ponosić powinni uprawnieni z tytułu owych wyjątków użytkownicy końcowi. Jednakże, wobec trudności praktycznych w identyfikacji tych użytkowników, państwa członkowskie mają prawo ustanowić system, w ramach którego obciążenie to spoczywa na producentach lub dystrybutorach urządzeń i nośników pozwalających na kopiowanie utworów i innych przedmiotów chronionych prawem do zwielokrotniania lub na usługodawcach świadczących usługi zwielokrotniania, którzy przerzucają jego ciężar finansowy na użytkowników końcowych, jak należy rozumieć – w cenie owych urządzeń i nośników lub usług(26).
40. W tym kontekście należy jeszcze zwrócić uwagę, że szkoda ponoszona przez uprawnionych z tytułu prawa do zwielokrotniania jest w znacznym stopniu hipotetyczna, szczególnie w odniesieniu do wyjątku przewidzianego w art. 5 ust. 2 lit. b) dyrektywy 2001/29. Uprawnionym byłoby bowiem bardzo trudno dochodzić tego prawa w odniesieniu do czynności, których użytkownicy dokonują w sferze prywatnej i które uważają za naturalny sposób korzystania z legalnie nabytego egzemplarza utworu. Wprowadzenie omawianych wyjątków od tego prawa jest więc elementem polityki publicznej. W ramach tej polityki państwo z jednej strony legalizuje czynności, których użytkownicy dokonywaliby i tak, niezależnie od kwestii ich legalności, biorąc pod uwagę małe prawdopodobieństwo wykrycia i pociągnięcia do odpowiedzialności. Z drugiej zaś strony zapewnia ono uprawnionym dochody, których uzyskanie bezpośrednio od użytkowników byłoby najczęściej wysoce utrudnione.
41. Pobierana w ten sposób opłata ma charakter publicznoprawnej opłaty od urządzeń do kopiowania i nośników – ponoszą ją wszyscy nabywcy takich urządzeń i nośników lub usług uprawnieni do korzystania z wyjątków przewidzianych w art. 5 ust. 2 lit. a) i b) dyrektywy 2001/29(27). Nie jest ona więc uzależniona od rzeczywistego korzystania przez użytkowników ze wspomnianych wyjątków. Jak bowiem orzekł Trybunał, należy zakładać, że korzystają oni w pełni z przysługujących im w tym zakresie uprawnień(28). Natomiast państwa członkowskie, które ustalają wysokość opłaty od urządzeń i nośników, mają za zadanie ustalić ją na takim poziomie, by przychody z niej rekompensowały rzeczywistą szkodę, jaką uprawnieni z tytułu prawa autorskich i praw pokrewnych ponoszą w związku z obowiązywaniem tych wyjątków(29).
42. Nie mamy tu więc do czynienia z wymianą świadczeń wzajemnych między użytkownikami końcowymi a owymi uprawnionymi, lecz z uregulowaniem obowiązującym erga omnes, zgodnie z którym każda osoba objęta omawianymi wyjątkami ma prawo do dokonywania czynności objętych wyjątkami przewidzianymi w art. 5 ust. 2 lit. a) i b) dyrektywy 2001/29, natomiast uprawnieni otrzymują z tego tytułu rekompensatę poniesionej szkody, której wysokość jest obliczana ryczałtowo, finansowaną z opłat ponoszonych przez wszystkich nabywców urządzeń i nośników służących do kopiowania lub usługobiorców usług zwielokrotniania uprawnionych do korzystania z omawianych wyjątków. Pobór takiej opłaty i wypłata uprawnionym godziwej rekompensaty jest zatem zadaniem realizowanym w interesie publicznym.
43. Z tego też powodu nietrafny jest argument spółki Reprobel, że działa ona jako organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi. Spółka ta być może działa również jako organizacja zbiorowego zarządzania. Nie zmienia to jednak faktu, że pobierając sporną opłatę i wypłacając godziwą rekompensatę, spółka ta realizuje zadanie w interesie publicznym, a nie wykonuje zarząd prawami wyłącznymi. Podmioty praw autorskich i praw pokrewnych nie powierzają jej bowiem dobrowolnie(30) zarządzania prawem do zwielokrotniania, gdyż prawo to, w zakresie objętym omawianymi wyjątkami, po prostu nie istnieje. Użytkownicy natomiast nie płacą uprawnionym wynagrodzenia za rzeczywiste korzystanie z utworów lub innych przedmiotów chronionych, gdyż jest ono bezpłatne, lecz finansują, w formie swego rodzaju podatku pośredniego, rekompensatę z tytułu utraty praw wyłącznych przez uprawnionych(31).
44. Z tego też względu nietrafny jest pogląd rządu francuskiego, zgodnie z którym spółka Reprobel nie realizuje zadania w interesie publicznym, lecz w prywatnym interesie uprawnionych z tytułu praw autorskich i praw pokrewnych. Wyjątki od prawa do zwielokrotniania przewidziane w omawianych przepisach dyrektywy 2001/29 są wprowadzane w interesie publicznym, mają bowiem na celu ustanowienie powszechnego prawa osób fizycznych do kopiowania utworów i innych przedmiotów chronionych na własny użytek bez konieczności uzyskania zgody uprawnionych. Natomiast godziwa rekompensata dla tych uprawnionych jest korelatem tego prawa i służy zachowaniu właściwej równowagi między wchodzącymi w grę interesami, co jak najbardziej leży w interesie publicznym.
W przedmiocie szczególnych uprawnień
45. Jeżeli zaś chodzi o szczególne uprawnienia podmiotu takiego jak spółka Reprobel wykraczające poza normy obowiązujące w stosunkach między jednostkami, podstawowym tego rodzaju uprawnieniem jest samo prawo do żądania od producentów i dystrybutorów urządzeń i nośników służących do kopiowania zapłaty spornej opłaty. W stosunkach między jednostkami opartych na zasadzie równości stron roszczenie o zapłatę wiąże się zawsze z określonym zdarzeniem prawnym, jak umowa, delikt lub inne zdarzenie, w wyniku którego powstaje stosunek prawny między dwoma lub większą liczbą imiennie określonych osób. Natomiast podmiot uprawniony do poboru spornej opłaty ma z mocy prawa roszczenie o jej zapłatę do każdego, kto należy do abstrakcyjnie określonego kręgu osób zobowiązanych. Jest to więc uprawnienie z zakresu imperium państwa.
46. Należy przy tym odróżnić sytuację takiego podmiotu od sytuacji owych producentów i dystrybutorów, którzy mają jedynie faktyczną możliwość przerzucenia ciężaru finansowego omawianej opłaty, w drodze umowy, na swoich klientów w cenie sprzedawanych urządzeń i nośników. Podobnie każdy sprzedawca dowolnego towaru ma, z zastrzeżeniem oczywiście uwarunkowań rynkowych, możliwość zrekompensowania sobie w cenie tego towaru kosztów jego wytworzenia lub nabycia, a także opłat publicznych, w szczególności podatków pośrednich. O ile więc producenci ci i dystrybutorzy uczestniczą w realizacji zadania w interesie publicznym, o którym tu mowa, o tyle z prawnego punktu widzenia występują oni jedynie jako zobowiązani do określonych świadczeń i nie przysługują im żadne szczególne uprawnienia wykraczające poza normy obowiązujące w stosunkach między jednostkami.
47. Nie ma przy tym znaczenia podnoszona przez spółkę Reprobel i rząd belgijski okoliczność, że to nie ta spółka, lecz władze publiczne ustalają wysokość spornej opłaty. Wykonywanie zadań w interesie publicznym nie oznacza, że wykonujący te zadania podmiot samodzielnie określa „od A do Z” wszelkie aspekty tych zadań lub że jego szczególne uprawnienia muszą mieć charakter dyskrecjonalny. Przeciwnie, wykonywanie zadań powierzonych zakłada z definicji, że powierzający określa granice działania wykonawcy. Ograniczona przez władzę publiczną swoboda działania podmiotu wykonującego zadania w interesie publicznym tym bardziej potwierdza, że podmiot ten działa w imieniu państwa i stanowi jego emanację w rozumieniu orzecznictwa Trybunału dotyczącego bezpośredniego stosowania prawa Unii.
48. Ten argument jest zresztą obosieczny, gdyż jeżeli uznać, że spółka Reprobel jest tylko automatycznym wykonawcą przepisów ustanowionych przez państwo belgijskie i nie posiada w tym zakresie żadnych własnych uprawnień, spór w postępowaniu głównym należałoby uznać tym bardziej za spór wertykalny – między spółką Copaco a tym państwem. Jak bowiem celnie zauważa wymieniona spółka, zupełnie nielogiczne byłoby, gdyby król (czytaj: państwo belgijskie) nie mógł pobierać spornej opłaty, a spółka Reprobel, bezwolny wykonawca jego poleceń, owszem.
49. Uprawnienie do prawnie skutecznego żądania zapłaty spornej opłaty stanowi szczególne uprawnienie spółki Reprobel wykraczające poza normy obowiązujące w stosunkach między jednostkami, które to uprawnienie samo w sobie byłoby moim zdaniem wystarczające do uznania tej spółki za emanację państwa belgijskiego. Kluczowe jest tutaj, że uprawnienie to wynika wprost z przepisów prawa, a nie z indywidualnych stosunków prawnych tej spółki z podmiotami zobowiązanymi.
50. W celu realizacji powierzonego jej zadania w interesie publicznym spółka Reprobel dysponuje ponadto szeregiem szczególnych uprawnień o charakterze informacyjnym. W pierwszej kolejności, ma ona prawo zwracać się zarówno do podmiotów zobowiązanych do zapłaty spornej opłaty, jak też do innych podmiotów działających na rynku urządzeń do kopiowania (jak przedsiębiorstwa zajmujące się konserwacją takich urządzeń), o udzielenie wszelkich informacji niezbędnych do ustalenia podmiotów zobowiązanych oraz wysokości należnych od nich kwot. Podmioty te są zaś zobowiązane do udzielenia tych informacji pod groźbą sankcji karnych.
51. Uprawnienie to wykracza poza normy obowiązujące w stosunkach między jednostkami. Nikt bowiem w zwykłej sytuacji nie jest zobowiązany do udzielania, pod groźbą kary, osobom postronnym informacji na temat swojej, albo tym bardziej cudzej, działalności gospodarczej. Przeciwnie, informacje takie są często chronione jako tajemnica przedsiębiorstwa, a zobowiązanie do ich ujawnienia powstaje tylko w szczególnych sytuacjach i na mocy szczególnych przepisów, np. w sprawach podatkowych lub kontroli księgowej, albo w ramach stosunku prawnego wiążącego jednostkę z konkretnie określonym innym podmiotem.
52. Dlatego też nietrafny jest argument podniesiony przez rząd belgijski, że sytuację spółki Reprobel należy porównywać do sytuacji banku, który również może żądać daleko idących informacji o sytuacji finansowej swoich klientów. Różnica polega właśnie na tym, że bank może żądać takich informacji tylko od swoich klientów, którzy dobrowolnie zawarli lub zamierzają zawrzeć z tym bankiem umowę, a jedyną sankcją w razie nieudzielenia tych informacji może być niezawarcie lub rozwiązanie tejże(32). Żaden bank jednak nie ma uprawnienia do żądania jakichkolwiek informacji od osób, z którymi nie łączy go żaden stosunek prawny. Natomiast producenci i dystrybutorzy urządzeń i nośników do kopiowania są zobowiązani do udzielania informacji spółce Reprobel na mocy przepisów prawa, bez konieczności nawiązywania z nią jakiegokolwiek stosunku prawnego.
53. Nie jest również istotna kwestia, podnoszona przez spółkę Reprobel i rząd belgijski, że spółka ta nie ma uprawnienia do nakładania sankcji na podmioty niewywiązujące się z obowiązku udzielenia jej informacji. Kryteria z wyroku Foster nie wymagają, by podmiot wykonujący zadanie w interesie publicznym dysponował wszelkimi uprawnieniami, jakie zwykle przysługują organom państwa, w tym prawem do nakładania sankcji. Niedopełnienie obowiązków informacyjnych wobec spółki Reprobel zagrożone jest, zgodnie z informacjami zawartymi we wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, sankcjami karnymi, do których nakładania z natury rzeczy właściwe są tylko sądy. Natomiast samo istnienie tych sankcji świadczy o szczególnym charakterze omawianych uprawnień tej spółki.
54. W drugiej kolejności, spółka Reprobel jest uprawniona do zasięgania informacji niezbędnych do wykonywania jej zadań od organów celnych, podatkowych i do spraw zabezpieczenia społecznego. Również to uprawnienie wykracza poza normy obowiązujące w stosunkach między jednostkami. Nawet bowiem najdalej posunięta przejrzystość życia społecznego nie przewiduje, by jednostki mogły zasięgać u takich organów informacji na temat innych jednostek, z wyjątkiem informacji co do zasady jawnych, jak na przykład rejestracja do celów podatku od wartości dodanej. Takie informacje nie są jednak wystarczające do wykonywania zadania powierzonego spółce Reprobel, musi więc chodzić o informacje dalej idące, tego rodzaju jak wielkość importu urządzeń lub nośników do kopiowania lub wielkość obrotów producentów lub dystrybutorów takich urządzeń i nośników. Tych informacji zaś organy publiczne nie udzielają podmiotom, które nie dysponują szczególnymi uprawnieniami.
55. Bezzasadne są tu więc znowu argumenty rządu francuskiego, który twierdzi, że uprawnienie spółki Reprobel do zasięgania informacji od organów władzy publicznej nie dotyczy jej relacji z podmiotami zobowiązanymi do zapłaty spornej opłaty, jak tego wymaga wyrok Foster. Po pierwsze, ani w tym wyroku, ani w późniejszym orzecznictwie Trybunał nie wymaga, by szczególne uprawnienia podmiotu realizującego zadania w interesie publicznym dotyczyły ściśle i wyłącznie bezpośrednich stosunków tego podmiotu z jednostką. Uprawnienia te mają być udzielone temu podmiotowi w celu wykonania powierzonego mu zadania w interesie publicznym(33). Po drugie, nie można poważnie twierdzić, jak czyni to rząd francuski, że prawo do zasięgania przez spółkę Reprobel informacji od organów celnych i podatkowych dotyczy stosunków tej spółki z owymi organami, a nie z podmiotami zobowiązanymi z tytułu spornej opłaty. Spółka Reprobel ma prawo do uzyskania informacji nie o swojej sytuacji podatkowej lub celnej, lecz o działalności podmiotów zobowiązanych, a to w celu określenia należnej od nich wysokości spornej opłaty. W sposób ewidentny więc dotyczy to jej stosunków z tymi podmiotami.
Podsumowanie
56. Powyższe rozważania prowadzą mnie do wniosku, że spółka Reprobel spełnia tzw. kryteria z wyroku Foster, jako że wykonuje ona zadanie w interesie publicznym i dysponuje w tym celu szczególnymi uprawnieniami wykraczającymi poza normy obowiązujące w stosunkach między jednostkami.
57. Wniosek ten można uogólnić. Wprowadzenie w prawie krajowym wyjątków od prawa do zwielokrotniania przewidzianych w art. 5 ust. 2 lit. a) i b) dyrektywy 2001/29 jest działaniem państwa w interesie publicznym, a mianowicie w interesie wszystkich użytkowników utworów i innych przedmiotów chronionych tym prawem, którzy są osobami fizycznymi. Podobnie działaniem w interesie publicznym jest wypłata uprawnionym godziwej rekompensaty, o której mowa w tych samych przepisach, a także organizacja systemu finansowania tej rekompensaty, w szczególności poprzez opłatę lub inną należność pobieraną od producentów lub dystrybutorów urządzeń i nośników pozwalających na korzystanie ze wskazanych wyjątków od prawa do zwielokrotniania. W związku z tym podmiot, któremu powierzono pobór takiej należności i wypłatę godziwej rekompensaty uprawnionym, wykonuje zadanie w interesie publicznym. Podmiot ten siłą rzeczy dysponuje w tym celu szczególnymi uprawnieniami wykraczającymi poza normy obowiązujące w stosunkach między jednostkami, począwszy od prawa do żądania zapłaty takiej należności(34). Jednostki mogą się więc w sporze z takim podmiotem powoływać bezpośrednio na prawo w Unii, żądając niezastosowania przepisów krajowych sprzecznych z tym prawem.
58. Proponuję zatem na pytania prejudycjalne od pierwszego do trzeciego odpowiedzieć w ten sposób, że jednostki mogą powoływać się bezpośrednio na przepisy prawa Unii w celu wyłączenia zastosowania wobec nich przepisów krajowych sprzecznych z tym prawem wobec podmiotu, któremu państwo członkowskie powierzyło pobór należności mających na celu finansowanie godziwej rekompensaty w rozumieniu art. 5 ust. 2 lit. a) i b) dyrektywy 2001/29 oraz wypłatę tej rekompensaty uprawnionym i który dysponuje szczególnymi uprawnieniami w celu wykonywania swoich zadań.
Wnioski
59. W związku z całością powyższych rozważań proponuję, by Trybunał udzielił następującej odpowiedzi na pytania prejudycjalne skierowane przez Ondernemingsrechtbank Gent Afdeling Gent (sąd gospodarczy w Gandawie, wydział w Gandawie, Belgia):
1) Artykuł 5 ust. 2 lit. a) i b) dyrektywy 2001/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym jest bezpośrednio skuteczny, w związku z czym jednostka może się na niego powołać przed sądem krajowym w celu uchylenia się od zapłaty należności z tytułu godziwej rekompensaty, w sytuacji gdy należność ta jest pobierana na podstawie przepisów krajowych niezgodnych z wskazanymi przepisami dyrektywy 2001/29, w tym z orzecznictwem Trybunału dotyczącym ich wykładni.
2) Jednostki mogą powoływać się bezpośrednio na przepisy prawa Unii w celu uniknięcia zastosowania wobec nich sprzecznych z tym prawem przepisów krajowych wobec podmiotu, któremu państwo członkowskie powierzyło pobór należności mających na celu finansowanie godziwej rekompensaty w rozumieniu art. 5 ust. 2 lit. a) i b) dyrektywy 2001/29 oraz wypłatę tej rekompensaty uprawnionym i który dysponuje szczególnymi uprawnieniami w celu wykonywania swoich zadań.