Wydanie tymczasowe
OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
MANUELA CAMPOSA SÁNCHEZA-BORDONY
przedstawiona w dniu 11 kwietnia 2024 r.(1)
Sprawa C‑187/23 [Albausy](i)
E.V.G.-T.
przy udziale:
P.T.,
F.T.,
G.T.
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Amtsgericht Lörrach (sąd rejonowy w Lörrach, Niemcy)]
Odesłanie prejudycjalne – Współpraca sądowa w sprawach cywilnych – Rozporządzenie (UE) nr 650/2012 – Wydanie europejskiego poświadczenia spadkowego – Kwestionowanie w ramach postępowania w sprawie wydania
1. Rozporządzenie (UE) nr 650/2012(2) ma na celu usunięcie przeszkód w swobodnym przepływie osób, które zamierzają wykonywać przysługujące im prawa w sprawach spadkowych mających skutki transgraniczne.
2. Aby osiągnąć ten cel, rozporządzenie (UE) nr 650/2012 ustanawia europejskie poświadczenie spadkowe dla rynku wewnętrznego(3) i reguluje szczegółowo zasady jego wydawania oraz jego skutki. Poświadczenie to ma na celu umożliwienie spadkobiercom, zapisobiercom, wykonawcom testamentu lub zarządcom spadku łatwe wykazanie ich statusu, praw lub uprawnień w każdym państwie członkowskim.
3. U źródeł tego odesłania prejudycjalnego leży sytuacja, w której małżonka zmarłego, która uważa się za jedyną beneficjentkę dziedziczenia testamentowego, wystąpiła do właściwego organu krajowego z wnioskiem o wydanie europejskiego poświadczenia spadkowego. Przed tym samym organem i w tym samym postępowaniu syn i wnuki zmarłego kwestionują ważność przedstawionego testamentu. Przedmiotem sporu jest to, w jaki sposób to zakwestionowanie wpływa na wydanie poświadczenia.
4. Trybunał udzielił już odpowiedzi na inne pytania prejudycjalne w odniesieniu do tego rodzaju poświadczeń(4), lecz w żadnym z nich nie pojawiły się wątpliwości podniesione w niniejszej sprawie, do których Trybunał będzie musiał się odnieść tylko wtedy, gdy uzna, że odesłanie to jest dopuszczalne.
I. Ramy prawne. Prawo Unii
A. Rozporządzenie nr 650/2012
5. Artykuł 62 („Ustanowienie europejskiego poświadczenia spadkowego”) ust. 1 stanowi:
„1. Niniejszym rozporządzeniem ustanawia się europejskie poświadczenie spadkowe (zwane dalej »poświadczeniem«), które jest wydawane w celu wykorzystania w innym państwie członkowskim i które rodzi skutki wymienione w art. 69”.
6. Artykuł 63 („Przeznaczenie poświadczenia”) stanowi:
„1. Poświadczenie jest przeznaczone do wykorzystywania przez spadkobierców, zapisobierców mających bezpośrednie prawa do spadku oraz wykonawców testamentów lub zarządców spadku, którzy potrzebują wykazać w innym państwie członkowskim swój status lub wykonywać, odpowiednio, swoje prawa jako spadkobiercy lub zapisobiercy lub swoje uprawnienia jako wykonawcy testamentów lub zarządcy spadku.
2. Poświadczenie można wykorzystywać w szczególności do wykazania jednego lub kilku z poniższych:
a) statusu lub praw każdego spadkobiercy lub, w zależności od przypadku, każdego zapisobiercy wymienionego w poświadczeniu i ich udziałów w spadku;
b) przyznania spadkobiercy(-om) lub, w zależności od przypadku, zapisobiercy(-om) wymienionemu(-ym) w poświadczeniu konkretnego składnika majątku lub konkretnych składników majątku stanowiących część spadku;
c) uprawnień osoby wymienionej w poświadczeniu do wykonania testamentu lub do zarządzania spadkiem”.
7. Zgodnie z art. 64 („Uprawnienie do wydania poświadczenia”):
„Poświadczenie wydaje się w państwie członkowskim, którego sądy mają jurysdykcję na mocy art. 4, 7, 10 lub 11. Organem wydającym jest:
a) sąd w rozumieniu definicji zawartej w art. 3 ust. 2; lub
b) inny organ, który na mocy prawa krajowego jest właściwy do rozpoznawania spraw spadkowych”.
8. Artykuł 65 („Wniosek o wydanie poświadczenia”) ust. 3 lit. l) ma następujące brzmienie:
„Wniosek zawiera informacje wymienione poniżej, o ile wnioskodawca posiada te informacje i o ile są one niezbędne, aby organ wydający mógł poświadczyć okoliczności, o których poświadczenie ubiega się wnioskodawca; do wniosku dołącza się wszelkie stosowne dokumenty w oryginale albo ich odpisy, które spełniają warunki niezbędne do ustalenia ich autentyczności, z zastrzeżeniem art. 66 ust. 2:
[…]
l) oświadczenie, w którym stwierdza się, że według najlepszej wiedzy wnioskodawcy nie toczy się spór dotyczący elementów, które mają być poświadczone”.
9. Artykuł 66 („Rozpatrzenie wniosku”) stanowi:
„1. Po otrzymaniu wniosku organ wydający dokonuje weryfikacji dostarczonych informacji i oświadczeń oraz dokumentów i innych materiałów dowodowych dostarczonych przez wnioskodawcę. Organ ten dokonuje niezbędnych do tej weryfikacji ustaleń z urzędu, w przypadku gdy przewiduje to lub zezwala na to jego własne prawo, lub zwraca się do wnioskodawcy o przekazanie wszelkich dalszych materiałów dowodowych, które może uznać za niezbędne.
[…]
4. Organ wydający podejmuje wszelkie niezbędne kroki, by poinformować beneficjentów o wniosku o wydanie poświadczenia. W razie potrzeby, w celu ustalenia okoliczności, które mają być poświadczone, przesłuchuje on każdą zaangażowaną osobę oraz każdego wykonawcę lub zarządcę i zamieszcza ogłoszenia publiczne mające na celu umożliwienie innym ewentualnym beneficjentom zgłoszenie swoich praw.
[…]”.
10. Zgodnie z art. 67 („Wydanie poświadczenia”):
„1. Organ wydający niezwłocznie wydaje poświadczenie zgodnie z procedurą określoną w niniejszym rozdziale, wtedy gdy okoliczności, które mają zostać poświadczone, zostały ustalone na mocy prawa właściwego dla dziedziczenia lub na mocy innego prawa właściwego dla danych kwestii. Organ wydający wykorzystuje formularz przyjęty zgodnie z procedurą doradczą, o której mowa w art. 81 ust. 2.
Organ wydający nie wydaje poświadczenia w szczególności jeżeli:
a) okoliczności, które mają być poświadczone, są kwestionowane; lub
b) poświadczenie nie byłoby zgodne z orzeczeniem dotyczącym tych samych okoliczności.
[…]”.
11. Artykuł 69 („Skutki poświadczenia”) stanowi:
„1. Poświadczenie rodzi skutki we wszystkich państwach członkowskich bez wymogu stosowania jakiejkolwiek szczególnej procedury.
2. Domniemywa się, że poświadczenie prawidłowo stwierdza okoliczności, które ustalono na mocy prawa właściwego dla dziedziczenia lub na mocy innego prawa właściwego dla danych kwestii. Domniemywa się, że osoba wymieniona w poświadczeniu jako spadkobierca, zapisobierca, wykonawca testamentu lub zarządca spadku posiada status wymieniony w poświadczeniu lub posiada prawa lub uprawnienia określone w poświadczeniu bez żadnych warunków ani ograniczeń odnoszących się do tych praw lub uprawnień innych niż określone w poświadczeniu.
3. Domniemywa się, że każda osoba, która działając na podstawie informacji poświadczonych w poświadczeniu, dokona płatności lub która przekaże przedmioty osobie wskazanej w poświadczeniu jako osoba uprawniona do przyjęcia płatności lub przedmiotów, dokonała czynności prawnej z osobą uprawnioną do przyjęcia płatności lub przedmiotów, chyba że osoba ta wie, że treść poświadczenia jest nieprawidłowa, lub nie jest świadoma tej nieprawidłowości z powodu rażącego niedbalstwa.
4. W przypadku gdy osoba wymieniona w poświadczeniu jako osoba uprawniona do dysponowania majątkiem spadkowym dokonuje rozporządzenia na rzecz innej osoby, domniemywa się, że ta inna osoba, jeśli działa na podstawie informacji poświadczonych w poświadczeniu, dokonała czynności prawnej z osobą uprawnioną do dysponowania przedmiotowym majątkiem, chyba że osoba ta wie, że treść poświadczenia jest nieprawidłowa, lub nie jest świadoma tej nieprawidłowości z powodu rażącego niedbalstwa.
5. Poświadczenie stanowi ważny dokument na potrzeby dokonania wpisu majątku spadkowego do właściwego rejestru państwa członkowskiego, z zastrzeżeniem art. 1 ust. 2 lit. k) i l)”.
B. Rozporządzenie wykonawcze nr 1329/2014(5)
12. Artykuł 1 ust. 5 stanowi:
„Formularz, który ma być stosowany w przypadku europejskiego poświadczenia spadkowego, o którym mowa w art. 67 ust. 1 rozporządzenia (UE) nr 650/2012, wskazano w załączniku 5 jako formularz V”.
13. W części końcowej formularza V w załączniku 5 wskazano, że organ poświadcza, iż „w momencie ustanawiania poświadczenia beneficjenci nie zakwestionowali żadnego z zawartych w nim elementów”.
II. Okoliczności faktyczne, postępowanie główne i pytania prejudycjalne
14. P.T., będący obywatelem Francji, ostatnio zamieszkały w Niemczech, zmarł w dniu 15 września 2021 r.
15. W dniu 23 listopada 2021 r. E.V.G.-T., małżonka P.T. w chwili jego śmierci, złożyła w Amtsgericht Lörrach (sądzie rejonowym w Lörrach, Niemcy) wniosek o wydanie europejskiego poświadczenia spadkowego wskazującego ją jako jedyną spadkobierczynię(6).
16. W tym celu przedstawiła ona testament podpisany odręcznie przez oboje małżonków o następującej treści:
„Testament wspólny
My, małżeństwo E.G.‑T., urodzona w dniu […], i P.T., urodzony w dniu […], oboje zamieszkali […], oświadczamy, co następuje:
1) Nie jesteśmy związani wcześniejszymi rozrządzeniami na wypadek śmierci i nie dokonaliśmy żadnych rozrządzeń na wypadek śmierci. Z ostrożności odwołujemy wszystkie wcześniejsze rozrządzenia dokonane przez nas jednostronnie lub wspólnie.
2) Powołujemy się wzajemnie na jedynych spadkobierców. To powołanie na spadkobierców następuje wzajemnie i ze skutkiem wiążącym. Ponadto dłużej żyjący małżonek nie jest ograniczony tym rozrządzeniem. Może on swobodnie uregulować swoje sprawy spadkowe, nawet przed śmiercią pierwszego z małżonków, ale tylko na wypadek, gdy stanie się dłużej żyjącym małżonkiem.
3) Oboje mieszkamy w Niemczech i chcemy, aby zastosowanie miało niemieckie prawo spadkowe, które w ramach wyboru prawa określamy jako prawo właściwe, o ile jest to dopuszczalne. Niniejsze rozrządzenie obowiązuje wzajemnie.
R., dnia 23 lipca 2020 r. E.G.‑T. To jest również moja wola. P.T”.
17. Bezsporne jest, że istniał wcześniejszy testament, napisany odręcznie i podpisany przez spadkodawcę, mający następujące brzmienie:
„Ja, P.M.J.T., urodzony w dniu […] w A., zamieszkały w […] w Hiszpanii, odwołuję wszystkie poprzednie rozrządzenia na wypadek śmierci. Część mojego majątku spadkowego, którą mogę rozrządzać, zapisuję moim dwóm wnukom, synom P., N.A.J.T., urodzonemu w dniu […], i J.N.J.T., urodzonemu w dniu […]. Będzie on im przypadał w równych częściach. Wyznaczam mojego syna P. i tylko jego do zorganizowania mojej uroczystości pogrzebowej z mszą gregoriańską i mojego pochówku w […] w Hiszpanii. A., dnia 31 maja 2001 r. Oto mój testament. P.T”.
18. E.V.G.‑T. uważa się za jedyną spadkobierczynię P.T. na podstawie testamentu z dnia 23 lipca 2020 r. Natomiast syn i wnuki P.T. uważają, że testament ten jest nieważny, ponieważ w chwili sporządzania testamentu spadkodawca nie był zdolny do sporządzenia testamentu, a podpis nie jest jego.
19. Zdaniem sądu odsyłającego spadkodawca był nadal zdolny do sporządzenia testamentu(7), a na przedstawionym testamencie widnieje jego podpis(8).
20. W tym kontekście Amtsgericht Lörrach (sąd rejonowy w Lörrach) uznał, że wydanie poświadczenia zależy od wykładni rozporządzenia nr 650/2012, w związku z czym zawiesił postępowanie(9) i zwrócił się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy art. 67 ust. 1 akapit drugi lit. a) rozporządzenia [nr 650/2012] należy interpretować w ten sposób, że odnosi się on również do przypadków kwestionowania w samym postępowaniu o wydanie europejskiego poświadczenia spadkowego, których sąd nie może rozpatrywać, a nie odnosi się jedynie do przypadków kwestionowania w innym postępowaniu?
2) W razie udzielenia odpowiedzi twierdzącej na pytanie [pierwsze]: czy art. 67 ust. 1 akapit drugi lit. a) rozporządzenia [nr 650/2012] należy interpretować w ten sposób, że europejskie poświadczenie spadkowe nie może zostać wydane nawet wtedy, gdy w postępowaniu o wydanie europejskiego poświadczenia spadkowego były przypadki kwestionowania, ale zostały one już rozpatrzone w postępowaniu o wydanie aktu poświadczenia dziedziczenia na podstawie prawa niemieckiego?
3) W razie udzielenia odpowiedzi twierdzącej na pytanie [pierwsze]: czy art. 67 ust. 1 akapit drugi lit. a) rozporządzenia [nr 650/2012] należy interpretować w ten sposób, że odnosi się on do wszelkich przypadków kwestionowania, nawet […] bez uzasadnienia, i nie trzeba przeprowadzać formalnego dowodu na tę okoliczność?
4) W razie udzielenia odpowiedzi przeczącej na pytanie [pierwsze]: w jakiej formie sąd musi przedstawić powody, które doprowadziły go do odrzucenia przypadków kwestionowania i wydania europejskiego poświadczenia spadkowego?”.
III. Postępowanie przed Trybunałem
21. Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym został złożony w sekretariacie Trybunału w dniu 23 marca 2023 r.
22. Uwagi na piśmie zostały przedstawione przez rządy niemiecki i hiszpański oraz przez Komisję Europejską. Wszystkie te podmioty, a także E.V.G.‑T. stawili się na rozprawie, która odbyła się w dniu 31 stycznia 2024 r.
IV. Analiza
23. Sąd odsyłający wyraża wątpliwości co do funkcji organu wydającego europejskie poświadczenia spadkowe oraz co do zakresu uprawnień tego organu w ramach art. 67 rozporządzenia nr 650/2012.
A. W przedmiocie dopuszczalności odesłania prejudycjalnego
24. Rząd hiszpański utrzymuje, że odesłanie jest niedopuszczalne, ponieważ wydanie europejskiego poświadczenia spadkowego nie oznacza wykonywania funkcji sądowej, jak wymaga tego art. 267 TFUE(10).
25. Dopuszczalność wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym zależy od tego, czy został on złożony przez „sąd” w rozumieniu art. 267 TFUE, działający właśnie w ramach wykonywania jego funkcji sądowych(11).
26. W celu ustalenia, czy dany organ spełnia te dwie przesłanki, Trybunał bada między innymi „szczególny charakter funkcji wykonywanych [przez ten organ] w konkretnym kontekście prawnym, w którym decyduje się zwrócić do Trybunału, w celu sprawdzenia, czy przed tym organem zawisły jest spór oraz czy organ ten jest zobowiązany zająć stanowisko w postępowaniu mającym doprowadzić do rozstrzygnięcia o charakterze sądowym”(12).
27. Jeżeli przesłanki te nie są spełnione, to mimo iż organ odsyłający spełniałby inne przesłanki określone w orzecznictwie Trybunału, nie może być on uznany za organ wykonujący funkcję sądową(13).
28. Zarzut niedopuszczalności mógłby być uzasadniony w świetle wskazań, jakie rozporządzenie nr 650/2012 zawiera w odniesieniu do europejskiego poświadczenia spadkowego i czynności związanych z jego wydaniem. Ze wskazań tych wynika – z powodów, które przedstawię poniżej – że organ wydający poświadczenie na podstawie art. 67 rozporządzenia nr 650/2012 nie podejmuje, nawet jeśli jest sądem, decyzji po zakończeniu postępowania prowadzącego do wydania orzeczenia sądowego.
1. Cel i skutki europejskiego poświadczenia spadkowego
29. Rozporządzenie nr 650/2012 ustanawia europejskie poświadczenie spadkowe, któremu nadaje jednolity i autonomiczny reżim w stosunku do podobnych poświadczeń krajowych. Reżim ten różni się również od reżimu przewidzianego w samym rozporządzeniu w odniesieniu do uznawania orzeczeń sądowych i dokumentów urzędowych(14).
30. Europejskie poświadczenie spadkowe jest przeznaczone do wykorzystywania przez osoby, które jako spadkobiercy, zapisobiercy, wykonawcy testamentów lub zarządcy spadku potrzebują wykazać w innym państwie członkowskim ten status lub wykonywać wynikające z niego prawa lub uprawnienia(15). Korzystanie z tego poświadczenia nie jest jednak obowiązkowe(16).
31. Aby zaspokoić tę potrzebę, poświadczenie wywołuje następujące skutki, które są identyczne w całej Unii(17):
– Stanowi ono dowód(18) okoliczności, które są w nim stwierdzone(19). Po przedstawieniu poświadczenia jego posiadacz może wykonywać swoje prawa lub uprawnienia w każdym państwie członkowskim bez konieczności przedstawienia dodatkowych dowodów. Domniemywa się, że status wskazany w poświadczeniu oraz posiadanie praw lub uprawnień w nim wyrażonych przysługują tak, jak wynika to z poświadczenia(20).
– Chroni ono osoby trzecie, które dokonują czynności prawnej z osobami wskazanymi w poświadczeniu i które, działając na podstawie informacji poświadczonych w poświadczeniu, dokonują płatności, przekazują przedmioty, nabywają lub otrzymują majątek spadkowy, „chyba że osob[y] t[e] wie[dzą], że treść poświadczenia jest nieprawidłowa lub nie [są] świadom[e] tej nieprawidłowości z powodu rażącego niedbalstwa”(21).
– Jest ono ważne w odniesieniu do dokonania wpisu majątku spadkowego do rejestru, w granicach, które są wskazane przez samo rozporządzenie nr 650/2012, które było już przedmiotem wykładni Trybunału(22).
32. Poświadczenie samo w sobie nie wywołuje innych skutków: w szczególności nie ma ono wiążącej mocy prawnej orzeczenia sądowego(23). Ponadto w motywie 71 rozporządzenia nr 650/2012 wyjaśniono, że nie ma ono mocy tytułu egzekucyjnego.
33. Brak wiążącej mocy prawnej znajduje również odzwierciedlenie w przepisach regulujących obieg poświadczenia w państwach członkowskich innych niż wydające państwo członkowskie. Rozdział VI rozporządzenia nr 650/2012 nie stanowi, że może lub musi ono zostać „uznane”(24). Zgodnie z art. 69 ust. 1 poświadczenie „rodzi skutki” bez jakiejkolwiek procedury(25). Dosłownie żadna podstawa zakwestionowania takiego obiegu nie jest możliwa(26).
2. Działalność organu wydającego poświadczenie w ramach art. 67 rozporządzenia nr 650/2012
34. Zgodnie z art. 67 ust. 1 akapit pierwszy rozporządzenia 650/2012 organ niezwłocznie wydaje poświadczenie, „gdy okoliczności, które mają zostać poświadczone, zostały ustalone […]”. Wydanie następuje po rozpatrzeniu (wniosku) wymaganym na mocy art. 66 samego rozporządzenia.
35. Zgodnie z tym ostatnim przepisem organ dokonuje weryfikacji dostarczonych informacji i oświadczeń oraz dokumentów i innych materiałów dowodowych dostarczonych przez wnioskodawcę(27).
36. W tym celu sam art. 66: i) odnosi się do uprawnień, które organ ten posiada, przyznanych mu na mocy jego własnego prawa(28); ii) przyznaje mu inne uprawnienia(29); oraz iii) zobowiązuje go bezpośrednio do przyjęcia środków w celu poinformowania (w zakresie ograniczonym do konkretnych adresatów) o wniosku o wydanie poświadczenia(30).
37. W związku z tym obowiązkiem organ „przesłuchuje […] każdą zaangażowaną osobę oraz każdego wykonawcę lub zarządcę i zamieszcza ogłoszenia publiczne mające na celu umożliwienie innym ewentualnym beneficjentom zgłoszenie swoich praw”, jeżeli uzna to za konieczne w celu potwierdzenia okoliczności, które mają być poświadczone(31).
38. Jeżeli po rozpatrzeniu wszystkich tych elementów organ uznaje, że wskazane w poświadczeniu okoliczności zostały ustalone, wydaje poświadczenie „niezwłocznie” zgodnie z art. 67 ust. 1 rozporządzenia nr 650/2012.
39. Jeżeli jednak organ wydający ma wątpliwości co do tych okoliczności, nie powinien wydać poświadczenia. Jego treść nie została ustalona, w związku z czym nie jest ono w stanie wywołać skutków przewidzianych w art. 69 rozporządzenia. Poświadczenie nie zostanie również wydane zgodnie z art. 67 ust. 1 akapit drugi lit. a) rozporządzenia nr 650/2012, jeżeli okoliczności, które mają być poświadczone, są kwestionowane(32).
40. Rola organu wydającego nie jest jedynie pasywna: nie polega na odebraniu oświadczeń dotyczących okoliczności faktycznych lub oświadczeń woli w celu ich mechanicznego przeniesienia do formularza ad hoc. Jest on zobowiązany do potwierdzenia prawdziwości twierdzeń wnioskodawcy w świetle przedstawionych przez niego dowodów oraz, w stosownym przypadku, innych informacji, które organ sam gromadzi lub o których jest on informowany przez inne osoby zainteresowane spadkiem(33).
41. Natomiast zadaniem organu, do którego zwrócono się z wnioskiem o wydanie poświadczenia, nie jest orzekanie o prawach i uprawnieniach wnioskodawców ubiegających się o stwierdzenie nabycia spadku lub osób zainteresowanych spadkiem lub ustalenie tych praw i uprawnień poprzez rozstrzygnięcie ewentualnych sporów między nimi w kwestiach merytorycznych.
42. Przepisy rozdziału VI („Europejskie poświadczenie spadkowe”) rozporządzenia nr 650/2012 nie przyznają bowiem takiego uprawnienia(34) krajowym organom wydającym poświadczenie. Nie można także uznać, że w kontekście art. 67 tego rozporządzenia przyznano krajowym porządkom prawnym możliwość – jako uzupełnienie owego rozporządzenia – powierzenia tym organom funkcji rozstrzygania sporów. Takie powierzenie funkcji, któremu nie towarzyszą przepisy proceduralne, byłoby niezgodne z zamiarem stworzenia autonomicznego i jednolitego systemu wydawania poświadczenia(35).
43. Gdyby organ wydający posiadał takie uprawnienie (do rozstrzygania sporów), jego działalność prowadziłaby do wydania „orzeczenia” w rozumieniu art. 3 ust. 1 lit. g) i rozdziału IV rozporządzenia nr 650/2012. Jednakże, zgodnie z założeniem prawodawcy europejskiego, poświadczenie nie wywołuje wiążących skutków prawnych typowych dla orzeczenia sądowego.
3. Porównanie z poświadczeniami przewidzianymi w innych instrumentach współpracy sądowej
44. Europejskie poświadczenie spadkowe nie jest porównywalne z poświadczeniami przewidzianymi w innych instrumentach współpracy sądowej w sprawach cywilnych i handlowych, w odniesieniu do których złożono do Trybunału i rozstrzygnięto inne odesłania prejudycjalne, po rozwianiu wątpliwości co do ich dopuszczalności.
45. W odniesieniu do europejskiego tytułu egzekucyjnego(36) Trybunał stwierdził, że „postępowanie w przedmiocie opatrzenia orzeczenia sądowego zaświadczeniem europejskiego tytułu egzekucyjnego […] nie jest postępowaniem odrębnym od wcześniejszego postępowania sądowego, lecz stanowi ostatni jego etap konieczny do zapewnienia jego pełnej skuteczności, pozwalając wierzycielowi na podjęcie kroków w celu odzyskania wierzytelności”(37).
46. Opatrzenie orzeczenia sądowego zaświadczeniem europejskiego tytułu egzekucyjnego stanowi zatem czynność o charakterze sądowym, a organ odpowiedzialny za wydanie tego zaświadczenia „jest uprawniony do wystąpienia do Trybunału z pytaniem prejudycjalnym”(38).
47. To samo dotyczy zaświadczenia przewidzianego w art. 53 rozporządzenia (UE) nr 1215/2012(39), które zapewnia obieg orzeczenia sądowego wydanego w jednym z państw członkowskich w innych państwach członkowskich. Zadanie organu wydającego to zaświadczenie polega na „kontynu[owaniu] wcześniejsze[go] postępowani[a] sądowe[go], zapewniając jego pełną skuteczność, jako że niewydanie zaświadczenia oznaczałoby, że orzeczenie nie może uczestniczyć w swobodnym przepływie orzeczeń sądowych w europejskiej przestrzeni sądowej”(40).
48. Procedura wydawania zaświadczenia przewidzianego w art. 53 rozporządzenia nr 1215/2012 ma charakter sądowy, a sąd krajowy, do którego wystąpiono o wydanie zaświadczenia w ramach takiego postępowania, jest uprawniony do wystąpienia do Trybunału z pytaniem prejudycjalnym(41).
49. Natomiast wydanie europejskiego poświadczenia spadkowego, jak już wyjaśniłem, nie wiąże się z wykonywaniem władzy sądowniczej ani nie przekłada się na takie orzeczenie (sądowe) mające wiążące skutki prawne.
50. Nie inaczej jest w przypadku, gdy poświadczenie zawiera w swoich punktach treść (wcześniejszego) orzeczenia sądowego co do istoty sprawy spadkowej. Nawet w takim przypadku poświadczenie nie jest kolejnym etapem postępowania sądowego, w którym wydano orzeczenie co do istoty sprawy.
51. Wreszcie europejskie poświadczenie spadkowe nie jest dokumentem, w którym orzeczenie sądów państwa członkowskiego jest przekazywane, na wzór „paszportu” umożliwiającego obieg w innych państwach członkowskich, w celu jego uznania i, w stosownym przypadku, wykonania. Do tego celu prawodawca europejski przewidział już zaświadczenie, o którym mowa w art. 46 ust. 3 lit. b) rozporządzenia nr 650/2012, sporządzane z wykorzystaniem formularza ad hoc (formularza I, który jest ustanowiony w załączniku 1 do rozporządzenia wykonawczego nr 1329/2014)(42).
52. Podsumowując: poświadczenie wywołuje skutki w państwach członkowskich innych niż państwo wydające, bez konieczności stosowania jakiejkolwiek procedury i bez możliwości zakwestionowania lub kontroli. Gdyby poświadczenie zawierało orzeczenie wydane w sporze, orzeczenie to korzystałoby, za pośrednictwem poświadczenia, z systemu uznania nie tylko odmiennego od systemu przewidzianego w rozdziale IV, lecz również uprzywilejowanego, którego równoległe istnienie nie jest nigdzie zapowiedziane ani uzasadnione(43).
4. Wpływ cech europejskiego poświadczenia spadkowego na dopuszczalność odesłania prejudycjalnego
53. Organ, który na podstawie art. 67 rozporządzenia nr 650/2012 wydaje poświadczenie, poświadcza w nim określone okoliczności dotyczące spadku po rozpatrzenia wniosku, do czego zobowiązuje go art. 66 tego aktu prawnego.
54. Organ wydający poświadczenie musi być przekonany co do prawdziwości informacji przedstawionych przez wnioskodawcę oraz co do tego, że informacje te są zgodne z przepisami mającymi zastosowanie do spadku. Jak już jednak wskazałem, organ ten nie jest w tym kontekście uprawniony do rozstrzygania sporów dotyczących istoty sprawy spadkowej(44).
55. Jeżeli organ wydający poświadczenie nie może orzekać o prawach lub uprawnieniach w postępowaniu prowadzącym do wydania orzeczenia mającego wiążące skutki prawne, nie wykonuje on funkcji sądowych w tym zakresie(45).
56. Powyższego nie wyklucza okoliczność, że – jak wskazano w art. 64 rozporządzenia nr 650/2012 – organem wydającym poświadczenie może być „sąd” w rozumieniu art. 3 ust. 2, a także inny organ, który na mocy jego prawa krajowego jest właściwy do rozpoznawania spraw spadkowych(46).
57. Okoliczność, że organem wydającym europejskie poświadczenie spadkowe może być sąd, nie nadaje temu ostatniemu funkcji sądowych przy wydawaniu poświadczenia. Organ sądowy państwa członkowskiego może pełnić, oprócz funkcji ściśle sądowych, inne funkcje, niemające charakteru sądowego. W ramach tych ostatnich nie jest on uprawniony do kierowania wniosków o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym do Trybunału(47).
58. Odniesienie do tego „innego” organu wydaje mi się wskazywać na fakt, że wydanie europejskiego poświadczenia spadkowego (na podstawie art. 67 rozporządzenia nr 650/2012) nie wiąże się z wykonywaniem władzy sądowniczej. W przeciwnym wypadku odrębne odniesienie do tego organu byłoby zbędne, ponieważ w art. 3 ust. 2 rzeczonego rozporządzenia określono już jako sądy organy formalnie niezwiązane z władzą sądowniczą, gdy wykonują one funkcje tej władzy(48).
59. Okoliczność, że art. 64 („Uprawnienie do wydania poświadczenia”) zawiera odesłanie do art. 4, 7, 10 i 11 tego samego rozporządzenia, nie powinna wprowadzać w błąd. Odniesienie do uprawnienia nie określa (sądowego lub niesądowego) charakteru działania organu wydającego(49) – wyjaśnia jedynie, gdzie i do kogo należy wystąpić z wnioskiem o wydanie poświadczenia(50).
60. Wreszcie utwierdza mnie na tym stanowisku wyrok z dnia 16 listopada 2023 r.(51), w którym Trybunał odrzucił argument, zgodnie z którym hiszpańscy notariusze wykonują prerogatywy władzy publicznej jako sądy, ponieważ wydają europejskie poświadczenia spadkowe(52).
61. W świetle powyższego uważam, że odesłanie prejudycjalne należy uznać za niedopuszczalne. Jednakże na wypadek, gdyby Trybunał nie podzielił tego stanowiska, zaproponuję odpowiedź na pytania, które zostały przedłożone Trybunałowi.
B. W przedmiocie pierwszego pytania prejudycjalnego
62. Sąd odsyłający wnosi o dokonanie wykładni art. 67 ust. 1 akapit drugi lit. a) rozporządzenia nr 650/2012 w celu ustalenia w istocie, czy przepis ten odnosi się do zakwestionowania okoliczności w postępowaniu innym niż postępowanie w sprawie wydania poświadczenia, czy też obejmuje on również kwestie, które w związku z samym wnioskiem o wydanie poświadczenia zostały podniesione przez osoby zainteresowane spadkiem. W tym ostatnim przypadku sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy rozpatrzenie tych kwestii należy do organu wydającego.
63. Pytanie prejudycjalne zostało zadane w sprawie, w której, jak już wspomniałem, syn i wnuki spadkodawcy kwestionują kluczowy element spadku (ważność samego testamentu). Moim zdaniem zakwestionowanie to powoduje, że w grę wchodzi art. 67 ust. 1 akapit drugi lit. a) rozporządzenia nr 650/2012 oraz że wydanie poświadczenia jest niemożliwe.
64. Niemożliwość tę potwierdza okoliczność, że w formularzu, który organ wydający będzie musiał zastosować w odniesieniu do europejskiego poświadczenia spadkowego zgodnie z rozporządzeniem wykonawczym nr 1329/2014, poświadczy on obowiązkowo, że żaden z jego elementów nie został zakwestionowany.
65. Przyznaję, że udzielenie jednoznacznej odpowiedzi na pierwsze pytanie prejudycjalne w świetle samego brzmienia tekstu jest niemożliwe, ponieważ nie określono w nim organu, przed którym kwestionuje się okoliczności, które mają być poświadczone(53), a wersje językowe pozwalają na różne rozumienie:
– w jednych sugeruje się, że zakwestionowanie (zaskarżenie) następuje w chwili złożenia wniosku o wydanie poświadczenia, co wskazywałoby na to, że ma ono miejsce w innym postępowaniu(54);
– inne pozwalają uważać, że zakwestionowanie wynika z wniosku o wydanie poświadczenia i ma miejsce w tym samym postępowaniu(55).
66. Analiza systemowa rzuca nieco więcej światła. Z art. 67 ust. 1 akapit drugi lit. a) w związku z art. 65 ust. 3 lit. l) rozporządzenia nr 650/2012 można wywnioskować, że pierwszy z tych przepisów obejmuje od samego początku spory, o których mowa we wspomnianym art. 65, to znaczy spory toczące się w ramach innego postępowania(56).
67. W tym samym kierunku zmierza art. 67 ust. 1 akapit drugi lit. b), który odnosi się do orzeczeń niezwiązanych z postępowaniem prowadzącym do wydania poświadczenia. Racjonalne jest założenie, że do orzeczeń tych można zaliczyć te, które dotyczą elementów właściwych dla późniejszego poświadczenia spadkowego.
68. W świetle art. 67 ust. 1 akapit pierwszy rozporządzenia nr 650/2012 skłaniam się do uznania, że art. 67 ust. 1 akapit drugi lit. a) musi również obejmować przypadki kwestionowania przed organem wydającym, ponieważ w przeciwnym razie organ ten mógłby wydać poświadczenie zawierające okoliczności, „których nie ustalono”, wbrew wymogom tego przepisu(57).
69. Porównanie brzmienia art. 65 ust. 3 lit. l) rozporządzenia nr 650/2012 (który odnosi się do tego, że „nie toczy się spór dotyczący elementów, które mają być poświadczone”) z brzmieniem art. 67 ust. 1 akapit drugi lit. a), w którym posłużono się ogólnie innymi, szerszymi terminami, wydaje mi się dodatkowym podobnym argumentem(58).
70. Cel rozporządzenia nr 650/2012 w sposób ogólny i cel europejskiego poświadczenia spadkowego w szczególności również przemawiają za wykładnią art. 67 ust. 1 akapit drugi lit. a), która obejmuje przypadki kwestionowania podniesione w toku postępowania prowadzącego do wydania poświadczenia.
71. Poświadczenie zostało ustanowione w celu promowania „[s]zybkie[go], łatwe[go] i skuteczne[go] załatwieni[a] sprawy spadkowej mającej skutki transgraniczne”(59). Tym samym przyczynia się ono do usuwania „przeszkód w swobodnym przepływie osób, które napotykają obecnie trudności w wykonywaniu przysługujących im praw w zakresie spraw spadkowych mających skutki transgraniczne”(60).
72. Aby osiągnąć te cele, prawodawca europejski nadaje poświadczeniu skutki prawne opisane powyżej, które są wywoływane w państwach członkowskich innych niż wydające państwo członkowskie bez podlegania jakiejkolwiek procedurze lub kontroli.
73. Moim zdaniem skala tych skutków, związanych nie tylko z ułatwieniem osobom bezpośrednio zainteresowanym czynności dotyczących transgranicznej sprawy spadkowej, lecz także z ochroną osób trzecich i bezpieczeństwem obrotu prawnego w całej Unii, stoi na przeszkodzie wykładni art. 67 ust. 1 akapit drugi lit. a) rozporządzenia nr 650/2012, która ogranicza ten przepis do sporów toczących się poza wszczętym postępowaniem w sprawie wydania poświadczenia.
74. W związku z tym nie chodzi już o to, czy organ powołany do stosowania art. 67 rozporządzenia nr 659/2012 może rozpatrzyć kwestie podniesione przez innych potencjalnych beneficjentów spadku(61), lecz raczej o to, co organ ten powinien uczynić, gdy kwestie te w rzeczywistości podważają istotne elementy spadku (jak ma to miejsce w niniejszej sprawie, w której inni potencjalni spadkobiercy kwestionują ważność testamentu holograficznego, na którym opiera się wniosek o wydanie poświadczenia).
75. Wskazałem już, że w takim przypadku organ krajowy po prostu nie może wydać poświadczenia(62). Pragnę podkreślić, że do takiego samego wniosku dochodzi się, biorąc pod uwagę treść formularza V przewidzianego w załączniku 5 do rozporządzenia wykonawczego nr 1329/2014, w którym organ wydający musi poświadczyć, że żadna z okoliczności poświadczenia nie została zakwestionowana.
76. Artykuł 66 rozporządzenia nr 650/2012 stanowi, że w ramach weryfikacji poprzedzających wydanie poświadczenia organ, do którego zwrócono się o wydanie poświadczenia, informuje określone osoby o wniosku i przesłuchuje je, jeżeli uzna to za konieczne w celu ustalenia okoliczności, które mają być poświadczone.
77. Jeżeli możliwość przesłuchania tych zainteresowanych osób spowoduje, że zanegują one (jak ma to miejsce w niniejszej sprawie) ważność podstawowego elementu poświadczenia, organ wydający nie może wydać poświadczenia. Logicznie rzecz ujmując, co wyjaśnię w ramach analizy trzeciego pytania prejudycjalnego, zanegowanie to musi mieć pewną podstawę, aby uniemożliwić wydanie poświadczenia, o którym mowa w art. 67 ust. 1 akapit drugi lit. a) rozporządzenia nr 650/2012(63).
C. W przedmiocie drugiego pytania prejudycjalnego
78. Sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy organ wydający może wydać europejskie poświadczenie spadkowe „nawet wtedy, gdy w postępowaniu o wydanie europejskiego poświadczenia spadkowego były przypadki kwestionowania, ale zostały one już rozpatrzone w postępowaniu o wydanie aktu poświadczenia dziedziczenia na podstawie prawa niemieckiego”.
79. Moim zdaniem odpowiedź wynika z art. 67 ust. 1 akapit drugi lit. b) rozporządzenia nr 650/2012, który zakazuje wydania poświadczenia, jeżeli „nie byłoby [ono] zgodne z orzeczeniem dotyczącym tych samych okoliczności [tych, które mają być poświadczone]”.
80. Na mocy tego przepisu właściwy organ musi odrzucić wniosek o wydanie poświadczenia, jeżeli miałby on zawrzeć w tym poświadczeniu stwierdzenia niezgodne z tym, co zostało orzeczone lub stwierdzone we wcześniejszym orzeczeniu. A contrario, jeżeli niezgodność ta nie zachodzi, wcześniejsze orzeczenie nie stoi na przeszkodzie wydaniu poświadczenia przez ów organ(64).
81. W świetle kategorycznego brzmienia przepisu i jego umiejscowienia w systematyce „orzeczenie”, o którym mowa w art. 67 ust. 1 akapit drugi lit. b) rozporządzenia nr 650/2012, jest aktem, którego treść bezwzględnie wiąże ten organ(65). Innymi słowy – organ wydający nie może działać wbrew okolicznościom dotyczącym treści poświadczenia, które zostały już rozstrzygnięte we wcześniejszym orzeczeniu dotyczącym tych samych okoliczności.
82. Orzeczenie, o którym mowa w tym przepisie, ma zatem pierwszeństwo przed oceną organu wydającego w odniesieniu do kwestii, które należy uwzględnić w poświadczeniu.
83. W swoich uwagach na piśmie przedstawionych Trybunałowi rząd niemiecki i Komisja zaznaczają, że przewidziane w art. 67 ust. 1 akapit drugi lit. b) rozporządzenia nr 650/2012 orzeczenie musi być prawomocne zgodnie z prawem krajowym(66).
84. We wspomnianym przepisie nie wskazano wyraźnie, że prawomocność jest konieczna. Uważam jednak, że można to wywnioskować z innych informacji:
– z art. 67 ust. 1 akapit drugi lit. a), który zakazuje wydawania poświadczenia w odniesieniu do okoliczności, które są kwestionowane; oraz
– z przewidzianego w art. 65 ust. 3 lit. l) wymogu, aby przy składaniu wniosku o wydanie poświadczenia oświadczyć, że nie toczy się spór dotyczący elementów, których dotyczy wniosek o wydanie poświadczenia.
85. Do sądu odsyłającego należy ustalenie, czy w niniejszej sprawie postępowanie w sprawie wydania krajowego poświadczenia spadkowego może doprowadzić do wydania „orzeczenia” w rozumieniu art. 67 ust. 1 akapit drugi lit. b) rozporządzenia nr 650/2012(67).
D. W przedmiocie trzeciego pytania prejudycjalnego
86. W przypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej na pierwsze pytanie prejudycjalne sąd odsyłający zwraca się do Trybunału z pytaniem, czy jakikolwiek przypadek kwestionowania, nawet nieuzasadniony, uzasadnia odmowę wydania poświadczenia na podstawie art. 67 ust. 1 akapit drugi lit. a) rozporządzenia nr 650/2012.
87. Ten ostatni przepis milczy co do zakresu tych zarzutów. Wynika z tego zatem, że co do zasady organ wydający musiałby ocenić zakwestionowanie elementów poświadczenia przez zainteresowanych lub beneficjentów spadku.
88. Jeżeli jednak takie zakwestionowanie nie jest oparte na żadnych poważnych podstawach i w związku z tym jest pozbawione jakiejkolwiek siły przekonywania w świetle prawa właściwego, to raczej nie uniemożliwi organowi wydającemu poświadczenie stwierdzenia, że okoliczności, które mają zostać poświadczone, zostały ustalone w rozumieniu art. 67 ust. 1 rozporządzenia nr 650/2012.
89. Odmowa wydania dokumentu z powodu zakwestionowania istotnego elementu poświadczenia, bez minimalnej argumentacji, mogłaby udaremnić postępowanie bez rzeczywistej podstawy, pozbawiając w nieuzasadniony sposób spadkobierców, zapisobierców, wykonawców testamentów lub zarządców spadku skutecznego narzędzia w rozpatrywaniu spraw spadkowych mających skutki transgraniczne.
90. Natomiast zakwestionowanie może sugerować temu organowi, że konieczne jest dalsze badanie zgodnie z art. 66 ust. 1 tego rozporządzenia w celu potwierdzenia informacji i oświadczeń wnioskodawcy. Odpowiedzi na pytanie, czy tak jest, można udzielić jedynie w świetle okoliczności danej sprawy.
E. W przedmiocie czwartego pytania prejudycjalnego
91. Sąd odsyłający przedkłada czwarte pytanie prejudycjalne na wypadek, gdyby odpowiedź na pytanie pierwsze była przecząca. Gdyby Trybunał, zgodnie z tym, co proponuję, udzielił odpowiedzi twierdzącej na pytanie pierwsze, nie musiałby orzekać w przedmiocie pytania czwartego. W każdym razie przeprowadzę analizę pytania czwartego.
92. Sąd odsyłający zmierza do ustalenia, w jakiej formie musi przedstawić powody, które doprowadziły go do odrzucenia przypadków kwestionowania i wydania europejskiego poświadczenia spadkowego.
93. Przypominam, że organ wydający jest zobowiązany do stosowania formularza V, przewidzianego w załączniku 5 do rozporządzenia wykonawczego nr 1329/2014(68). Stosowanie tego formularza umożliwia natychmiastową identyfikację europejskiego poświadczenia spadkowego wydanego w jednym państwie członkowskim w każdym innym państwie członkowskim.
94. Artykuł 68 rozporządzenia nr 650/2012 przewiduje informacje, które, przeniesione do odpowiednich sekcji formularza, muszą być zawarte w samym poświadczeniu. Jego treść może być różna w zależności od celów, dla których zostało ono wydane(69).
95. W formularzu V nie przewidziano wskazania uzasadnienia, na podstawie którego organ wydający uznaje, że to, co poświadcza, zostało ustalone. Prawodawca europejski nie uznał za konieczne, aby dla osiągnięcia swojego celu poświadczenie zawierało uzasadnienie(70).
96. Spadkobierca, zapisobierca, wykonawca testamentu lub zarządca spadku, który działa na podstawie poświadczenia, nie musi (i w rzeczywistości nie może)(71) dołączyć do formularza żadnego innego dokumentu(72).
97. System ten jest spójny z czynnościami poprzedzającymi wydanie poświadczenia oraz ze skutkami, jakie ono wywołuje w kontekście zarządzania spadkiem mającym skutki transgraniczne. Zgodnie z art. 66 i 67 rozporządzenia nr 650/2012 organ wydający nie orzeka co do istoty sprawy spadkowej, kiedywydaje uzasadnioną decyzję, którą włącza do europejskiego poświadczenia spadkowego w celu jego uznania w innych państwach członkowskich(73).
V. Wnioski
98. W świetle powyższego proponuję, aby Trybunał uznał wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Amtsgericht Lörrach (sąd rejonowy w Lörrach, Niemcy) za niedopuszczalny.
Tytułem ewentualnym proponuję, aby Trybunał udzielił temu sądowi następującej odpowiedzi:
Artykuł 67 ust. 1 akapit drugi lit. a) rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego
należy interpretować w ten sposób, że:
organ, do którego zwrócono się o wydanie europejskiego poświadczenia spadkowego, musi ocenić przypadki kwestionowania w postępowaniu w sprawie jego wydania przez osoby zainteresowane spadkiem w celu ustalenia okoliczności, które mają zostać poświadczone;
europejskie poświadczenie spadkowe nie może zostać wydane z uwzględnieniem okoliczności, które są niezgodne z wcześniejszym prawomocnym orzeczeniem;
europejskie poświadczenie spadkowe nie może zostać wydane, w przypadku gdy kluczowy element samego spadku, taki jak ważność testamentu, został zakwestionowany w postępowaniu prowadzącym do wydania tego poświadczenia, jeżeli zakwestionowanie to ma minimalny uzasadniony charakter zgodnie z prawem właściwym;
organ wydający nie jest zobowiązany do przedstawienia w europejskim poświadczeniu spadkowym powodów, które doprowadziły go do wydania tego poświadczenia.