Wydanie tymczasowe
WYROK TRYBUNAŁU (druga izba)
z dnia 5 września 2024 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa – Środki ograniczające w związku z działaniami Rosji destabilizującymi sytuację na Ukrainie – Rozporządzenie (UE) nr 833/2014 – Artykuł 5n ust. 2 i 6 – Zakaz świadczenia, bezpośrednio lub pośrednio, usług doradztwa prawnego na rzecz rządu Rosji bądź osób prawnych, podmiotów lub organów z siedzibą w Rosji – Wyjątek dotyczący świadczenia usług, które są absolutnie niezbędne do zapewnienia dostępu do postępowań sądowych, administracyjnych lub arbitrażowych w państwie członkowskim – Nadanie umowie sprzedaży nieruchomości charakteru urzędowego i wykonanie tej umowy przez notariusza – Pomoc tłumacza ustnego przy takim nadawaniu czynności prawnej lub dokumentowi charakteru urzędowego
W sprawie C‑109/23 [Jemerak](i)
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Landgericht Berlin (sąd krajowy w Berlinie, Niemcy) postanowieniem z dnia 16 stycznia 2023 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 23 lutego 2023 r., w postępowaniu:
GM,
ON
przeciwko
PR,
TRYBUNAŁ (druga izba),
w składzie: A. Prechal, prezes izby, F. Biltgen (sprawozdawca), N. Wahl, J. Passer i M. L. Arastey Sahún, sędziowie,
rzecznik generalny: L. Medina,
sekretarz: A. Juhász-Tóth, administratorka,
uwzględniając pisemny etap postępowania i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 25 stycznia 2024 r.,
rozważywszy uwagi, które przedstawili:
– w imieniu PR – U. Karpenstein i R. Sangi, Rechtsanwälte,
– w imieniu rządu niemieckiego – J. Möller i N. Scheffel, w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu estońskiego – M. Kriisa, w charakterze pełnomocnika,
– w imieniu rządu niderlandzkiego – M.K. Bulterman i M.H.S. Gijzen, w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu polskiego – B. Majczyna, w charakterze pełnomocnika,
– w imieniu rządu fińskiego – H. Leppo, w charakterze pełnomocnika,
– w imieniu Rady Unii Europejskiej – M.M. Bishop i T. Haas, w charakterze pełnomocników,
– w imieniu Komisji Europejskiej – M. Carpus Carcea, C. Georgieva i M. M. Kellerbauer, w charakterze pełnomocników,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 11 kwietnia 2024 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 5n ust. 2 rozporządzenia Rady (UE) nr 833/2014 z dnia 31 lipca 2014 r. dotyczącego środków ograniczających w związku z działaniami Rosji destabilizującymi sytuację na Ukrainie (Dz.U. 2014, L 229, s. 1), zmienionego rozporządzeniem Rady (UE) 2022/1904 z dnia 6 października 2022 r. (Dz.U. 2022, L 259 I, s. 3) (zwanego dalej „rozporządzeniem nr 833/2014”).
2 Wniosek ten złożono w ramach sporu pomiędzy GM i ON, nabywcami nieruchomości mieszkalnej położonej w Berlinie (Niemcy) i należącej do osoby prawnej z siedzibą w Rosji, a PR, notariuszem prowadzącym działalność w Niemczech, w przedmiocie jego odmowy nadania umowie sprzedaży tej nieruchomości charakteru urzędowego oraz wykonania tej umowy z uwagi na ryzyko naruszenia przez te czynności ustanowionego w art. 5n ust. 2 rozporządzenia nr 833/2014 zakazu świadczenia usług doradztwa prawnego na rzecz osób prawnych z siedzibą w Rosji.
Ramy prawne
Prawo Unii
Rozporządzenie (UE) nr 269/2014
3 Artykuł 2 rozporządzenia Rady (UE) nr 269/2014 z dnia 17 marca 2014 r. w sprawie środków ograniczających w odniesieniu do działań podważających integralność terytorialną, suwerenność i niezależność Ukrainy lub im zagrażających (Dz.U. 2014, L 78, s. 6), zmienionego rozporządzeniem Rady (UE) nr 476/2014 z dnia 12 maja 2014 r. (Dz.U. 2014, L 137, s. 1), przewiduje:
„1. Zamraża się wszystkie środki finansowe i zasoby gospodarcze będące własnością, pozostające w posiadaniu, w faktycznym władaniu lub pod kontrolą wymienionych w załączniku I osób fizycznych lub prawnych, podmiotów lub organów lub powiązanych z nimi osób fizycznych lub prawnych, podmiotów lub organów wymienionych w załączniku I.
2. Nie udostępnia się wymienionym w załączniku I osobom fizycznym lub prawnym, podmiotom lub organom ani powiązanym z nimi osobom fizycznym lub prawnym, podmiotom lub organom, ani też na ich rzecz – bezpośrednio lub pośrednio – żadnych środków finansowych ani zasobów gospodarczych”.
Rozporządzenie nr 833/2014
4 Motywy 1 i 2 rozporządzenia nr 833/2014 głoszą:
„(1) Rozporządzenie [nr 269/2014] nadaje skuteczność niektórym środkom przewidzianym w decyzji [Rady] 2014/145/WPZiB [z dnia 17 marca 2014 r. w sprawie środków ograniczających w związku z działaniami podważającymi integralność terytorialną, suwerenność i niezależność Ukrainy lub im zagrażającymi (Dz.U. 2014, L 78, s. 16)]. Środki te obejmują zamrożenie środków finansowych i zasobów gospodarczych niektórych osób fizycznych i prawnych, podmiotów i organów oraz ograniczenie niektórych inwestycji, w odpowiedzi na bezprawne przyłączenie Krymu i Sewastopola.
(2) Dnia 22 lipca 2014 r. Rada [Unii Europejskiej] stwierdziła, że gdyby Rosja nie odpowiedziała na żądania zawarte w konkluzjach Rady Europejskiej z dnia 27 czerwca 2014 r. oraz konkluzjach Rady z dnia 22 lipca, Rada byłaby gotowa niezwłocznie wprowadzić pakiet dalszych istotnych środków ograniczających. W związku z powyższym uznaje się za właściwe zastosowanie dodatkowych środków ograniczających, w celu zwiększenia kosztów działań Rosji podważających integralność terytorialną, suwerenność i niezależność Ukrainy oraz w celu wspierania pokojowego rozwiązania kryzysu […]”.
5 Zgodnie z art. 5aa ust. 1 rozporządzenia nr 833/2014:
„Zakazuje się bezpośredniego lub pośredniego uczestnictwa w jakiejkolwiek transakcji z:
a) osobą prawną, podmiotem lub organem z siedzibą w Rosji, które podlegają kontroli publicznej lub są w ponad 50 % własnością publiczną lub w których Rosja, jej rząd lub bank centralny mają prawo do udziału w zyskach lub z którymi Rosja, jej rząd lub bank centralny utrzymują inne istotne stosunki gospodarcze, zgodnie z wykazem w załączniku XIX;
b) osobą prawną, podmiotem lub organem z siedzibą poza Unią, w których ponad 50 % praw własności bezpośrednio lub pośrednio należy do podmiotu wymienionego w załączniku XIX; lub
c) osobą prawną, podmiotem lub organem działającymi w imieniu lub pod kierunkiem podmiotu, o którym mowa w lit. a) lub b) niniejszego ustępu”.
6 Artykuł 5n ust. 1, 2 i 6 tego rozporządzenia stanowi:
„1. Zakazuje się świadczenia, bezpośrednio lub pośrednio, usług rachunkowych, audytowych (w tym w zakresie badań ustawowych), księgowych lub doradztwa podatkowego, doradztwa w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej i zarządzania, oraz usług w zakresie public relations na rzecz:
a) rządu Rosji; lub
b) osób prawnych, podmiotów lub organów z siedzibą w Rosji.
2. Zakazuje się świadczenia, bezpośrednio lub pośrednio, usług architektonicznych i inżynieryjnych, usług doradztwa prawnego i usług doradztwa informatycznego na rzecz:
a) rządu Rosji; lub
b) osób prawnych, podmiotów lub organów z siedzibą w Rosji.
[…]
6. Ustępy 1 i 2 nie mają zastosowania do świadczenia usług, które są absolutnie niezbędne do zapewnienia dostępu do postępowań sądowych, administracyjnych lub arbitrażowych w państwie członkowskim, a także do uznania lub wykonania orzeczenia sądowego lub orzeczenia arbitrażowego wydanego w państwie członkowskim, pod warunkiem, że takie świadczenie usług jest zgodne z celami niniejszego rozporządzenia i [rozporządzenia nr 269/2014]”.
Decyzja (WPZiB) 2022/1909
7 Motywy 5 oraz 8–10 decyzji Rady (WPZiB) 2022/1909 z dnia 6 października 2022 r. w sprawie zmiany decyzji 2014/512/WPZiB dotyczącej środków ograniczających w związku z działaniami Rosji destabilizującymi sytuację na Ukrainie (Dz.U. 2022, L 259 I, s. 122) mają następujące brzmienie:
„(5) W swoich konkluzjach z dni 23–24 czerwca 2022 r. Rada Europejska stwierdziła, że prace nad sankcjami będą kontynuowane, w tym, aby poprawić ich wdrażanie i zapobiec ich obchodzeniu.
[…]
(8) W dniu 30 września 2022 r. członkowie Rady Europejskiej przyjęli oświadczenie, w którym zdecydowanie odrzucili i jednoznacznie potępili bezprawne zaanektowanie przez Rosję ukraińskich obwodów donieckiego, chersońskiego, ługańskiego i zaporoskiego. […] Członkowie Rady Europejskiej oświadczyli, że wobec bezprawnych działań Rosji zaostrzą środki ograniczające i że jeszcze bardziej zwiększą presję na Rosję, aby zaprzestała swojej wojny napastniczej.
(9) Zważywszy na powagę sytuacji, należy wprowadzić dalsze środki ograniczające.
(10) W szczególności należy rozszerzyć zakaz uczestnictwa w jakichkolwiek transakcjach z niektórymi rosyjskimi państwowymi lub kontrolowanymi przez państwo osobami prawnymi, podmiotami lub organami poprzez zakaz zajmowania przez obywateli Unii wszelkich stanowisk w organach zarządzających tych osób prawnych, podmiotów lub organów. Należy również dodać do wykazu rosyjskich podmiotów państwowych lub kontrolowanych przez państwo, które podlegają temu zakazowi zawierania transakcji, Rosyjski Morski Rejestr Statków, podmiot będący w 100 % podmiotem państwowym, który prowadzi działalność związaną z klasyfikacją i inspekcjami – w tym w dziedzinie bezpieczeństwa – rosyjskich i zagranicznych statków i jednostek pływających […]”.
Rozporządzenie 2022/1904
8 Motywy 2, 19 i 22 rozporządzenia 2022/1904 głoszą:
„(2) Rozporządzenie [nr 833/2014] nadaje skuteczność niektórym środkom przewidzianym w decyzji [2014/512] […].
[…]
(19) […] [decyzją 2022/1909] rozszerzono obowiązujący zakaz świadczenia niektórych usług na rzecz Federacji Rosyjskiej, zakazując świadczenia usług architektonicznych i inżynieryjnych, a także usług doradztwa informatycznego i doradztwa prawnego. […] »Usługi doradztwa prawnego« obejmują: doradztwo prawne dla klientów w sprawach niespornych, w tym przy transakcjach handlowych, związanych ze stosowaniem lub interpretacją prawa; uczestnictwo z klientami lub w ich imieniu w transakcjach handlowych, negocjacjach i innych kontaktach ze stronami trzecimi; oraz przygotowanie, sporządzanie i weryfikację dokumentów prawnych. Usługi doradztwa prawnego nie obejmują przedstawicielstwa, doradztwa, przygotowywania dokumentów ani weryfikacji dokumentów w kontekście usług przedstawicielstwa prawnego, a mianowicie w sprawach lub postępowaniach przed organami administracyjnymi, sądami lub innymi należycie powołanymi oficjalnymi trybunałami lub w postępowaniach arbitrażowych lub mediacyjnych.
[…]
(22) Należy zatem odpowiednio zmienić rozporządzenie [nr 833/2014]”.
Prawo niemieckie
BGB
9 Paragraf 311b ust. 1 zdanie pierwsze Bürgerliches Gesetzbuch (kodeksu cywilnego), w brzmieniu mającym zastosowanie do sporu w postępowaniu głównym, (zwanego dalej „BGB”) stanowi, że zawarcie umowy sprzedaży nieruchomości wymaga nadania temu dokumentowi charakteru urzędowego przez notariusza.
10 Zgodnie z § 873 ust. 1 BGB przeniesienie własności nieruchomości wymaga zgodnego oświadczenia woli obu stron w przedmiocie owego przeniesienia i wpisania go do księgi wieczystej.
11 Z § 925 ust. 1 BGB wynika, że owo zgodne oświadczenie woli należy co do zasady złożyć przed notariuszem.
12 Zgodnie z § 925a BGB notariusz może owo zgodne oświadczenie woli w przedmiocie przeniesienia własności przyjąć wyłącznie wtedy, gdy zostanie mu przedstawiony akt umowy sprzedaży.
Ustawa o nadawaniu dokumentom charakteru urzędowego
13 Zgodnie z § 4 Beurkundungsgesetz (ustawy o nadawaniu dokumentom charakteru urzędowego) z dnia 28 sierpnia 1969 r. (BGBl. 1969 I, s. 1513), zmienionej ustawą z dnia 15 lipca 2022 r. (BGBl. 2022 I, s. 1146), notariusz odmawia nadania czynności lub dokumentowi charakteru urzędowego, gdy nie jest to zgodne z powinnościami jego urzędu, w szczególności gdy zwrócono się do niego o współdziałanie przy czynnościach zmierzających do celu oczywiście bezprawnego lub nieuczciwego.
14 Zgodnie z § 17 ust. 1 ustawy o nadawaniu dokumentom charakteru urzędowego, zmienionej ustawą z dnia 15 lipca 2022 r., notariusz ma obowiązek pouczyć strony o skutkach prawnych danego aktu.
BNotO
15 Zgodnie z § 1 Bundesnotarordnung (federalnej ustawy – Prawo o notariacie) z dnia 24 lutego 1961 r. (BGBl. 1961 I, s. 97), zmienionej ustawą z dnia 15 lipca 2022 r. (BGBl. 2022 I, s. 1146), (zwanej dalej „BNotO”), notariusz jest mianowany w charakterze niezależnego podmiotu pełniącego funkcje publiczne, na którym spoczywa zadanie nadawania czynnościom prawnym charakteru urzędowego oraz inne zadania z zakresu prewencyjnego wymiaru sprawiedliwości.
16 Paragraf 14 BNotO w ust. 1 przewiduje, że notariusz nie jest przedstawicielem żadnej ze stron, lecz niezależnym i bezstronnym doradcą wszystkich stron. Zgodnie z art. 14 ust. 2 notariusz odmawia wykonania czynności urzędowych, gdy ich wykonanie nie jest zgodne z jego powinnościami, które z tych czynności wypływają.
17 Paragraf 15 BNotO w ust. 1 stanowi, że notariusz nie może odmówić nadania czynności prawnej charakteru urzędowego bez uzasadnienia tego w wystarczający sposób, natomiast w ust. 2, że na odmowę notariusza w sprawie nadania czynności prawnej charakteru urzędowego przysługuje zażalenie.
Ustawa o księgach wieczystych
18 Zgodnie z § 29 ust. 1 Grundbuchordnung (ustawy o księgach wieczystych) z dnia 26 maja 1994 (BGBl. 1994 I s. 1114), w brzmieniu mającym zastosowanie do sporu w postępowaniu głównym, wpisu do księgi wieczystej można dokonać wyłącznie wtedy, gdy dokonanie czynności prawnych wymaganych do dokonania wpisu udowodniono poprzez przedstawienie dokumentów urzędowych lub aktów urzędowo poświadczonych.
Postępowanie główne i pytania prejudycjalne
19 GM i ON, obywatele niemieccy, zamierzali nabyć nieruchomość mieszkalną w położonym w Berlinie budynku należącym do wspólnoty mieszkaniowej. Owa nieruchomość mieszkalna wpisana jest do księgi wieczystej prowadzonej przez Amtsgericht Berlin-Schöneberg (sąd rejonowy Berlin-Schöneberg, Niemcy). Zgodnie z ową księgą wieczystą właścicielem wspomnianej nieruchomości jest od 2013 r. spółka Visit-Moscow Ltd, zarejestrowana w Rosji i mająca siedzibę w Moskwie (Rosja).
20 W celu przeprowadzenia transakcji GM, ON i Visit-Moscow zwrócili się do PR, notariusza prowadzącego działalność w Berlinie, o sporządzenie umowy sprzedaży w formie aktu notarialnego, zgodnie z ich wskazówkami dotyczącymi przedmiotu sprzedaży, ceny sprzedaży i innych postanowień umownych. Zwrócili się oni również do niego z prośbą o doprowadzenie do wykonania owej umowy po nadaniu jej charakteru urzędowego, co wymaga między innymi dokonania w księdze wieczystej wpisu o przeniesieniu na GM i ON własności nieruchomości mieszkalnej, której dotyczy postępowanie, wykreślenia wpisów o obciążeniach na tej nieruchomości, a także przechowania na rachunku powierniczym środków przeznaczonych na zakup oraz wypłacenia ich Visit-Moscow.
21 W piśmie z dnia 15 grudnia 2022 r. PR poinformował GM, ON i Visit-Moscow o tymczasowej odmowie nadania rzeczonej umowie charakteru urzędowego z uwagi na ryzyko naruszenia przez tę czynność ustanowionego w art. 5n ust. 2 lit. b) rozporządzenia nr 833/2014 zakazu świadczenia usług doradztwa prawnego na rzecz osób prawnych z siedzibą w Rosji.
22 PR nie uwzględnił wniosku o ponowne rozważenie odmowy, przedstawionego przez GM, ON i Visit-Moscow w złożonym przez nich zażaleniu na tę odmowę, i zgodnie z obowiązującymi przepisami przekazał owo zażalenie do Landgericht Berlin (sądu krajowego w Berlinie, Niemcy), będącego sądem odsyłającym.
23 W pierwszej kolejności sąd ten uważa za konieczne ustalenie, czy nadanie umowie sprzedaży nieruchomości charakteru urzędowego przez notariusza narusza zakaz ustanowiony w art. 5n ust. 2 lit. b) rozporządzenia nr 833/2014, jeżeli sprzedawca jest osobą prawną z siedzibą w Rosji.
24 W tym względzie wspomniany sąd zauważa, po pierwsze, że przeciwko temu, aby takie nadanie dokumentowi charakteru urzędowego było objęte owym zakazem przemawia kilka względów.
25 W szczególności, zdaniem tego sądu, notariusz nie świadczy usługi, lecz wykonuje czynności urzędowe. Działa on w charakterze niezależnego podmiotu pełniącego funkcje publiczne, na którym spoczywa zadanie nadawania czynnościom prawnym charakteru urzędowego oraz inne zadania z dziedziny prewencyjnego wymiaru sprawiedliwości. Podczas wykonywania swoich czynności notariusz nie jest przedstawicielem jednej ze stron, lecz niezależnym i bezstronnym doradcą wszystkich stron. Wypełnia on zadania publiczne, które delegowało na niego państwo, a które państwo, w wypadku ich niedelegowania, musiałoby wykonywać za pośrednictwem swoich organów. W związku z tym notariusz nie jest zdaniem tego sądu dostawcą usług, świadczącym usługi na podstawie umowy cywilnoprawnej, lecz niezależnym podmiotem pełniącym funkcje publiczne, wykonującym – na wniosek stron – czynności publicznoprawne, takie jak pouczenie umawiających się stron w sposób bezstronny o skutkach prawnych danej czynności. Prerogatywy władzy publicznej, jakie niesie ze sobą funkcja notariusza, ujawniają się w sytuacji, gdy notariusz odmawia nadania umowie charakteru urzędowego z powodów przewidzianych w ustawie.
26 Po drugie, nawet jeśli działalność notarialną należy zakwalifikować jako „usługi” w rozumieniu art. 5n ust. 2 rozporządzenia nr 833/2014, to czynności notarialne, które są niezbędne do celów wpisu do księgi wieczystej, powinny być wyłączone z zakazu świadczenia usług doradztwa prawnego na rzecz osób prawnych z siedzibą w Rosji zgodnie z art. 5n ust. 6 tego rozporządzenia, który ma zastosowanie do świadczenia usług absolutnie niezbędnych do zapewnienia dostępu do postępowań sądowych, administracyjnych lub arbitrażowych w państwie członkowskim. Zgodnie z prawem niemieckim wpis do księgi wieczystej jest bowiem według wspomnianego sądu konstytutywny dla powstania i nabycia prawa do nieruchomości. Prowadzenie księgi wieczystej, powierzone określonym wydziałom sądów rejonowych i uregulowane w przepisach dotyczących postępowania sądowego, jest postępowaniem sądowym lub przynajmniej postępowaniem administracyjnym, w którym notariusz odgrywa kluczową rolę. Wniosek o wpis do owej księgi jest bowiem zdaniem sądu ważny wyłącznie wtedy, gdy dokonanie danej czynności prawnej udowodniono poprzez przedstawienie dokumentów urzędowych lub aktów urzędowo poświadczonych. Zdaniem sądu oznacza to, że co do zasady dokonanie wpisu do księgi wieczystej wymaga udziału notariusza.
27 Ponadto, skoro osobom, o których mowa w art. 5n ust. 2 rozporządzenia nr 833/2014, nie zabroniono rozporządzania nieruchomościami i ich gospodarczego wykorzystywania, osoby te nadal winny mieć dostęp do procedury wpisu do księgi wieczystej i nie jest to sprzeczne z celem tego przepisu.
28 Po trzecie, nawet gdyby uznano, iż czynności notarialne wiążą się ze świadczeniem usług doradztwa prawnego objętych zakazem wynikającym z owego art. 5n ust. 2 rozporządzenia nr 833/2014, bez możliwości wyłączenia ich spod owego zakazu na mocy wspomnianego art. 5n ust. 6, to istnieją istotne przesłanki wskazujące na to, że rzeczony zakaz nie obejmuje udziału notariusza w sporządzaniu umów sprzedaży nieruchomości.
29 W celu przeniesienia własności nieruchomości położonej w Niemczech prawo niemieckie wymaga bowiem – oprócz wpisania do księgi wieczystej danych nabywcy – zgody obu stron na przeniesienie własności, przy czym oświadczenie dotyczące tej zgody należy co do zasady złożyć przed notariuszem. Notariusz musi natomiast nadać umowie sprzedaży nieruchomości charakter dokumentu urzędowego. W związku z powyższym, gdyby zakaz ustanowiony w art. 5n ust. 2 rozporządzenia nr 833/2014 miał zastosowanie do nadawania umowie sprzedaży nieruchomości charakteru urzędowego, osoby prawne z siedzibą w Rosji byłyby prawnie i faktycznie pozbawione możliwości zbycia swoich nieruchomości, ponieważ przeniesienie prawa własności nieruchomości wymaga udziału notariusza. Takie rozwiązanie stanowiłoby jednak poważne naruszenie prawa podstawowego tych osób, jakim jest prawo własności.
30 Niemniej jednak służby Komisji Europejskiej opublikowały dokument, zatytułowany „Provision of Services – Frequently asked questions concerning sanctions adopted following Russia’s military aggression against Ukraine and Belarus’ involvement in it” (świadczenie usług – często zadawane pytania dotyczące sankcji przyjętych w następstwie agresji wojskowej Rosji na Ukrainę i zaangażowania w nią Białorusi), w wersji z dnia 21 grudnia 2022 r. W owym dokumencie służby te miały uznać, że art. 5n ust. 2 rozporządzenia nr 833/2014 ma zastosowanie do czynności notarialnych wykonywanych na rzecz osób prawnych z siedzibą w Rosji. Chociaż rzeczone wytyczne nie są wiążące, rodzą zdaniem sądu stan niepewności w kwestii prawidłowej interpretacji tego przepisu.
31 W drugiej kolejności sąd odsyłający zastanawia się, czy – w sytuacji gdyby uznano, że nadanie przez notariusza charakteru urzędowego umowie sprzedaży nieruchomości należącej do osoby prawnej z siedzibą w Rosji nie narusza zakazu ustanowionego w art. 5n ust. 2 rozporządzenia nr 833/2014 – świadczenie usług przez tłumacza, który zgodnie z ustawą podczas owego nadawania umowie charakteru urzędowego powinien zapewnić tłumaczenie na język niemiecki stronie, która nie zna w wystarczającym stopniu tego języka, narusza zakaz ustanowiony w tym przepisie, jeżeli usługi te świadczy się przedstawicielom takiej osoby prawnej.
32 W trzeciej i ostatniej kolejności sąd odsyłający żywi wątpliwości, czy w sytuacji wspomnianej w poprzednim punkcie podjęcie czynności dodatkowych, dokonywanych zwykle przez notariusza w celu zapewnienia wykonania takiej umowy sprzedaży po nadaniu jej charakteru urzędowego, narusza zakaz ustanowiony w art. 5n ust. 2 lit. b) rozporządzenia nr 833/2014, jeżeli sprzedawca jest osobą prawną z siedzibą w Rosji.
33 W tych okolicznościach Landgericht Berlin (sąd krajowy w Berlinie) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy niemiecki notariusz narusza zakaz bezpośredniego lub pośredniego świadczenia usług doradztwa prawnego na rzecz osoby prawnej z siedzibą w Rosji, gdy nadaje umowie sprzedaży nieruchomości mieszkalnej pomiędzy tą osobą jako sprzedawcą a obywatelem państwa członkowskiego [Unii] charakter urzędowy?
2) Czy tłumacz narusza zakaz bezpośredniego lub pośredniego świadczenia usług doradztwa prawnego, jeżeli zostaje wezwany przez notariusza do przetłumaczenia treści czynności notarialnych podczas sporządzenia aktu notarialnego umowy sprzedaży dla przedstawiciela osoby prawnej z siedzibą w Rosji, który nie zna w wystarczającym stopniu języka niemieckiego?
3) Czy notariusz narusza zakaz bezpośredniego lub pośredniego świadczenia usług doradztwa prawnego, jeżeli podejmuje się wykonania przewidzianych prawem czynności notarialnych w celu wykonania umowy sprzedaży (np. obsługi zapłaty ceny zakupu za pośrednictwem rachunku powierniczego prowadzonego przez notariusza, żądania dokumentów do wykreślenia hipotek i innych obciążeń na przedmiocie sprzedaży, przedłożenia organowi prowadzącemu księgę wieczystą dokumentów niezbędnych do przeniesienia własności)?”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
34 Poprzez te pytania, które należy rozpatrywać łącznie, sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 5n ust. 2 lit. b) rozporządzenia nr 833/2014 należy interpretować w ten sposób, że:
– nadanie przez działającego w państwie członkowskim notariusza charakteru urzędowego umowie sprzedaży nieruchomości położonej na terytorium tego państwa członkowskiego i należącej do osoby prawnej z siedzibą w Rosji;
– podjęcie przez owego notariusza czynności zmierzających do wykonania takiej umowy, której nadał on charakter urzędowy, w celu wykreślenia wpisów o obciążeniach na tej nieruchomości, zapłacenia sprzedawcy ceny zakupu i dokonania w księdze wieczystej wpisu o przeniesieniu własności; lub
– świadczenie przez tłumacza usług z zakresu tłumaczeń podczas takiego nadawania dokumentowi charakteru urzędowego w celu udzielenia pomocy przedstawicielowi tej osoby prawnej, który nie zna w wystarczającym stopniu języka procedury nadawania dokumentowi charakteru urzędowego,
są objęte ustanowionym w tym przepisie zakazem świadczenia usług doradztwa prawnego na rzecz takiej osoby prawnej.
35 W pierwszej kolejności, jeśli chodzi o nadanie przez działającego w państwie członkowskim notariusza charakteru urzędowego umowie sprzedaży nieruchomości położonej na terytorium tego państwa członkowskiego i należącej do osoby prawnej z siedzibą w Rosji, zgodnie z art. 5n ust. 2 lit. b) rozporządzenia nr 833/2014 „[z]akazuje się świadczenia, bezpośrednio lub pośrednio, […] usług doradztwa prawnego […] na rzecz osób prawnych, podmiotów lub organów z siedzibą w Rosji”.
36 Po pierwsze, co się tyczy w szczególności pojęcia „usług doradztwa prawnego”, o których mowa w tym przepisie, nie jest ono zdefiniowane ani w rzeczonym przepisie, ani w żadnym innym przepisie rozporządzenia nr 833/2014.
37 Jak wynika z utrwalonego orzecznictwa, ustalenia znaczenia i zakresu pojęć, których definicji prawo Unii nie zawiera, należy dokonywać zgodnie z ich zwyczajowym znaczeniem w języku potocznym, z uwzględnieniem kontekstu, w którym są one używane, i celów uregulowania, którego są częścią (zob. podobnie wyrok z dnia 30 kwietnia 2024 r., Trade Express-L i DEVNIA TSIMENT, C‑395/22 i C‑428/22, EU:C:2024:374, pkt 65 i przytoczone tam orzecznictwo).
38 Otóż zgodnie z jego zwyczajowym znaczeniem w języku potocznym wyrażenie „doradztwo prawne” oznacza, ogólnie, wydanie opinii dotyczącej danej kwestii prawnej. Wyrażenie „doradztwo prawne”, użyte w art. 5n ust. 2 rozporządzenia nr 833/2014 w połączeniu z wyrazem „usługi”, odnosi się do prowadzenia działalności o charakterze gospodarczym, opartej na relacji pomiędzy świadczącym usługi a jego klientem, która to działalność ma na celu wydawanie opinii prawnych i polega na wydawaniu przez świadczącego usługi opinii w kwestiach prawnych osobom, które się o nie zwrócą.
39 Takie rozumienie wyrażenia „usług doradztwa prawnego” potwierdza motyw 19 rozporządzenia 2022/1904, w którym wskazano, że usługi te obejmują: „doradztwo prawne dla klientów w sprawach niespornych, w tym przy transakcjach handlowych, związanych ze stosowaniem lub interpretacją prawa; uczestnictwo z klientami lub w ich imieniu w transakcjach handlowych, negocjacjach i innych kontaktach ze stronami trzecimi; oraz przygotowanie, sporządzanie i weryfikację dokumentów prawnych”.
40 Dwa pierwsze rodzaje wspomnianej w tym motywie działalności odnoszą się w rzeczywistości do relacji pomiędzy świadczącym usługi a jego „klientem” i opisują rolę rzeczonego dostawcy usług w zakresie, w jakim pomaga i doradza on swojemu klientowi – w interesie tego ostatniego – w kwestii aspektów prawnych transakcji owego klienta ze stronami trzecimi. Natomiast trzeci rodzaj działalności wspomnianej w rzeczonym motywie, polegający na „przygotowaniu, sporządzaniu i weryfikacji dokumentów prawnych”, dotyczy działalności dodatkowej w stosunku do dwóch pierwszych rodzajów działalności.
41 Otóż czynności objęte pojęciem „usług doradztwa prawnego” w rozumieniu art. 5n ust. 2 rozporządzenia nr 833/2014 wyraźnie odróżniają się od czynności, które organy publiczne lub jakikolwiek inny podmiot, który państwo zobowiązało do wykonywania – pod nadzorem owych organów – zadań leżących w interesie ogólnym i któremu udzielono w tym celu pewnych wiążących prerogatyw w odniesieniu do obywateli, mogą wykonywać. Rzeczone organy publiczne nie mają bowiem za zadanie świadczenia usług polegających na wydawaniu jednostkom opinii w przedmiocie kwestii prawnych w celu wspierania lub obrony partykularnych interesów tych jednostek.
42 W niniejszej sprawie z postanowienia odsyłającego wynika, że zgodnie z prawem niemieckim umowa sprzedaży nieruchomości położonej w Niemczech wymaga obowiązkowo udziału notariusza, jako niezależnego podmiotu pełniącego funkcje publiczne, w celu nadania tej umowie charakteru dokumentu urzędowego. Owym nadaniem rzeczonej umowie charakteru urzędowego notariusz zaświadcza o jej zgodności z prawem – czyni to poprzez opatrzenie umowy pieczęcią urzędową z herbem kraju związkowego, który danego notariusza mianował. Udział notariusza w owej czynności, który ma miejsce na wniosek umawiających się stron, wchodzi w zakres zadań publicznych, których wykonywanie państwo delegowało na notariuszy, a które państwo, w wypadku ich niedelegowania, powinno wykonywać za pośrednictwem swoich organów. W ramach wykonywania tych zadań notariuszom przyznano wiążące prerogatywy, ponieważ mogą oni odmówić nadania takiej umowie sprzedaży charakteru urzędowego z powodów przewidzianych w ustawie.
43 Ponadto, jak wskazała również rzecznik generalna w pkt 43 i 44 opinii, udział notariusza wydaje się ograniczać do nadania danej umowie sprzedaży charakteru urzędowego lub, w stosownym wypadku, do odmowy nadania tej umowie charakteru urzędowego, aby notariusz ten mógł, w sposób całkowicie niezależny i bezstronny, wywiązać się ze spoczywającego na nim obowiązku prawnego bez świadczenia – poza owym nadaniem umowie charakteru urzędowego – doradztwa prawnego mającego na celu wspieranie partykularnych interesów stron.
44 W związku z tym, w ramach takiego nadawania umowie charakteru urzędowego notariusz wydaje się działać nie w celu wspierania partykularnych interesów jednej lub drugiej strony bądź też obu zainteresowanych stron, lecz w sposób bezstronny, z jednakowym dystansem do tych stron i ich odpowiednich interesów, wyłącznie w interesie prawa i pewności prawa. W świetle wspomnianych w pkt 42 i 43 niniejszego wyroku szczególnych zasad procedury nadawania przez notariusza charakteru urzędowego czynnościom prawnym i skutków prawnych wywoływanych przez czynności, którym nadano charakter urzędowy w niemieckim porządku prawnym, owo nadawanie dokumentom charakteru urzędowego nie wydaje się w sposób oczywisty odpowiadać działalności, o której mowa w pkt 38 tego wyroku.
45 Z powyższego wynika, jak w istocie podkreśliła rzecznik generalna w pkt 35, 37–39, 41–43 i 47 opinii, iż z zastrzeżeniem dokonania weryfikacji tego stwierdzenia przez sąd odsyłający, nadanie przez notariusza charakteru urzędowego umowie sprzedaży nieruchomości należącej do osoby prawnej z siedzibą w Rosji, takie jak to, o którym mowa w pkt 42 i 43 niniejszego wyroku, nie wchodzi w zakres pojęcia „usług doradztwa prawnego”, o którym mowa w art. 5n ust. 2 rozporządzenia nr 833/2014, a w konsekwencji – w zakres stosowania zakazu świadczenia takich usług takiej osobie prawnej, ustanowionego w lit. b) tego przepisu.
46 Po drugie, taka językowa wykładnia art. 5n ust. 2 rozporządzenia nr 833/2014 znajduje potwierdzenie w kontekście normatywnym, w jaki wpisują się ów przepis i owo rozporządzenie.
47 Jak bowiem podkreśliła rzecznik generalna w pkt 53–55 i 60–64 opinii, po pierwsze, art. 5aa ust. 1 rozporządzenia nr 833/2014 przewiduje zakaz bezpośredniego lub pośredniego uczestnictwa w jakiejkolwiek transakcji z osobami prawnymi spełniającymi określone kryteria, które to kryteria spełniają osoby prawne z siedzibą w Rosji lub poza Unią, zgodnie z wykazem rosyjskich spółek państwowych zamieszczonym w załączniku XIX do tego rozporządzenia, podlegające kontroli publicznej lub będące w ponad 50 % własnością państwa rosyjskiego, bądź wykazujące ścisłe związki z tym państwem lub podmiotami ujętymi w tym załączniku. Jednak ani ten przepis, ani żaden inny przepis tego rozporządzenia nie ustanawia ogólnego zakazu uczestnictwa w transakcji z osobą prawną wyłącznie z tego powodu, że ma ona siedzibę w Rosji, lub zakazu zbywania nieruchomości położonych na terytorium Unii i należących do takiej osoby.
48 Po drugie, o ile rozporządzenie nr 269/2014 przewiduje środki ograniczające w odniesieniu do osób odpowiedzialnych za działania podważające integralność terytorialną, suwerenność i niezależność Ukrainy lub im zagrażające, a także w odniesieniu do powiązanych z nimi osób lub podmiotów, o tyle zamrożenie środków finansowych i zasobów gospodarczych, a także zakaz udostępniania środków finansowych i zasobów gospodarczych, ustanowione w art. 2 tego rozporządzenia, nie mają zastosowania do niektórych osób fizycznych lub prawnych, podmiotów lub organów wyliczonych enumeratywnie w załączniku I do rzeczonego rozporządzenia.
49 Tymczasem, gdyby art. 5n ust. 2 rozporządzenia nr 833/2014 należało interpretować w ten sposób, że ustanowiony w tym przepisie zakaz ma zastosowanie do nadawania dokumentom charakteru urzędowego, takiego jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, prowadziłoby to, jak podkreśliła rzecznik generalna w pkt 59 i 64 opinii, do niespójności, po pierwsze, w stosowaniu tego rozporządzenia, a po drugie, pomiędzy rzeczonym rozporządzeniem a rozporządzeniem nr 269/2014.
50 Podczas bowiem gdy transakcje dotyczące nieruchomości położonych na terytorium Unii i należących do osób prawnych z siedzibą w Rosji są nadal dozwolone zgodnie z rozporządzeniem nr 833/2014, transakcje te mogłyby zostać w praktyce wstrzymane w niektórych państwach członkowskich, takich jak Republika Federalna Niemiec, w których nadanie przez notariusza umowie sprzedaży nieruchomości charakteru urzędowego stanowi decydujący warunek zbycia takiej nieruchomości – i to niezależnie od kwestii, czy owe osoby prawne są objęte zakazem rozporządzania swoim mieniem zgodnie z rozporządzeniem nr 269/2014.
51 Otóż takie zróżnicowanie między państwami członkowskimi skutków zakazu ustanowionego w art. 5n ust. 2 rozporządzenia nr 833/2014, w zależności od obowiązującego systemu notarialnego, nie mogło być zamierzone przez prawodawcę Unii.
52 Po trzecie, wbrew temu, co zdają się sugerować rządy estoński, niderlandzki i polski w swoich uwagach na piśmie lub zdawały się sugerować na rozprawie, wykładnia przyjęta w pkt 45 niniejszego wyroku nie jest sprzeczna z celem rozporządzenia nr 833/2014 ani z celem rozporządzenia nr 269/2014.
53 Przede wszystkim, jak wynika z motywu 8 decyzji 2022/1909 i motywu 2 rozporządzenia nr 833/2014, nowe środki ograniczające, wśród których widnieje zakaz świadczenia usług doradztwa prawnego, wprowadzono „wobec bezprawnych działań Rosji”, „w celu zwiększenia jeszcze bardziej presji na Rosję, aby zaprzestała swojej wojny napastniczej” oraz „w celu zwiększenia kosztów działań Rosji podważających integralność terytorialną, suwerenność i niezależność Ukrainy oraz w celu wspierania pokojowego rozwiązania kryzysu”. Jednakże ani z tej decyzji, ani z tego rozporządzenia, ani z rozporządzenia 2022/1904 nie wynika, że poprzez wprowadzenie tego zakazu Rada, która wydała wspomniane akty, dążyła do tego, aby w konsekwencji rzeczonego zakazu osoby prawne z siedzibą w Rosji mogły zostać pozbawione w niektórych państwach członkowskich możliwości rozporządzania swoimi nieruchomościami.
54 Dalej, na rozprawie Rada nie tylko zaprzeczyła, aby jej zamiarem było wprowadzenie – w odniesieniu do osób prawnych z siedzibą w Rosji – zakazu zbywania przez nie nieruchomości położonych na terytorium Unii, lecz wyjaśniła także, w odpowiedzi na zadane przez Trybunał pytanie, że celem leżącym u podstaw ustanowionego w art. 5n ust. 2 rozporządzenia nr 833/2014 zakazu świadczenia usług doradztwa prawnego było utrudnienie rosyjskim osobom prawnym działającym na terytorium Unii dalszego prowadzenia przez nie działalności handlowej na tym terytorium i wpłynięcie w ten sposób na rosyjską gospodarkę. Otóż nadania przez notariusza charakteru urzędowego umowie sprzedaży nieruchomości należącej do osoby prawnej z siedzibą w Rosji, takiego jak uregulowane w prawie niemieckim, nie można uznać za sprzeczne z tym celem.
55 Wreszcie, ponieważ ustanowiony w art. 5n ust. 2 rozporządzenia nr 833/2014 zakaz należy rozumieć jako zgodny z przedstawionym w motywie 5 decyzji 2022/1909 celem w postaci zapobiegania obchodzeniu przyjętych sankcji, należy wskazać, podobnie jak uczyniła to rzecznik generalna w pkt 74 opinii, że ponieważ zgodnie z tym rozporządzeniem transakcji handlowych z osobami prawnymi z siedzibą w Rosji nie zakazano w sposób ogólny, nie wydaje się oczywiste, w jaki sposób nadanie przez notariusza charakteru urzędowego umowie sprzedaży nieruchomości należącej do osoby prawnej z siedzibą w Rosji, takie jak uregulowane w prawie niemieckim, mogłoby z założenia i ogólnie przyczynić się do obchodzenia przyjętych środków ograniczających.
56 Ze wszystkich powyższych informacji nie wynika w sposób oczywisty, aby nadanie umowie sprzedaży nieruchomości położonej w Niemczech i należącej do osoby prawnej z siedzibą w Rosji charakteru urzędowego przez niemieckiego notariusza wchodziło w zakres stosowania ustanowionego w art. 5n ust. 2 rozporządzenia nr 833/2014 zakazu świadczenia usług doradztwa prawnego.
57 W drugiej kolejności wątpliwości sądu odsyłającego dotyczą kwestii, czy owym zakazem są objęte przewidziane w ustawodawstwie niemieckim czynności podejmowane przez notariusza w celu zapewnienia wykonania umowy sprzedaży nieruchomości położonej w Niemczech i należącej do osoby prawnej z siedzibą w Rosji, której to umowie notariusz ów nadał charakter urzędowy.
58 Zgodnie z postanowieniem odsyłającym czynności te polegają między innymi na przechowaniu na rachunku powierniczym środków przeznaczonych na zakup oraz wypłaceniu ich sprzedawcy, wykreśleniu wpisów o obciążeniach na tej nieruchomości i dokonaniu w księdze wieczystej wpisu o przeniesieniu własności owej nieruchomości.
59 Ustalenie, w odniesieniu do każdej z wymienionych czynności z osobna, czy wiążą się one ze świadczeniem stronom przez notariusza doradztwa prawnego w rozumieniu wykładni pojęcia „usług doradztwa prawnego” przyjętej w pkt 38 niniejszego wyroku, należy do sądu odsyłającego.
60 W tym względzie i także z zastrzeżeniem dokonania ostatecznej oceny przez sąd odsyłający, nie wydaje się oczywiste, by rozpatrywane czynności wiązały się ze świadczeniem stronom umowy sprzedaży nieruchomości jakiegokolwiek doradztwa prawnego przez notariusza.
61 W trzeciej i ostatniej kolejności pytania sądu odsyłającego dotyczą świadczenia przez tłumacza usług z zakresu tłumaczeń podczas nadawania charakteru urzędowego umowie sprzedaży nieruchomości położonej w Niemczech i należącej do osoby prawnej z siedzibą w Rosji, w celu udzielenia pomocy przedstawicielowi tej osoby prawnej, który nie zna w wystarczającym stopniu języka procedury nadawania dokumentowi charakteru urzędowego.
62 Biorąc pod uwagę, że zawód tłumacza nie ma charakteru prawniczego, świadczenie przez tłumacza usług z zakresu tłumaczeń podczas nadawania dokumentowi charakteru urzędowego nie może stanowić elementu „doradztwa prawnego” rozumianego zgodnie ze zwyczajowym znaczeniem tego wyrażenia przywołanym w pkt 38 niniejszego wyroku, nawet jeśli świadczenie danych usług polega na udzieleniu pomocy zawodowemu prawnikowi działającemu w danej dziedzinie prawa. Zresztą, jak wynika z pkt 56 niniejszego wyroku, nie wydaje się oczywiste, aby nadanie rozpatrywanemu w postępowaniu głównym aktowi sprzedaży nieruchomości charakteru urzędowego przez niemieckiego notariusza wchodziło w zakres stosowania ustanowionego w art. 5n ust. 2 rozporządzenia nr 833/2014 zakazu świadczenia usług doradztwa prawnego. Wynika z tego, że poprzez świadczenie usług z zakresu tłumaczeń w ramach procedury nadania takiemu aktowi charakteru urzędowego – w celu udzielenia pomocy przedstawicielowi takiej osoby prawnej, który nie zna w wystarczającym stopniu języka procedury nadawania dokumentowi charakteru urzędowego – tłumacz nie świadczy „usług doradztwa prawnego”, w rozumieniu tego przepisu, owej osobie prawnej. Tym samym świadczenia te nie są objęte ustanowionym w rzeczonym przepisie zakazem.
63 W świetle wszystkich powyższych rozważań odpowiedź na przedstawione pytania brzmi następująco: art. 5n ust. 2 lit. b) rozporządzenia nr 833/2014 należy interpretować w ten sposób, że:
– ani nadanie przez notariusza działającego w państwie członkowskim charakteru urzędowego umowie sprzedaży nieruchomości położonej na terytorium tego państwa członkowskiego i należącej do osoby prawnej z siedzibą w Rosji,
– ani podjęcie przez owego notariusza czynności zmierzających do wykonania takiej umowy, której nadał on charakter urzędowy, w celu wykreślenia wpisów o obciążeniach na tej nieruchomości, zapłacenia sprzedawcy ceny zakupu i dokonania w księdze wieczystej wpisu o przeniesieniu własności,
– ani świadczenie przez tłumacza usług z zakresu tłumaczeń podczas takiego nadawania dokumentowi charakteru urzędowego w celu udzielenia pomocy przedstawicielowi tej osoby prawnej, który nie zna w wystarczającym stopniu języka procedury nadawania dokumentowi charakteru urzędowego,
nie są objęte ustanowionym w tym przepisie zakazem świadczenia usług doradztwa prawnego na rzecz takiej osoby prawnej.
W przedmiocie kosztów
64 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (druga izba) orzeka, co następuje:
Artykuł 5n ust. 2 lit. b) rozporządzenia Rady (UE) nr 833/2014 z dnia 31 lipca 2014 r. dotyczącego środków ograniczających w związku z działaniami Rosji destabilizującymi sytuację na Ukrainie, zmienionego rozporządzeniem Rady (UE) 2022/1904 z dnia 6 października 2022 r.,
należy interpretować w ten sposób, że:
– ani nadanie przez notariusza działającego w państwie członkowskim charakteru urzędowego umowie sprzedaży nieruchomości położonej na terytorium tego państwa członkowskiego i należącej do osoby prawnej z siedzibą w Rosji,
– ani podjęcie przez owego notariusza czynności zmierzających do wykonania takiej umowy, której nadał on charakter urzędowy, w celu wykreślenia wpisów o obciążeniach na tej nieruchomości, zapłacenia sprzedawcy ceny zakupu i dokonania w księdze wieczystej wpisu o przeniesieniu własności,
– ani świadczenie przez tłumacza usług z zakresu tłumaczeń podczas takiego nadawania dokumentowi charakteru urzędowego w celu udzielenia pomocy przedstawicielowi tej osoby prawnej, który nie zna w wystarczającym stopniu języka procedury nadawania dokumentowi charakteru urzędowego,
nie są objęte ustanowionym w tym przepisie zakazem świadczenia usług doradztwa prawnego na rzecz takiej osoby prawnej.
Podpisy