WYROK SĄDU (dziesiąta izba w składzie powiększonym)
z dnia 20 grudnia 2023 r.(*)
Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Sektor instrumentów pochodnych na stopę procentową denominowanych w euro – Decyzja stwierdzająca naruszenie art. 101 TFUE i art. 53 porozumienia EOG – Manipulowanie międzybankowymi stopami referencyjnymi Euribor – Wymiana poufnych informacji – Ograniczenie konkurencji ze względu na cel – Jednolite i ciągłe naruszenie – Postępowanie „hybrydowe” rozłożone w czasie – Domniemanie niewinności – Bezstronność – Grzywny – Kwota podstawowa – Wartość sprzedaży – Artykuł 23 ust. 2 i 3 rozporządzenia (WE) nr 1/2003 – Obowiązek uzasadnienia – Decyzja zmieniająca uzupełniająca uzasadnienie – Równość traktowania – Proporcjonalność – Nieograniczone prawo orzekania
W sprawie T‑106/17
JPMorgan Chase & Co., z siedzibą w Nowym Jorku, Nowy Jork (Stany Zjednoczone),
JPMorgan Chase Bank, National Association, z siedzibą w Columbus, Ohio (Stany Zjednoczone),
J.P. Morgan Services LLP, z siedzibą w Londynie (Zjednoczone Królestwo),
które reprezentowali B. Tormey, A. Holroyd, L. Ream, N. French, N. Frey, D. Das, D. Hunt, N. English, solicitors, M. Lester, KC, oraz D. Piccinin i D. Heaton, barristers,
strona skarżąca,
przeciwko
Komisji Europejskiej, którą reprezentowali F. van Schaik, T. Baumé i M. Farley, w charakterze pełnomocników,
strona pozwana,
SĄD (dziesiąta izba w składzie powiększonym),
w składzie podczas narady: S. Papasavvas, prezes, A. Kornezov, E. Buttigieg (sprawozdawca), K. Kowalik‑Bańczyk i G. Hesse, sędziowie,
sekretarz: I. Kurme, administratorka,
uwzględniając pisemny etap postępowania, w szczególności:
– decyzje z dnia 5 czerwca 2019 r. i z dnia 31 marca 2021 r. o zawieszeniu postępowania na podstawie art. 69 lit. d) regulaminu postępowania przed Sądem,
– pismo dostosowujące skargę złożone przez skarżące w sekretariacie Sądu w dniu 8 września 2021 r. i uwagi Komisji w przedmiocie tego pisma złożone w sekretariacie Sądu w dniu 26 listopada 2021 r.,
po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 18 marca 2022 r.,
uwzględniając wyrok z dnia 12 stycznia 2023 r., HSBC Holdings i in./Komisja (C‑883/19 P, EU:C:2023:11) i odnoszące się do niego uwagi stron,
wydaje następujący
Wyrok(1)
[…]
III. Co do prawa
[…]
A. W przedmiocie wniosku o stwierdzenie nieważności art. 1 lit. c) zaskarżonej decyzji
[…]
1. W przedmiocie istnienia możliwego do przypisania skarżącym zachowania stanowiącego naruszenie (pierwszy, drugi i trzeci zarzut skargi)
[…]
a) W przedmiocie zarzutu pierwszego, kwestionującego udział JP Morgan w zachowaniach stanowiących naruszenie
[…]
1) W przedmiocie kwestionowania udziału JP Morgan w rozpatrywanych praktykach
i) W przedmiocie udziału w praktykach polegających na manipulowaniu stopą Euribor
274 Skarżące podnoszą, że trader z JP Morgan nie uczestniczył w żadnych zachowaniach mających na celu manipulowanie stopami Euribor lub EONIA. Twierdzą one w tym względzie, że stanowisko przyjęte wobec nich przez Komisję, niepotwierdzone zresztą jej własnymi ustaleniami faktycznymi, całkowicie się różni od jej stanowiska przyjętego wobec pozostałych adresatów zaskarżonej decyzji, ponieważ z rozpatrywanych rozmów nie wynika jakiekolwiek żądanie manipulowania stopą Euribor na korzyść tradera z JP Morgan lub przez tego tradera na korzyść tradera z Deutsche Bank. W konsekwencji nie zostało wykazane, że skarżące przyczyniły się do jakiejkolwiek manipulacji stopami Euribor, która była celem kartelu. Nawet gdyby założyć, że można zidentyfikować takie żądania, Komisja nie ustaliła, iż trader z JP Morgan zaakceptował lub zrealizował je, nawiązując kontakt z departamentem skarbu tego banku. Wreszcie Komisja nie wykazała, że trader z JP Morgan usiłował również manipulować stopą EONIA.
275 Nawet gdyby założyć, że ustalenia Komisji są prawidłowe, to mogą one co najwyżej świadczyć o tym, iż trader z JP Morgan wykorzystał przekazane przez tradera z Deutsche Bank informacje dotyczące manipulacji dokonanej przez tego ostatniego. Taka teza, dotycząca biernego udziału w naruszeniu poprzez milczącą akceptację, nie została postawiona w zaskarżonej decyzji, a w każdym razie nie została udowodniona, ponieważ Komisja nie wykazała, że trader z JP Morgan został poinformowany o jakimkolwiek porozumieniu antykonkurencyjnym pomiędzy innymi bankami oraz że uczestniczył w spotkaniu, w trakcie którego zawarto porozumienie antykonkurencyjne.
276 Komisja kwestionuje argumenty skarżących i twierdzi, że dowody, ujmowane jako łańcuch poszlak i rozpatrywane w kontekście okoliczności faktycznych i rynkowych, świadczą o tym, że JP Morgan uczestniczyła we wszystkich formach zmowy wyszczególnionych w zaskarżonej decyzji.
277 Z rozpatrywanych w kontekście innych dowodów rozmów między traderem z JP Morgan a traderami z Deutsche Bank i Barclays, których prawdziwość została potwierdzona powyżej (zob. pkt 273 powyżej), wynika w tym względzie, że Komisja słusznie przyjęła, iż trader z JP Morgan brał udział w zachowaniach polegających na manipulowaniu stopą Euribor.
278 Na wstępie należy oddalić, jako bezzasadny, argument skarżących, zgodnie z którym zarzucane im zachowania polegały wyłącznie na bezpośrednich żądaniach manipulacji przy podawaniu kwotowania stopy Euribor. Jak bowiem słusznie podnosi Komisja oraz jak wskazano powyżej, zarzucane skarżącym zachowania przybierały różne formy wyszczególnione w motywie 358 zaskarżonej decyzji i przypomniane w pkt 16 powyżej. Twierdząc, że Komisja nie wykazała w zaskarżonej decyzji, iż JP Morgan uczestniczyła w praktyce polegającej na manipulowaniu stopą Euribor, gdyż instytucja ta nie wykazała, iż trader z Deutsche Bank zwrócił się do tradera z JP Morgan o wywarcie wpływu na kwotowania Euriboru, tak aby posłużyło to jego interesom, lub że trader z JP Morgan skierował podobne żądanie do tradera z Deutsche Bank, skarżące błędnie interpretują zaskarżoną decyzję, opierając się wyłącznie na jej motywie 490, i ograniczają zakres zarzutów, jakie postawiła im Komisja.
279 Następnie należy przypomnieć, że udział przedsiębiorstwa w spotkaniu o charakterze antykonkurencyjnym powoduje powstanie domniemania co do nielegalnego charakteru tego udziału – domniemania, które to przedsiębiorstwo musi obalić w drodze dowodu na okoliczność otwartego zdystansowania się, które powinno być odebrane jako takie przez pozostałych uczestników kartelu (zob. podobnie wyroki: z dnia 7 stycznia 2004 r., Aalborg Portland i in./Komisja, C‑204/00 P, C‑205/00 P, C‑211/00 P, C‑213/00 P, C‑217/00 P i C‑219/00 P, EU:C:2004:6, pkt 81, 82 i przytoczone tam orzecznictwo; z dnia 3 maja 2012 r., Comap/Komisja, C‑290/11 P, niepublikowany, EU:C:2012:271, pkt 74–76 i przytoczone tam orzecznictwo). Racją leżącą u podstaw tej zasady prawej jest to, że gdy dane przedsiębiorstwo bierze udział w takim spotkaniu, nie dystansując się otwarcie od jego ustaleń, pozwala ono w ten sposób pozostałym uczestnikom zakładać, że bierze ono udział w porozumieniu będącym skutkiem takiego spotkania oraz że będzie go przestrzegać (zob. podobnie wyroki: z dnia 7 stycznia 2004 r., Aalborg Portland i in./Komisja, C‑204/00 P, C‑205/00 P, C‑211/00 P, C‑213/00 P, C‑217/00 P i C‑219/00 P, EU:C:2004:6, pkt 82; z dnia 25 stycznia 2007 r., Sumitomo Metal Industries i Nippon Steel/Komisja, C‑403/04 P i C‑405/04 P, EU:C:2007:52, pkt 48).
280 W niniejszym przypadku należy zauważyć, że wbrew temu, co twierdzą skarżące, z materiału dowodowego, na którym oparła się Komisja, ujmowanego jako łańcuch poszlak, wynika, iż trader z JP Morgan był zaangażowany w dyskusje z traderami z Deutsche Bank i Barclays, które to dyskusje miały na celu wywarcie wpływu na wysokość stopy Euribor w kierunku odpowiadającym ich interesom.
281 Po pierwsze, odpowiadając na wniosek tradera z Deutsche Bank dotyczący podania wysokiego kwotowania, że sprawdzi w swoim departamencie skarbu poziom kwotowania, trader z JP Morgan w toku rozmów w dniach 27 i 28 września 2006 r. (zob. pkt 98 i 107 powyżej) zgodził się zwrócić się do departamentu skarbu swojego banku o podanie kwotowań Euriboru zgodnych z preferencjami tradera z Deutsche Bank.
282 Po drugie, rozmowa z dnia 8 listopada 2006 r. (zob. pkt 178–181 powyżej) świadczy jednoznacznie o tym, że trader z JP Morgan i trader z Deutsche Bank analizowali możliwość skoordynowania przyszłego kwotowania Euriboru obydwu ich banków, zgodnego z ich preferencjami odnoszącymi się do fixingu Euriboru‑1M na niskim poziomie.
283 Po trzecie, w toku rozmowy w dniu 25 października 2006 r. trader z Barclays jednoznacznie zaproponował traderowi z JP Morgan, aby zwracał się do niego bez wahania o fixing Euriboru odpowiadający jego interesom, a ten ostatni nie odrzucił oferty ani nie zdystansował się od niej w inny sposób, jak tego wymaga orzecznictwo przypomniane w pkt 279 powyżej. Podobnie z rozmowy z dnia 26 października 2006 r. wynika, że trader z Deutsche Bank zasugerował traderowi z JP Morgan, aby ten zwracał się do niego o przedstawianie kwotowań Euriboru‑1M odpowiadających jego interesom. Trader z JP Morgan nie zdystansował się od takiej propozycji i odrzucił ofertę wyłącznie z tego powodu, że niski w tym momencie poziom fixingów odpowiadał jego interesom.
284 Po czwarte, z rozmów przeprowadzonych w dniach 27, 28 i 29 września 2006 r., 25 i 26 października 2006 r. oraz 8 listopada 2006 r. wynika, że strony uczestniczące w tych rozmowach zamierzały zastosować antykonkurencyjne praktyki polegające na manipulowaniu Euriborem, ponieważ co najmniej analizowały możliwość skoordynowania poziomu przyszłych kwotowań każdego z ich banków.
285 Po piąte, co się tyczy z jednej strony manipulowania stopą Euribor w grudniowej dacie IMM [(International Money Market)], z rozmowy z dnia 15 grudnia 2006 r. między osobą odpowiedzialną za kwotowanie a traderem z JP Morgan wynika, że ten ostatni miał co najmniej poważne podejrzenia, jeśli chodzi o tę manipulację i udział w niej Deutsche Bank. W trakcie rozmowy z traderem z Deutsche Bank w dniu 18 grudnia 2006 r. przyznał on, że chociaż jego pozycja tradingowa jest niewielka, fixing Euriboru‑3M jest dla niego satysfakcjonujący, a przynajmniej nie jest przeciwny jego interesowi (zob. pkt 211 powyżej). Wynika z tego, że trader JP Morgan skorzystał z praktyk mających na celu manipulowanie stopą Euribor w dniu 18 grudnia 2006 r., dostosowując swoją pozycję tradingową, co pozwoliło mu uniknąć strat, mimo że nie uczestniczył w sposób czynny we wprowadzeniu w życie tej manipulacji.
286 Z drugiej strony, jeśli chodzi o manipulowanie stopą Euribor w marcowej dacie IMM, dowody wskazują jednoznacznie, że trader z JP Morgan wiedział lub przynajmniej miał poważne podejrzenia dotyczące tej manipulacji (zob. rozmowa z dnia 16 marca 2007 r. między traderem z JP Morgan a osobą odpowiedzialną w tym banku za kwotowania, pkt 258 powyżej). Ponadto, w świetle informacji przekazanych przez bank E, rozmowy z dnia 29 września 2006 r. oraz rozmowy z dnia 15 grudnia 2006 r. (zob. pkt 208 i 209 powyżej) między traderem z JP Morgan a osobą odpowiedzialną w tym banku za kwotowania, Komisja mogła zasadnie przyjąć w motywie 490 zaskarżonej decyzji, że trader z JP Morgan wiedział, iż trader z Deutsche Bank był gotów wpłynąć na wysokość stóp referencyjnych Euribor i miał taką możliwość. Można zatem zasadnie uznać, że gdy ten ostatni przekazał mu w dniach 4 i 8 stycznia 2007 r. i w dniu 6 lutego 2007 r. informacje dotyczące pozycji tradingowej, jaką zajmował w tej dacie, oraz swej strategii tradingowej, wskazując, iż z taką pozycją wiąże się niskie ryzyko, trader z JP Morgan mógł racjonalnie przewidywać, że ta strategia tradingowa odzwierciedla przewidywaną przez tradera z Deutsche Bank wysokość stopy Euribor, będącą wynikiem manipulacji, w które zaangażowany był ten ostatni.
287 Podczas rozmów w dniach 16 i 19 marca 2007 r. trader z JP Morgan stwierdził wprost, że uwzględnił informacje przekazane mu przez tradera z Deutsche Bank i w konsekwencji zmniejszył swoją pozycję krótką, a nawet otworzył „w niewielkim zakresie pozycję długą” na kontraktach terminowych na IMM z marca 2007 r. Ograniczył on w ten sposób swoje straty. Podziękował on następnie traderowi z Deutsche Bank za jego doradztwo.
288 Wynika z tego, że trader z JP Morgan skorzystał z praktyk mających na celu doprowadzenie do obniżenia stopy Euribor w dacie IMM w marcu 2007 r., których był świadom, mimo że, jak twierdzą skarżące, z przedstawionych przez Komisję dowodów wynika, iż nie został zaznajomiony ze szczegółami tego planu przez tradera z Deutsche Bank, a zatem nie uczestniczył czynnie w jego wprowadzeniu w życie.
289 Należy w tym względzie przypomnieć, jak to czyni również Komisja w motywach 348 i 364 zaskarżonej decyzji, że bierne formy uczestnictwa w naruszeniu, takie jak obecność przedsiębiorstwa na spotkaniach, w trakcie których zawarte zostały porozumienia mające antykonkurencyjny cel, bez wyraźnego sprzeciwienia się tym porozumieniom oznaczają do pomocnictwa, które może rodzić odpowiedzialność w ramach art. 101 ust. 1 TFUE, ponieważ milcząca akceptacja niezgodnej z prawem inicjatywy, bez otwartego zdystansowania się od jej treści czy zawiadomienia o niej organów administracji, skutkuje zachęceniem do kontynuacji naruszenia i udaremnia jego wykrycie (zob. wyrok z dnia 22 października 2015 r., AC‑Treuhand/Komisja, C‑194/14 P, EU:C:2015:717, pkt 31 i przytoczone tam orzecznictwo).
290 Zatem w świetle orzecznictwa przypomnianego w pkt 279 powyżej, aby obalić domniemanie dotyczące bezprawnego charakteru takiego uczestnictwa w antykonkurencyjnym spotkaniu, przedsiębiorstwo powinno przedstawić dowód otwartego zdystansowania się (zob. podobnie wyrok z dnia 7 lutego 2013 r., Slovenská sporiteľňa, C‑68/12, EU:C:2013:71, pkt 27 i przytoczone tam orzecznictwo). Skarżące nie przedstawiły jednak żadnego takiego dowodu, ani odnośnie do manipulacji stopą w dniu 18 grudnia 2006 r., ani odnośnie do przekazania traderowi z JP Morgan przez tradera z Deutsche Bank informacji na temat jego strategii tradingowej na datę IMM w marcu 2007 r. Przeciwnie, jak wskazano w pkt 285 i 286 powyżej, trader z JP Morgan dostosował swoją strategię tradingową w sposób umożliwiający mu skorzystanie z tych manipulacji.
291 Skarżące podnoszą, że nie można im zarzucić takiego biernego uczestnictwa w rozpatrywanym naruszeniu, ponieważ obowiązek otwartego zdystansowania się jest istotny, wyłącznie jeżeli Komisja udowodni, że przedsiębiorstwo uczestniczyło w spotkaniu, w trakcie którego zawarto antykonkurencyjne porozumienie.
292 Jednakże mając na względzie charakter rozpatrywanego naruszenia, które przybrało postać sieci dwustronnych kontaktów pomiędzy poszczególnymi uczestnikami (zob. motywy 357 i 360 zaskarżonej decyzji), Komisja nie mogła stwierdzić jakiegokolwiek udziału w „spotkaniu” w rozumieniu argumentacji podnoszonej przez skarżące. Mogła ona zatem zasadnie stwierdzić, że skarżące uczestniczyły w sposób bierny w niektórych zachowaniach mających na celu manipulację stopami Euribor, ponieważ trader z JP Morgan wiedział o praktykach manipulowania stopami stosowanych między innymi przez tradera z Deutsche Bank, z którym utrzymywał dwustronne kontakty. Skarżące nie kwestionują, że takie praktyki polegające na manipulowaniu stopami noszą znamiona naruszenia ani że trader z JP Morgan musiał wiedzieć, iż mają one taki charakter (zob. motyw 360 zaskarżonej decyzji).
293 Po szóste, z rozmów z dnia 27 i 28 września 2006 r. oraz z dnia 8 listopada 2006 r. wynika, że trader z JP Morgan przekazał swojemu konkurentowi informacje uzyskane od osób odpowiedzialnych w jego banku za kwotowania, a przynajmniej zobowiązał się do tego w dorozumiany sposób. Przyrzekając w dniach 27 i 28 września 2006 r., że „sprawdzi” wysokość kwotowania w swoim departamencie skarbu, trader z JP Morgan zamierzał bowiem usunąć niepewność co do wysokości planowanego przez ten departament kwotowania, a zatem zobowiązał się w sposób dorozumiany do zdawania relacji z kontaktów, które zamierzał nawiązać z tym departamentem. Podobnie w trakcie rozmowy w dniu 8 listopada 2006 r. trader z JP Morgan przekazał traderowi z Deutsche Bank informację na temat wysokości kwotowania swojego banku uzyskaną w wyniku wcześniejszych kontaktów z departamentem skarbu.
294 Po siódme, w dniach 2 października 2006 r., 18 grudnia 2006 r. i 19 marca 2007 r. traderzy z JP Morgan i Deutsche Bank prowadzili rozmowy mające na celu kontrolowanie lub nadzorowanie zachowania członków kartelu, a to w ten sposób, że bądź sprawdzali oni wysokość kwotowań Deutsche Bank, bądź wypowiadali się na temat swego zadowolenia z poziomu stopy Euribor, która, jak wiedzieli, a przynajmniej podejrzewali, została zmanipulowana.
295 Wreszcie z dyskusji prowadzonych w dniach 27 i 28 września 2006 r., 26 października 2006 r. i 8 listopada 2006 r. wynika wprost, że traderzy z Deutsche Bank i JP Morgan informowali się wzajemnie o swoich preferencjach, jeśli chodzi o fixingi Euriboru, lub o swoich pozycjach tradingowych umożliwiających określenie takich preferencji, co pozwoliło im upewnić się, że ich interesy są zbieżne, przed dokonaniem dalszych uzgodnień zmierzających do wpłynięcia na kwotowania Euriboru każdego z ich banków, tak by odpowiadało tym interesom.
296 Z powyższego wynika, że w ramach rozmów z dnia 27, 28 i 29 września 2006 r., 2, 25 i 26 października 2006 r., 8 listopada 2006 r., 18 grudnia 2006 r., 4 i 8 stycznia 2007 r., 6 lutego 2007 r., a także 16 i 19 marca 2007 r. trader z JP Morgan uczestniczył w zachowaniach polegających na manipulowaniu stopą Euribor.
297 Wniosku tego nie podważają pozostałe argumenty skarżących.
298 Po pierwsze, skarżące podnoszą, że Komisja nie ustaliła, iż trader z JP Morgan zwracał się do osób odpowiedzialnych za kwotowanie w JP Morgan, by wpływały na wskaźniki Euribor i EONIA lub przekazywały kwotowania zgodne z ustaleniami poczynionymi w ramach kontaktów z innymi traderami. Wskazują one również, że departament skarbu JP Morgan przekazał jedno kwotowanie, które nie było zgodne z ustaleniami dokonanymi w ramach zarzucanego porozumienia.
299 Należy w tym względzie przede wszystkim przypomnieć (zob. pkt 278 powyżej), że zarzucane JP Morgan zachowania stanowiące naruszenie polegają nie na manipulowaniu stopami Euribor jako takim, lecz na wymienianiu się informacjami przez traderów, co świadczy o zamiarze wpływania na kwotowania ich banków w ramach panelu Euribor, tak by odpowiadały ich interesom. Jak bowiem wynika z motywu 113 lit. a)–f), motywu 358 lit. a)–f) i motywu 392 lit. a)–f) zaskarżonej decyzji, streszczonych w pkt 16 powyżej, te wymiany informacji dotyczyły preferencji co do wysokości stóp Euribor, przy czym niekiedy były połączone z informowaniem się o zajmowanych pozycjach tradingowych, możliwości skoordynowania pozycji tradingowych z kwotowaniami Euriboru, z przyrzeczeniem tradera biorącego udział w wymianie informacji, że skontaktuje się on z osobą odpowiedzialną w jego banku za kwotowania Euriboru i poprosi ją o kwotowanie w określonym kierunku lub w konkretnej wysokości oraz zda relację z udzielonej przez tę osobę odpowiedzi.
300 Z rozmów między traderami jasno wynika, że miało miejsce przekazywanie informacji o preferencjach dotyczących stóp, powiązanych pozycjach tradingowych oraz o propozycji lub zamiarze wywarcia przez tradera z JP Morgan wpływu na kwotowanie jego banku, tak by odpowiadało interesom tradera z Deutsche Bank, lub o zamiarze wywarcia przez tego ostatniego i tradera z Barclays wpływu na kwotowania ich banków, tak by odpowiadały interesom tradera z JP Morgan.
301 W motywach 125, 135 i 634 zaskarżonej decyzji Komisja zasadniczo przyjęła jedynie, że „dopełnieniem” i „wprowadzeniem w życie” uzgodnień między traderami były kontakty nawiązywane przez nich z osobami odpowiedzialnymi za kwotowanie w departamentach skarbu ich banków oraz „od czasu do czasu” rzeczywiście przekazywane przez te osoby kwotowanie komunikowanych, koordynowanych lub uzgodnionych stóp Euribor. Argumenty skarżących odnoszące się do tego, że departament skarbu JP Morgan nie zaangażował się w praktyki zmierzające do wpływania na stopę Euribor, mogą świadczyć co najwyżej o tym, że departament skarbu banku nie wprowadził w życie antykonkurencyjnych zachowań, ale nie o tym, iż traderzy nie uczestniczyli w takich zachowaniach (zob. podobnie wyrok z dnia 24 października 1991 r., Atochem/Komisja, T‑3/89, EU:T:1991:58, pkt 100).
302 W tym kontekście należy zauważyć, że w każdym wypadku materiał dowodowy, na którym oparła się Komisja, ujmowany jako łańcuch poszlak, uwiarygadnia okoliczność, że trader z JP Morgan uwzględnił dyskusje z traderem z Deutsche Bank dotyczące pożądanej wysokości stóp Euribor, nawiązując kontakty z osobami odpowiedzialnymi w jego banku za kwotowania, a tym samym realizował kontakty noszące znamiona zmowy.
303 Rozmowy z dnia 27 i 28 września 2006 r., w trakcie których trader z JP Morgan zgodził się zwrócić się do departamentu skarbu swojego banku o przedstawienie kwotowania Euriboru odpowiadającego preferencjom tradera z Deutsche Bank, należy bowiem interpretować w kontekście łańcucha poszlak, obejmującego informacje przekazane przez bank E oraz rozmowy z dnia 28 września 2006 r. z godziny 10.13, z dnia 29 września 2006 r. i z dnia 8 listopada 2006 r., a także rozmowę z dnia 8 lutego 2007 r. między traderem z JP Morgan a osobą odpowiedzialną w tym banku za kwotowania. Ten łańcuch poszlak pozwala wykazać, z jednej strony, istnienie uzgodnień co do kwotowania Euriboru między zainteresowanymi traderami i departamentami skarbu każdego z ich banków oraz okoliczność, że traderzy uważali, iż mogą liczyć na współpracę ze swoimi departamentami skarbu, jeśli chodzi o odpowiadające ich interesom kwotowania Euriboru. Z drugiej strony ten łańcuch poszlak świadczy o tym, że traderzy mieli w zwyczaju wymieniać się informacjami w celu koordynowania kwotowań Euriboru odpowiednio do pozycji tradingowych każdego z nich oraz że trader z JP Morgan wiedział, iż takie działanie wymaga kontaktów z departamentami skarbu każdego z banków (zob. pkt 73 powyżej).
304 Rozmowa z dnia 8 lutego 2007 r. ma szczególne znaczenie dla wykazania okoliczności, że trader z JP Morgan nie wahał się zwracać do osób odpowiedzialnych w tym banku za kwotowania, aby przedstawiały kwotowania w ramach panelu Euribor odpowiadające jego interesom (motyw 265 zaskarżonej decyzji; zob. pkt 242 powyżej), oraz okoliczności, że osoba odpowiedzialna w JP Morgan za kwotowania okazała się podatna na taką prośbę, odpowiadając, iż departament skarbu „zrobi, co w jego mocy”.
305 Te dowody, ujmowane jako łańcuch poszlak, uwiarygadniają okoliczność, że trader z JP Morgan usiłował wpływać na wysokość kwotowania departamentu skarbu tego banku. W każdym razie wyraźnie zgodził się uwzględnić takie żądanie ze strony konkurencyjnego tradera.
306 Po drugie, skarżące podnoszą, że wbrew temu, co wynika z motywu 364 zaskarżonej decyzji, trader z JP Morgan nie odniósł znaczącej korzyści z jakiejkolwiek manipulacji wskaźnikami, w szczególności jeśli chodzi o manipulację z dnia 19 marca 2007 r.
307 Należy w tym względzie zauważyć, że w ramach tego zastrzeżenia skarżące podnoszą wyłącznie argumenty dotyczące manipulacji z dnia 19 marca 2007 r. Co się tyczy tej manipulacji, jak wynika z rozmów z dnia 16 i 19 marca 2007 r., trader z JP Morgan przyznał jednoznacznie, że dostosował swoją strategię tradingową zgodnie z radą tradera z Deutsche Bank, aby otworzyć pozycję długą w odniesieniu do marcowego fixingu IMM, oraz że odniósł z tego korzyść, nawet jeśli nie była ona istotna. Należy z tego wnioskować, że trader z JP Morgan przy określaniu swojego zachowania rynkowego uwzględnił informacje wymieniane ze swoim konkurentem. Ta okoliczność została również wykazana, jeśli chodzi o manipulację z dnia 18 grudnia 2006 r.
308 Co się tyczy innych rozmów odnoszących się do manipulowania stopami Euribor, argument taki mógłby w każdym razie posłużyć do wykazania, że rozmowy między traderami nie wywarły antykonkurencyjnych skutków na rynku. Jednakże kwestia ta nie jest istotna w przypadku zachowań stanowiących ograniczenie konkurencji ze względu na cel (zob. podobnie wyrok z dnia 8 lipca 1999 r., Komisja/Anic Partecipazioni, C‑49/92 P, EU:C:1999:356, pkt 123, 124). Taki argument mógłby okazać się w danym przypadku istotny, gdyby skarżące dowiodły, że Komisja naruszyła prawo, przyjmując, iż rozpatrywane zachowanie stanowi ograniczenie konkurencji ze względu na cel, co należy zbadać w ramach analizy zarzutu drugiego.
309 Wreszcie skarżące podnoszą zasadniczo, że wniosek Komisji, zgodnie z którym JP Morgan usiłowała manipulować stopą EONIA, nie ma jakichkolwiek podstaw.
310 W tym względzie, jak przyznaje Komisja, w żadnym miejscu zaskarżonej decyzji nie stwierdziła ona, że JP Morgan brała udział w praktykach polegających na manipulowaniu stopami EONIA – lecz że uczestniczyła w naruszeniu, którego celem było zakłócanie normalnego kształtowania się elementów składowych wycen w sektorze instrumentów pochodnych na stopę procentową denominowanych w euro (EIRD) powiązanych z Euriborem lub EONIA (zob. art. 1 zaskarżonej decyzji). Argumenty skarżących, zgodnie z którymi Komisja nie wykazała, że trader z JP Morgan zamierzał dokonywać manipulacji stopą EONIA, są zatem nieskuteczne.
311 Ponadto należy zauważyć, że rozpatrywane naruszenie, tak jak je zdefiniowano w zaskarżonej decyzji, polegało nie tylko na manipulowaniu wskaźnikami referencyjnymi, lecz również na wymianie wrażliwych informacji na temat transakcji powiązanych, w szczególności, z EONIA. Skarżące powołują się jedynie na istnienie segmentacji rynku instrumentów pochodnych opartych na Euriborze i instrumentów pochodnych opartych na EONIA, nie popierając jednakże tego twierdzenia jakimkolwiek dowodem. W każdym razie sam wskazywany przez skarżące brak „automatycznego”, bezpośredniego lub pośredniego wpływu fluktuacji Euriboru na EONIA, nawet gdyby założyć, że zostanie wykazany, nie może świadczyć o tym, że kontrakty dotyczące EIRD indeksowane według stóp Euribor oraz te indeksowane według stóp EONIA nie należą do tego samego rynku EIRD. Komisja miała zatem prawo przyjąć, że JP Morgan uczestniczyła w naruszeniu, którego celem było zakłócanie normalnego kształtowania się elementów składowych wycen w sektorze EIRD powiązanych z Euriborem lub EONIA, mimo że nie stwierdziła, iż JP Morgan uczestniczyła w praktykach polegających na manipulacji EONIA.
312 Z powyższego wynika, z zastrzeżeniem zbadania zarzutu drugiego (zob. pkt 308 powyżej), że zarzuty skarżących mające na celu wykazanie, iż JP Morgan nie uczestniczyła w praktykach manipulowania Euriborem, należy oddalić jako bezzasadne.
[…]
2. W przedmiocie przyjętej przez Komisję kwalifikacji naruszenia jako jednolitego (czwarty zarzut skargi)
[…]
a) W przedmiocie drugiej części zarzutu czwartego, dotyczącej nieudowodnienia przez Komisję, że skarżące wiedziały lub mogły racjonalnie przewidywać, iż pozostałe strony planują lub podejmują zachowanie stanowiące naruszenie
475 W ramach drugiej części zarzutu czwartego skarżące twierdzą zasadniczo, że Komisja błędnie uznała, iż trader z JP Morgan wiedział lub mógł racjonalnie przewidywać, że pozostałe przedsiębiorstwa planują podjęcie lub podjęły zachowanie stanowiące naruszenie, mające na celu manipulację fixingami Euriboru. Podnoszą one w szczególności, że ani uzasadnienie zaskarżonej decyzji odnoszące się indywidualnie do JP Morgan, zawarte w motywach 478–482 zaskarżonej decyzji, ani uzasadnienie dotyczące ogółu banków, zawarte w jej motywach 458–465, nie pozwala wykazać, że JP Morgan wiedziała lub powinna była wiedzieć o ogólnym zakresie kartelu jako całości i o jego zasadniczych cechach. Wreszcie, powołując się na orzecznictwo, skarżące twierdzą, że w przypadku takim jak niniejszy wiedza powinna dotyczyć terminów zapadalności i konkretnych kierunków, którymi zainteresowane strony zamierzały manipulować. Zaskarżona decyzja nie spełnia tego kryterium.
476 Komisja kwestionuje te argumenty.
477 Jeśli chodzi o część uzasadnienia wspólną dla ogółu banków, należy zauważyć, że opiera się ona na ustaleniu sformułowanym w motywie 457 zaskarżonej decyzji, zgodnie z którym traderzy uczestniczący w antykonkurencyjnych rozmowach byli wykwalifikowanymi specjalistami i mieli lub powinni byli mieć wiedzę o ogólnym zakresie kartelu i jego cechach.
478 Komisja odniosła się w tym względzie, po pierwsze, w motywie 458 zaskarżonej decyzji, do bardzo szczególnego kontekstu, w którym działają traderzy, charakteryzującego się dwustronną, rejestrowaną i kontrolowaną wymianą informacji, w ramach której traderzy, którzy kontaktują się ze sobą regularnie zawsze w związku z tym samym rodzajem transakcji, używają zakodowanego języka. Po drugie, Komisja podkreśliła, w motywie 459 zaskarżonej decyzji, że traderzy biorący udział w rozmowach wiedzieli, że traderzy z innych banków są skłonni uczestniczyć w tego samego rodzaju zachowaniach noszących znamiona zmowy dotyczącej składników służących do wyceny oraz innych warunków negocjacyjnych EIRD. Po trzecie, w motywach 460 i 461 zaskarżonej decyzji Komisja stwierdziła, że dowody wskazują na to, iż istnieje szeroka wiedza ogólna o deklaratywnym charakterze procesu określania stóp Euribor, a zatem o możliwości ich zafałszowania poprzez kwotowania uczestniczących w panelu banków. Zdaniem Komisji traderzy uczestniczący w rozpatrywanych zachowaniach o znamionach zmowy nie mogli nie wiedzieć, że gdyby większa liczba banków zmieniła kwotowania w tym samym dniu i dla tego samego terminu zapadalności Euriboru, potencjalny wpływ na wysokość stopy referencyjnej wzrósłby proporcjonalnie do liczby uczestniczących w tym banków. Po czwarte, Komisja, w motywie 463 tej decyzji, zwróciła uwagę na fakt, że każdy z banków, których dotyczy sprawa, działa na rynku od wielu lat oraz że traderzy nie okazali zaskoczenia, gdy przedstawiono im propozycję dotyczącą uzgodnień. W motywach 462 i 464 zaskarżonej decyzji Komisja wywnioskowała zasadniczo na podstawie wszystkich tych okoliczności, że traderzy uczestniczący w dwustronnej wymianie informacji wiedzieli lub powinni byli wiedzieć, nawet jeśli informacja ta nie została im wyraźnie ujawniona, iż w uzgodnieniach o znamionach zmowy prawdopodobnie bierze udział kilka banków. Komisja podkreśliła również, w motywie 465 tej decyzji, że traderzy podlegają w szerokim zakresie rejestracji i nadzorowi, w związku z czym należy uznać, iż ich kierownictwo wiedziało lub mogło wiedzieć o zasadniczych cechach planu o znamionach zmowy oraz o udziale ich pracowników w tym planie. Dodała, że musi wziąć pod uwagę środki ostrożności podjęte przez traderów w celu ukrycia ich uzgodnień.
479 Jeśli chodzi o uzasadnienie odnoszące się indywidualnie do JP Morgan, Komisja uznała, po pierwsze, w motywie 478 zaskarżonej decyzji, że pewne odniesienia w toku rozmów, w których uczestniczył trader z JP Morgan, świadczą o tym, że wiedział on, iż informacje, którymi dzielił się z traderem z Deutsche Bank, dotyczące preferencji co do przyszłych stóp procentowych dla niektórych terminów zapadalności Euriboru, mogły być przekazywane przez tego ostatniego jego kontaktom w innych bankach. Po drugie, w motywach 479 i 480 zaskarżonej decyzji Komisja wskazała, że trader z JP Morgan wiedział o tym, iż trader z Deutsche Bank utrzymuje ścisłe relacje z traderem z Barclays. Po trzecie, w motywie 481 zaskarżonej decyzji Komisja wskazała z jednej strony, że trader z Barclays proponował już traderowi z JP Morgan dokonanie kwotowań przy fixingu Euriboru w jakiejkolwiek wysokości, zgodnej z jego życzeniem (rozmowa z dnia 25 października 2006 r.), a z drugiej strony, że biorąc pod uwagę okoliczność, iż trader z JP Morgan wiedział o bardzo bliskich relacjach tradingowych między traderami z Barclays i Deutsche Bank, był on w stanie przewidzieć, że skoro rozmawiał z traderem z Deutsche Bank o preferencjach co do przyszłego ustalenia stopy Euribor, w uzgodnienia te zostaną włączone osoby z innych banków, w tym trader z Barclays. Po czwarte, w motywie 482 zaskarżonej decyzji Komisja podkreśliła dwa pośrednie odniesienia (rozmowy z dnia 10 października 2006 r. między traderem z Barclays a traderem z Deutsche Bank i z dnia 8 listopada 2006 r. między tym ostatnim traderem a traderem z JP Morgan), które świadczą o udziale tradera z JP Morgan w wymianach informacji o znamionach zmowy i które sprawiają, że „jeszcze mniej prawdopodobne” jest to, iż JP Morgan nie wiedziała lub nie mogła przewidzieć, że w zmowę dotyczącą kwotowań stóp Euribor były zaangażowane, poza Deutsche Bank, inne banki.
480 Na wstępie trzeba oddalić argument Komisji, zgodnie z którym należałoby uznać, iż JP Morgan poprzez swoje kontakty z Deutsche Bank uczestniczyła we wszystkich antykonkurencyjnych zachowaniach składających się na jednolite i ciągłe naruszenie oraz że okoliczność ta jest wystarczająca, aby Komisja mogła przypisać JP Morgan odpowiedzialność za wszystkie te zachowania.
481 Zarzucane JP Morgan antykonkurencyjne zachowania miały bowiem miejsce w ramach dwustronnych dyskusji. Zatem okoliczność, że dyskusje z Deutsche Bank, w których uczestniczyła JP Morgan, podlegają pewnym ogólnym kategoriom rozpatrywanym w motywach 113, 358 i 392 zaskarżonej decyzji, sama w sobie nie może wystarczyć, aby przypisać jej odpowiedzialność za zachowanie stanowiące naruszenie podlegające tym samym kategoriom, gdy chodzi o banki, z którymi nie utrzymywała bezpośrednich kontaktów. W myśl orzecznictwa przytoczonego w pkt 442 powyżej Komisja powinna udowodnić, że JP Morgan wiedziała o zachowaniach stanowiących naruszenie planowanych lub podejmowanych przez inne banki albo że mogła je racjonalnie przewidzieć.
482 Należy w tym względzie zauważyć, że skarżące kwestionują konkretnie wniosek Komisji zawarty w zaskarżonej decyzji, dotyczący wiedzy JP Morgan o planowanych lub podejmowanych przez innych uczestników kartelu zachowaniach w dążeniu do tego samego celu, wyłącznie w odniesieniu do zachowań dotyczących manipulowania fixingiem Euriboru.
483 Skarżące podnoszą jedynie, że „jeszcze mniej liczne są dowody pozwalające ustalić w dostatecznie ścisły sposób, że [trader z JP Morgan] wiedział o zachowaniu innych przedsiębiorstw biorących udział w kartelu, o ich wspólnym planie lub zasadniczych cechach kartelu”. Nawet gdyby założyć, że za pomocą takiego argumentu skarżące zamierzają kwestionować, iż trader z JP Morgan wiedział, że zachowania, które nie odnoszą się do manipulacji stopą Euribor, stanową część całościowego planu, to nie przedstawiły one w tym celu żadnego konkretnego argumentu, w szczególności jeśli chodzi o okoliczność, że trader z JP Morgan nie wiedział o uczestnictwie innych banków w praktykach innych niż manipulacje stopą Euribor.
484 Co się tyczy argumentów skarżących zmierzających do zakwestionowania wiedzy JP Morgan o zachowaniach służących manipulowaniu fixingami Euriboru, planowanych lub podejmowanych przez innych uczestników kartelu w dążeniu do osiągnięcia tego samego celu, należy przypomnieć, że jak wynika z pkt 277–312 powyżej, Komisja wykazała – w odniesieniu do rozmów między traderem z JP Morgan a traderami z Deutsche Bank i Barclays z dnia 27, 28 i 29 września 2006 r., z dnia 2, 25 i 26 października 2006 r., z dnia 8 listopada 2006 r., z dnia 18 grudnia 2006 r., z dnia 4 i 8 stycznia 2007 r., z dnia 6 lutego 2007 r. oraz z dnia 16 i 19 marca 2007 r. – że JP Morgan brała bezpośredni udział w praktykach zmierzających do wywarcia wpływu na kwotowania w ramach panelu Euribor, mających na celu manipulowanie tą stopą. Rozmowy te dotyczyły różnych przypadków ustalania stóp Euribor.
485 Skarżące zasadniczo kwestionują, że trader z JP Morgan wiedział lub mógł racjonalnie przewidzieć, iż rozmowy te wpisywały się w „całościowy plan” wykraczający poza dwustronne kontakty i obejmujący inne banki.
486 Należy w tym względzie zauważyć, że wbrew temu, co wynika między innymi z motywu 459 zaskarżonej decyzji, Komisja nie dysponuje w odniesieniu do JP Morgan bezpośrednimi dowodami świadczącymi o tym, że w wyniku swoich dwustronnych kontaktów z traderami z Deutsche Bank i Barclays trader z JP Morgan dowiedział się, iż zachowania, w których uczestniczy wraz z tymi traderami, wpisują się w ramy jednolitego naruszenia, w którym uczestniczą inne banki. Trader z Deutsche Bank ani trader z Barclays w żadnym momencie nie poinformowali bowiem tradera z JP Morgan o uczestnictwie innych banków w noszących znamiona zmowy praktykach.
487 Należy jednakże zauważyć, po pierwsze, że skoro trader z JP Morgan rozmawiał zarówno z traderem z Deutsche Bank, jak i z traderem z Barclays o możliwościach wywarcia wpływu na kwotowania każdego z ich banków, wiedział on, że w praktykach manipulowania stopami Euribor uczestniczą co najmniej dwa banki. Prawdą jest, że sama ta okoliczność nie wystarcza, aby wykazać, że trader z JP Morgan wiedział, iż jego rozmowy z tymi traderami wykraczają poza dwustronne ramy oraz że biorąc w nich udział uczestniczy wraz z innymi bankami w jednolitym i ciągłym naruszeniu. Skarżące podnoszą bowiem słusznie, opierając się w tym względzie na orzecznictwie, że okoliczność, iż trader z JP Morgan utrzymywał dwustronne kontakty, nawet w równoległy sposób z dwoma tymi traderami, nie jest wystarczająca dla wykazania, że wiedział on o zachowaniach stanowiących naruszenie, planowanych lub podejmowanych przez innych uczestników kartelu w dążeniu do tych samych celów (zob. podobnie wyrok z dnia 9 września 2015 r., Toshiba/Komisja, T‑104/13, EU:T:2015:610, pkt 86).
488 Jednakże okoliczność ta oraz dowody wskazane w motywach 478–482 i 457–464 zaskarżonej decyzji, oceniane całościowo jako łańcuch poszlak, stanowią poważne, precyzyjne i spójne dowody pozwalające wykazać, że trader z JP Morgan mógł racjonalnie podejrzewać, iż rozmowy wskazane w pkt 484 powyżej wpisują się w „całościowy plan”, w który zaangażowane są inne banki.
489 Z dowodów przedstawionych przez Komisję w tym względzie w motywach 479 i 481 zaskarżonej decyzji wynika bowiem jednoznacznie, że trader z JP Morgan wiedział o ścisłych relacjach zawodowych i przyjacielskich między traderami z Deutsche Bank i Barclays, co skarżące zasadniczo przyznały. Ustalenia tego nie podważa przywoływana przez skarżące rozmowa z dnia 28 września 2006 r. między traderem z Deutsche Bank a traderem z Barclays (zob. motyw 480 zaskarżonej decyzji), nawet gdyby przyjąć, że należy ją interpretować, jak tego chcą skarżące, jako dowód na to, iż traderzy ci starali się ukryć przed traderem z JP Morgan swe bezprawne działania.
490 Mając na względzie te okoliczności rozpatrywane w świetle faktu, że trader z JP Morgan dzięki swoim dwustronnym kontaktom z traderami z Deutsche Bank i Barclays wiedział, że traderzy ci uczestniczą w zachowaniach mających wywrzeć wpływ na kwotowania w ramach panelu Euribor w celu manipulowania stopami, mógł on racjonalnie przewidzieć, że informacje o preferencjach co do przyszłych kwotowań Euriboru, którymi wymieniał się z traderem z Deutsche Bank, były przekazywane przez tego ostatniego traderowi z Barclays.
491 Po drugie, trader z JP Morgan wiedział również o zaangażowaniu innych banków w takie praktyki manipulowania stopami lub mógł racjonalnie je przewidzieć. Komisja słusznie powołuje się w tym względzie, w motywie 478 zaskarżonej decyzji, na rozmowę z dnia 15 grudnia 2006 r., podczas której trader z JP Morgan wyjawił osobie odpowiedzialnej w jego banku za kwotowania, że niektóre banki, w tym Deutsche Bank, uczestniczą w „grze”, której celem jest zawyżenie fixingu Euriboru‑3M w dniu 18 grudnia 2006 r. (zob. pkt 207–209 powyżej). Komisja ma również słuszność, gdy powołuje się, w motywie 482 zaskarżonej decyzji, jako na „odniesienie pośrednie”, na rozmowę z dnia 8 listopada 2006 r. W świetle rozmowy z dnia 15 grudnia 2006 r., w trakcie której trader z JP Morgan wskazał, że inni „fellows” dołączyli do banków uczestniczących w „grze” polegającej na „zawyżaniu fixingów” (zob. pkt 208 powyżej), rozmowę z dnia 8 listopada 2006 r. należy interpretować w ten sposób, że trader z JP Morgan uważał, iż osoby odpowiedzialne za kwotowania w niektórych bankach innych niż Deutsche Bank były bardziej skłonne spełniać preferencje traderów co do przyszłych kwotowań Euriboru. Wreszcie z rozmowy z dnia 16 marca 2007 r. między traderem z JP Morgan a osobą odpowiedzialną w tym banku za kwotowania wynika, że trader ten wiedział o próbach manipulowania fixingiem Euriboru‑3M w marcu 2007 r. lub przynajmniej miał w tym zakresie podejrzenia, co świadczy również o tym, że wiedział, iż inne banki prowadzące działalność na rynku EIRD stosują takie praktyki (zob. pkt 258 powyżej).
492 Na podstawie tych rozmów, analizowanych w świetle informacji przekazanych przez bank E, przywołanych przez Komisję w motywie 487 zaskarżonej decyzji, z których wynika, że trader z JP Morgan miał w zwyczaju wymieniać się informacjami z konkurencyjnymi traderami innymi niż trader z Deutsche Bank w celu skoordynowania kwotowań Euriboru stosownie do pozycji tradingowych każdego z nich (zob. pkt 73 i 75 powyżej), można przyjąć, że trader z JP Morgan mógł co najmniej racjonalnie przewidywać, że banki inne niż te, z którymi utrzymuje bezpośrednie kontakty, uczestniczą w zachowaniach dotyczących manipulacji stopą Euribor.
493 Po trzecie, istotnych jest również kilka wskazanych przez Komisję okoliczności, stanowiących elementy łańcucha poszlak, odnoszących się do wszystkich adresatów zaskarżonej decyzji (zob. pkt 478 powyżej).
494 Z jednej strony Komisja, w motywie 460 zaskarżonej decyzji, zwróciła uwagę na istnienie wśród podmiotów obecnych na rynku „szerokiej wiedzy ogólnej” o tym, że proces określania stóp referencyjnych jest deklaratoryjny, a w konsekwencji że banki należące do panelu mogą różnicować kwotowania w zależności od ich interesu w chwili kwotowania (zob. również motyw 406 tej decyzji).
495 Aby zakwestionować te rozważania, skarżące odsyłają do oświadczenia tradera z JP Morgan w jego zeznaniach załączonych do skargi, zgodnie z którym nie postrzegał on w taki sposób procesu kwotowania w ramach panelu Euribor, czyli nie uważał, iż kwotowania uwzględniają interesy banków należących do panelu.
496 Jak wynika z pkt 60 powyżej, oświadczenia tradera z JP Morgan mają niewielką moc dowodową. Wobec nieprzedstawienia przez skarżące jakiegokolwiek innego argumentu lub dowodu należy stwierdzić, że nie wykazały one, iż Komisja niesłusznie uznała, że wśród podmiotów działających na rynku istnieje taka ogólna wiedza na temat deklaratoryjnego charakteru kwotowań banków należących do panelu Euribor, podczas gdy z kolei Komisja oparła się w tym względzie na wewnętrznych dokumentach banków uczestniczących w naruszeniu, w szczególności na dokumentach pochodzących z kontroli (zob. przypis 521 do zaskarżonej decyzji).
497 Z drugiej strony, w motywach 461 i 462 zaskarżonej decyzji, Komisja podniosła, że traderzy nie mogli nie wiedzieć, że gdyby większa liczba banków zmieniła kwotowania w tym samym dniu i dla tego samego terminu zapadalności Euriboru, potencjalny wpływ na wysokość stopy referencyjnej wzrósłby proporcjonalnie do liczby uczestniczących w tym banków, tak że stopień powodzenia praktyk noszących znamiona zmowy zależy w znacznej części od udziału większej liczby banków. Również z tego powodu niektóre dyskusje między traderami, takie jak te, w których uczestniczyli trader z JP Morgan i trader z Deutsche Bank w styczniu i lutym 2007 r., rozpoczynały się z pewnym wyprzedzeniem w stosunku do fixingów, których dotyczyły manipulacje, tak by umożliwić traderom skoordynowanie lub dostosowanie ich pozycji tradingowych.
498 Wynika z tego, że istotny i wykwalifikowany uczestnik rynku, taki jak trader z JP Morgan (zob. podobnie zasadniczo motywy 457 i 463 zaskarżonej decyzji), był w stanie wywnioskować na podstawie okoliczności przypomnianych w pkt 494 i 497 powyżej, że manipulacje stopą Euribor, które planował wraz z traderami z Deutsche Bank i Barclays, mają większe szanse powodzenia, gdy zaangażuje się w nie kilka banków, nawet jeżeli nie został on jednoznacznie poinformowany przez tych ostatnich o zaangażowaniu innych konkretnych banków.
499 W tym kontekście należy ponownie oddalić argumenty skarżących, zgodnie z którymi Komisja powinna była wykazać, że trader z JP Morgan miał konkretną wiedzę na temat planu innych banków, a w szczególności na temat dat zapadalności danej stopy i kierunku planowanych manipulacji. Jak bowiem wynika z orzecznictwa przypomnianego w pkt 445 powyżej, Komisja powinna wykazać jedynie, że dane przedsiębiorstwo wie lub powinno racjonalnie przewidywać, jaki jest ogólny zakres kartelu jako całości i jego zasadnicze cechy. W niniejszym przypadku trader z JP Morgan wiedział, że zasadniczą cechą kartelu jako całości było wywarcie wpływu na przepływy pieniężne z tytułu kontraktów EIRD poprzez skoordynowane działania traderów dążących do wywarcia wpływu na kwotowania ich banków w ramach panelu Euribor, po to by manipulować tymi stopami zależnie od ich interesów.
500 Wniosku tego nie podważa przywoływany w tym kontekście przez skarżące wyrok z dnia 10 listopada 2017 r., Icap i in./Komisja (T‑180/15, EU:T:2017:795). Okoliczności faktyczne, na gruncie których zapadł ten wyrok, różnią się bowiem od okoliczności niniejszej sprawy, ponieważ Komisja przyjęła w tamtej sprawie, że skarżące pełniły rolę pomocnika w ramach kartelu w rozumieniu wyroku z dnia 8 lipca 2008 r., AC‑Treuhand/Komisja (T‑99/04, EU:T:2008:256), a nie członka kartelu, jakim jest w niniejszym przypadku JP Morgan. Poza tym wiedza skarżących w tamtej sprawie na temat wspólnych celów stron kartelu została dowiedziona w oparciu o jedną rozmowę, której treść była ograniczona. W tym specyficznym kontekście, dotyczącym oceny czasu trwania naruszenia popełnionego przez skarżące w tamtej sprawie jako pomocników kartelu, a w szczególności ciągłego charakteru takiego naruszenia, Sąd w pkt 228 przywołanego przez skarżące wyroku z dnia 10 listopada 2017 r., Icap i in./Komisja (T‑180/15, EU:T:2017:795) oddalił uwzględnione przez Komisję dowody dotyczące dat zapadalności stóp lub kierunków manipulacji innych niż te, o których wiedziały skarżące w tamtej sprawie. Zatem argument skarżących oparty na analogii z tamtym wyrokiem nie zasługuje na uwzględnienie. Należy również zauważyć, że skarżące nie przedstawiły w skardze zarzutu mającego na celu kwestionowanie ciągłości naruszenia stwierdzonej przez Komisję w niniejszej sprawie.
501 Z powyższego wynika, że dowody, oceniane całościowo jako łańcuch poszlak, pozwalają na wykazanie, iż trader z JP Morgan mógł racjonalnie przewidywać, że rozmowy wskazane w pkt 484 powyżej wykraczają poza dwustronne ramy i wpisują się w jednolite naruszenie, w które zaangażowane są inne banki i którego celem jest wywarcie wpływu na przepływy pieniężne z tytułu kontraktów EIRD za pomocą skoordynowanych działań służących manipulowaniu stopą Euribor, oraz że był on gotów zaakceptować związane z tym ryzyko. Należy zatem oddalić drugą część zarzutu czwartego.
[…]
[…]
[…]
[…]
[…]
B. W przedmiocie wniosku o stwierdzenie nieważności art. 2 lit. c) zaskarżonej decyzji i wniosku o obniżenie kwoty grzywny
[…]
[…]
[…]
1. W przedmiocie wniosku o obniżenie kwoty nałożonej grzywny
[…]
704 W niniejszym przypadku, aby określić kwotę grzywny będącej karą za zachowanie JP Morgan stanowiące naruszenie wynikające z analizy pięciu pierwszych zarzutów, należy uwzględnić następujące okoliczności.
705 Przede wszystkim, jeśli chodzi o wagę i czas trwania naruszenia, należy w pierwszej kolejności zauważyć, co następuje.
706 Po pierwsze, właściwe jest zastosowanie metodologii, która tak jak metodologia zastosowana w niniejszej sprawie przez Komisję polega na określeniu w pierwszej kolejności kwoty bazowej grzywny, którą można następnie dostosować zależnie od konkretnych okoliczności sprawy.
707 W pierwszym rzędzie, co się tyczy wartości sprzedaży jako danej początkowej, należy uwzględnić jako jej wartość zastępczą obniżone wpływy gotówkowe. Jak bowiem wynika z analizy trzeciej części zarzutu szóstego, wartość obniżonych wpływów gotówkowych może w niniejszym przypadku stanowić odpowiedni punkt wyjścia dla określenia kwoty grzywny, ponieważ wartość ta odzwierciedla gospodarcze znaczenie naruszenia i stopień zaangażowania przedsiębiorstwa w to naruszenie.
708 W tym względzie stwierdzono wprawdzie, w ramach analizy drugiej części zarzutu szóstego (zob. pkt 657 powyżej), że w niektórych przypadkach banki określają wpływy gotówkowe stosując różne podejścia. Jednakże, jak wynika z pkt 671 powyżej, z rozbieżności tych nie wynika jakiekolwiek naruszenie zasady równego traktowania.
709 Ponadto Sąd stoi na stanowisku, że inna metodologia obliczania wpływów gotówkowych, w szczególności ta, którą zastosowały niektóre banki, odpowiadając na wniosek o udzielenie informacji z dnia 12 października 2012 r., nie byłaby odpowiedniejsza dla ustalenia wpływów gotówkowych. Metodologia zakładająca wykluczenie nóg stałych z kontraktów przewidujących jednocześnie nogi stałe i nogi zmienne, wykluczenie instrumentów „egzotycznych” lub stosowanie kompensaty miesięcznej zamiast dziennej nie jest w niniejszym przypadku bardziej odpowiednia dla określenia wartości sprzedaży związanej z naruszeniem, którego dotyczy kara, a tym samym dla adekwatnego odzwierciedlenia rzeczywistego charakteru i rozmiaru gospodarczego tego naruszenia i roli przedsiębiorstw w tym naruszeniu. Po pierwsze, jak wynika z pkt 39 powyżej, jeśli chodzi o kontrakty EIRD przewidujące jednocześnie nogę stałą i nogę zmienną, przepływy pieniężne odzwierciedlają bowiem różnicę między stopą stałą a stopą zmienną w dacie fixingu. Sąd stoi na stanowisku, że nie istnieje żaden powód, aby wyłączać w szczególności z takich EIRD przepływy wynikające z jednej z tych dwóch nóg. Po drugie, nic nie uzasadnia wyłączania instrumentów „egzotycznych” przy obliczaniu wpływów gotówkowych, skoro stanowią one również część rynku właściwego EIRD. Po trzecie, ponieważ dzienna kompensata stanowi normę rynkową, żadna szczególna okoliczność właściwa dla niniejszej sprawy nie uzasadnia odejścia od tej normy.
710 W świetle tych okoliczności Sąd postanawia dla określenia kwoty grzywny uwzględnić wartość wpływów gotówkowych JP Morgan, którą Komisja przyjęła w zaskarżonej decyzji.
711 Następnie należy zauważyć, że między stronami jest bezsporne, iż przyjęcie samych wpływów gotówkowych za podstawę obliczania grzywny doprowadziłoby do nałożenia zbyt odstraszającej grzywny. Strony są zatem zgodne co do tego, że konieczne jest obniżenie tych wpływów gotówkowych poprzez zastosowanie współczynnika obniżającego.
712 W zaskarżonej decyzji Komisja zastosowała jednolity współczynnik obniżający określony na 98,849 %.
713 Co się tyczy określenia tego współczynnika obniżającego, należy wskazać, że jest on wynikiem złożonej operacji obejmującej kilka czynników, między innymi kompensatę, która jest nieodłącznym elementem negocjowania instrumentów pochodnych w ogólności, a także specyfikę kompensaty tych instrumentów, w szczególności EIRD. Chodzi zatem o przybliżoną wartość konstruowaną. Tak więc z definicji nie istnieje jeden możliwy współczynnik obniżający.
714 Skarżące proponują alternatywny współczynnik obniżający w wysokości 99,91 %, nie precyzując jednakże powodów, dla których stawka obniżająca określona w tej wysokości jest bardziej odpowiednia niż ta przyjęta przez Komisję. Ograniczają się one do stwierdzenia, że stosowanie wartości AFR do EIRD w relewantnym okresie „sugerowałoby” „odpowiednią” stawkę obniżającą w wysokości 99,91 %. Jak wskazano w pkt 588–593 powyżej, nie można uprzywilejowywać proponowanego przez skarżące, opartego na AFR podejścia w celu obliczania w niniejszym przypadku wartości zastępczej dla wartości sprzedaży, ponieważ nie jest ono w stanie lepiej odzwierciedlić gospodarczego znaczenia naruszenia niż podejście Komisji oparte na obniżonych wpływach gotówkowych.
715 W każdym wypadku Sąd uważa, że stosowanie takiego alternatywnego, niezwykle wysokiego, a nawet zawyżonego współczynnika obniżającego, groziłoby pozbawieniem kary jej znaczenia, tak że stałaby się ona pomijalna, co stałoby w sprzeczności z potrzebą zapewnienia dostatecznie odstraszającego charakteru grzywny. Stosowanie alternatywnego współczynnika obniżającego w wysokości 99,91 %, zalecanego przez skarżące, prowadziłoby zatem do nałożenia grzywny, która nie odzwierciedlałaby ani gospodarczego znaczenia naruszenia, ani stopnia zaangażowania w nie JP Morgan.
716 Skarżące podnoszą w replice, że do wpływów gotówkowych JP Morgan należy zastosować inną stawkę obniżającą, tak by odzwierciedlić znaczenie rynkowe tego banku. Jednakże nie proponują one żadnej innej stawki, która byłaby bardziej odpowiednia i która jednocześnie pozwoliłaby nałożyć grzywnę odzwierciedlającą gospodarcze znaczenie naruszenia i stopień zaangażowania w nie JP Morgan, zapewniając odstraszający charakter grzywny.
717 W każdym razie z jednej strony między stronami jest bezsporne, że współczynnik obniżający wynosi co najmniej 98,849 %. Z drugiej strony Sąd przypomina, że ustalanie grzywny w ramach wykonywania nieograniczonego prawa orzekania nie jest ścisłym działaniem arytmetycznym.
718 Po drugie, jeśli chodzi o wagę naruszenia, Sąd uważa za właściwe uwzględnienie charakteru naruszenia, jego zakresu geograficznego, a także faktu, czy naruszenie zostało wprowadzone w życie, czy też nie.
719 Jeśli chodzi o charakter naruszenia, to ponieważ rozpatrywane zachowania dotyczyły czynników istotnych dla ustalenia cen EIRD, zaliczają się one z samej swej natury do najpoważniejszych ograniczeń konkurencji. Ponadto należy podkreślić, że rozpatrywane praktyki są szczególnie poważne i szkodliwe, ponieważ mogą nie tylko zakłócić konkurencję na rynku instrumentów EIRD, lecz również, w szerszym ujęciu, podważyć zaufanie do systemu bankowego i rynków finansowych jako całości, jak również ich wiarygodność.
720 Jak bowiem wskazała Komisja w motywie 721 zaskarżonej decyzji – i co nie zostało zakwestionowane przez skarżące – wskaźniki referencyjne odzwierciedlone w ustalonych wycenach EIRD mają zastosowanie do wszystkich uczestników rynku EIRD. Ponadto ponieważ stopy te opierają się na euro, mają one kluczowe znaczenie dla harmonizacji warunków finansowych na rynku wewnętrznym i dla działalności bankowej w państwach członkowskich.
721 Co się tyczy geograficznego zakresu naruszenia, jak wynika z motywów 47 i 721 zaskarżonej decyzji, kartel obejmował co najmniej cały EOG, w związku z czym rozpatrywane zachowania mogły wpływać na działalność bankową we wszystkich państwa członkowskich.
722 Należy również uwzględnić okoliczność, że łańcuch poszlak, jakim dysponuje Sąd, sprawia, że co najmniej wiarygodna jest okoliczność, iż trader z JP Morgan podjął zachowania stanowiące naruszenie, uzgodnione w dniach 27 i 28 września 2006 r. z traderem z Barclays, nawiązując kontakty z osobami odpowiedzialnymi w swym banku za kwotowania (zob. pkt 281 i 302–305 powyżej).
723 Po trzecie, należy przyjąć czas trwania uczestnictwa skarżących w naruszeniu wynikający z zaskarżonej decyzji, ponieważ nie został on przez skarżące zakwestionowany i nie wpływa na niego wniosek sformułowany w pkt 317 powyżej, dotyczący uczestnictwa JP Morgan w zachowaniach stanowiących naruszenie składających się na rozpatrywane jednolite naruszenie.
724 W drugiej kolejności, jeśli chodzi o okoliczności łagodzące, Sąd stwierdza, że JP Morgan odegrała w naruszeniu mniej istotną rolę niż główni uczestnicy, w szczególności bank D i bank A. Podobnie stopień intensywności kontaktów, w których uczestniczył trader z JP Morgan, był mniejszy niż w przypadku wspomnianych głównych uczestników.
725 Niemniej, jak wskazano w pkt 696 powyżej, rozmowy, w których uczestniczyła JP Morgan, charakteryzowały się szczególną częstotliwością i regularnością. Zasadności tego stwierdzenia w żadnym wypadku nie podważa wniosek sformułowany w pkt 153 powyżej, dotyczący zakresu jednej z rozmów, które w myśl zaskarżonej decyzji obciążają skarżące, to jest rozmowy z dnia 10 października 2006 r.
726 Należy zresztą zauważyć, że udział JP Morgan w zachowaniach stanowiących naruszenie był umyślny oraz że skarżące nie podnosiły, iż powinny w niniejszym przypadku skorzystać z okoliczności łagodzącej, jaką byłoby niedbalstwo. Poza tym skarżące uczestniczyły, chociażby w sposób bierny, w znacznej liczbie antykonkurencyjnych kontaktów, nie okazując nigdy jakiejkolwiek rezerwy lub sprzeciwu, biorąc udział w antykonkurencyjnej wymianie informacji. Postępując w ten sposób, skarżące wywołały u swoich konkurentów wrażenie, że biorą udział w spornym kartelu i nakłaniały w ten sposób do niego. Poza tym, jak wynika z pkt 719 powyżej, rozpatrywane zachowania mają szczególnie poważny charakter. W konsekwencji wpływ okoliczności łagodzących, dotyczących mniejszej intensywności uczestnictwa i mniej istotnej roli JP Morgan w naruszeniu w porównaniu do głównych uczestników, na ostateczną kwotę grzywny może być jedynie marginalny.
727 W trzeciej kolejności – określona przez Sąd grzywna należycie uwzględnia konieczność nałożenia na JP Morgan grzywny, której kwota jest odstraszająca.
728 Mając na względzie całość powyższych rozważań, Sąd uważa, że właściwie oceni okoliczności sprawy w świetle zasad indywidualizacji kary i jej proporcjonalności, określając kwotę grzywny na 337 196 000 EUR, za zapłatę której odpowiedzialne solidarnie będą JPMorgan Chase & Co. i JPMorgan Chase Bank, National Association. Należy zatem oddalić żądania obniżenia kwoty grzywny nałożonej na skarżące.
[…]
Z powyższych względów,
SĄD (dziesiąta izba w składzie powiększonym)
orzeka, co następuje:
1) Postępowanie w sprawie skargi zostaje umorzone w zakresie, w jakim została ona wniesiona przez J.P. Morgan Services LLP.
2) Stwierdza się nieważność art. 2 lit. c) decyzji Komisji C(2016) 8530 final z dnia 7 grudnia 2016 r. dotyczącej postępowania przewidzianego w art. 101 TFUE i art. 53 porozumienia EOG [sprawa AT.39914 – Instrumenty pochodne stopy procentowej dla euro (EIRD)] w zakresie, w jakim dotyczy on JPMorgan Chase & Co. oraz JPMorgan Chase Bank, National Association.
3) Kwotę grzywny, za którą JPMorgan Chase & Co. oraz JPMorgan Chase Bank, National Association są odpowiedzialne solidarnie, ustala się na 337 196 000 EUR.
4) W pozostałym zakresie skarga zostaje oddalona.
5) Każda ze stron pokrywa własne koszty.
Papasavvas | Kornezov | Buttigieg |
Wyrok ogłoszono na posiedzeniu jawnym w Luksemburgu w dniu 20 grudnia 2023 r.
Podpisy