WYROK TRYBUNAŁU (dziewiąta izba)
z dnia 15 czerwca 2023 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Ochrona konsumentów – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Dyrektywa 93/13/EWG – Kredyt hipoteczny indeksowany do waluty obcej – Artykuł 6 ust. 1 – Artykuł 7 ust. 1 – Wniosek o zastosowanie środków tymczasowych – Zawieszenie wykonania umowy kredytu – Zapewnienie pełnej skuteczności skutku restytucyjnego
W sprawie C‑287/22
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Sąd Okręgowy w Warszawie XXVIII Wydział Cywilny (Polska) postanowieniem z dnia 24 marca 2022 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 3 maja 2022 r., w postępowaniu:
YQ,
RJ
przeciwko
Getin Noble Bank S.A.,
TRYBUNAŁ (dziewiąta izba),
w składzie: L.S. Rossi, prezes izby, S. Rodin i O. Spineanu‑Matei (sprawozdawczyni), sędziowie,
rzecznik generalny: L. Medina,
sekretarz: A. Calot Escobar,
uwzględniając pisemny etap postępowania,
rozważywszy uwagi, które przedstawili:
– w imieniu RJ i YQ – M. Pledziewicz, radca prawny,
– w imieniu Getin Noble Bank S.A. – Ł. Hejmej, M. Przygodzka i A. Szczęśniak, adwokaci,
– w imieniu rządu polskiego – B. Majczyna i S. Żyrek, w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu portugalskiego – P. Barros da Costa, C. Chambel Alves i A. Cunha, w charakterze pełnomocników,
– w imieniu Komisji Europejskiej – I. Rubene, N. Ruiz García i A. Szmytkowska, w charakterze pełnomocników,
podjąwszy, po wysłuchaniu rzecznik generalnej, decyzję o rozstrzygnięciu sprawy bez opinii,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.U. 1993, L 95, s. 29), jak również zasad skuteczności i równoważności.
2 Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy YQ i RJ a Getin Noble Bank S.A. w przedmiocie wniosku o zastosowanie środków tymczasowych mających na celu zawieszenie wykonania umowy kredytu hipotecznego indeksowanego do waluty obcej do czasu wydania ostatecznego orzeczenia w sprawie zwrotu kwot nienależnie zapłaconych na podstawie nieuczciwych warunków zawartych w tej umowie.
Ramy prawne
Prawo Unii
3 Zgodnie z brzmieniem art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13:
„Państwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców [przedsiębiorców] z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków”.
4 Zgodnie z art. 7 ust. 1 tej dyrektywy:
„Zarówno w interesie konsumenta, jak i konkurentów, państwa członkowskie zapewniają stosowanie i skuteczne środki mające na celu zapobieganie stałemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców [przedsiębiorców] z konsumentami”.
Prawo polskie
Kodeks cywilny
5 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r., nr 16, poz. 93, tekst jednolity Dz.U. z 2020 r., poz. 1740) (zwana dalej „kodeksem cywilnym”) stanowi w art. 3851:
„§ 1. Postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny.
§ 2. Jeżeli postanowienie umowy zgodnie z § 1 nie wiąże konsumenta, strony są związane umową w pozostałym zakresie.
§ 3. Nieuzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta.
§ 4. Ciężar dowodu, że postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie, spoczywa na tym, kto się na to powołuje”.
6 Artykuł 405 kodeksu cywilnego brzmi:
„Kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości”.
7 Zgodnie z art. 410 tego kodeksu:
„§ 1. Przepisy artykułów poprzedzających stosuje się w szczególności do świadczenia nienależnego.
§ 2. Świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia”.
Kodeks postępowania cywilnego
8 Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 1964 r., nr 43, poz. 296, tekst jednolity Dz.U. z 2021 r., poz. 1805) (zwana dalej „kodeksem postępowania cywilnego”) stanowi w art. 189:
„Powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny”.
9 Artykuł 7301 tego kodeksu przewiduje:
„§ 1. Udzielenia zabezpieczenia może żądać każda strona lub uczestnik postępowania, jeżeli uprawdopodobni roszczenie oraz interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia.
§ 2. Interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia istnieje wtedy, gdy brak zabezpieczenia uniemożliwi lub poważnie utrudni wykonanie zapadłego w sprawie orzeczenia lub w inny sposób uniemożliwi lub poważnie utrudni osiągnięcie celu postępowania w sprawie.
[…]
§ 3. Przy wyborze sposobu zabezpieczenia sąd uwzględni interesy stron lub uczestników postępowania w takiej mierze, aby uprawnionemu zapewnić należytą ochronę prawną, a obowiązanego nie obciążać ponad potrzebę”.
10 Zgodnie z art. 731 wspomnianego kodeksu przyznanie zabezpieczenia nie może być przeznaczone do egzekucji wierzytelności, chyba że ustawa stanowi inaczej.
11 Artykuł 755 tego samego kodeksu przewiduje:
„§ 1. Jeżeli przedmiotem zabezpieczenia nie jest roszczenie pieniężne, sąd udziela zabezpieczenia w taki sposób, jaki stosownie do okoliczności uzna za odpowiedni, nie wyłączając sposobów przewidzianych dla zabezpieczenia roszczeń pieniężnych. W szczególności sąd może:
1) unormować prawa i obowiązki stron lub uczestników postępowania na czas trwania postępowania;
2) ustanowić zakaz zbywania przedmiotów lub praw objętych postępowaniem;
3) zawiesić postępowanie egzekucyjne lub inne postępowanie zmierzające do wykonania orzeczenia;
4) […]
5) nakazać wpisanie stosownego ostrzeżenia w księdze wieczystej lub we właściwym rejestrze.
§ 2. […]
21. Przepisu art. 731 nie stosuje się, jeżeli zabezpieczenie jest konieczne dla odwrócenia grożącej szkody lub innych niekorzystnych dla uprawnionego skutków.
§ 3. Sąd doręcza obowiązanemu postanowienie wydane na posiedzeniu niejawnym, w którym nakazuje mu wykonanie lub zaniechanie czynności albo nieprzeszkadzanie czynnościom uprawnionego. Nie dotyczy to postanowień nakazujących wydanie rzeczy będących we władaniu obowiązanego”.
Postępowanie główne i pytanie prejudycjalne
12 W 2008 r. YQ i RJ zawarli z Getin Noble Bank umowę kredytu hipotecznego na kwotę 643 395,63 PLN (złotych polskich) (około 140 000 EUR), którego spłata została rozłożona na okres 360 miesięcy (zwaną dalej „umową kredytu będącą przedmiotem postępowania głównego”). Owa umowa kredytu przewidywała warunek dotyczący konwersji tej kwoty na kwotę wyrażoną we franku szwajcarskim (CHF) po kursie kupna określonym przez bank, ze zmienną stopą oprocentowania. Raty miesięczne, obliczone w CHF, były spłacane w PLN po kursie sprzedaży CHF również określonym jednostronnie przez bank. Powodów w postępowaniu głównym poinformowano o wpływie zmian stóp procentowych i kursu waluty na wspomnianą umowę kredytu w formie tabeli porównawczej.
13 W dniu 25 maja 2021 r. powodowie ci wnieśli do Sądu Okręgowego w Warszawie (Polska), jako sądu orzekającego w pierwszej instancji, pozew o stwierdzenie nieważności rozpatrywanej w postępowaniu głównym umowy kredytu oraz o zasądzenie od Getin Noble Bank kwoty 375 042,34 PLN (około 94 000 EUR), czyli kwoty rat miesięcznych, które uiścili już w dniu wytoczenia powództwa do tego sądu, wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie i kosztami postępowania. Wspomniani powodowie podnieśli w tym względzie, że postanowienia umowy kredytu dotyczące indeksacji kwoty kredytu do waluty obcej stanowią nieuczciwe warunki umowne w rozumieniu art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13.
14 Powodowie w postępowaniu głównym wystąpili również z wnioskiem o zastosowanie środków tymczasowych w celu określenia praw i obowiązków stron postępowania, a także, na czas jego trwania, po pierwsze, wstrzymanie obowiązku dokonywania spłaty rat przewidzianych w tej umowie kredytu, w wysokości i terminach tam określonych na czas od wniesienia pozwu do prawomocnego zakończenia postępowania, po drugie, zakazanie Getin Noble Bank złożenia oświadczenia o wypowiedzeniu umowy, i po trzecie, zakazanie temu bankowi umieszczenia w Biurze Informacji Gospodarczej informacji o niedokonywaniu przez powodów w postępowaniu głównym spłaty kredytu w okresie od dnia przyznania żądanych środków tymczasowych do zamknięcia postępowania.
15 Sąd ten oddalił jednak złożony przez skarżących w postępowaniu głównym wniosek o zastosowanie środków tymczasowych. Jego zdaniem owi powodowie nie uprawdopodobnili istnienia uzasadnionego interesu prawnego w złożeniu wniosku o zastosowanie środków tymczasowych, ponieważ brak jest podstaw do stwierdzenia, że nieprzyznanie takich środków uniemożliwiłoby lub poważnie utrudniłoby wykonanie orzeczenia sądowego, które ma zostać wydane w postępowaniu głównym, lub realizację celu postępowania w tej sprawie. W związku z tym przesłanki przewidziane w art. 7301 §§ 1 i 2 kodeksu postępowania cywilnego nie zostały spełnione.
16 Powodowie w postępowaniu głównym wnieśli zażalenie od postanowienia tego samego Sądu Okręgowego w Warszawie XXVIII Wydział Cywilny (Polska), sądu odsyłającego, podnosząc, że mają uzasadniony interes prawny w złożeniu wniosku o zarządzenie wspomnianych środków tymczasowych. Getin Noble Bank zakwestionował takie żądanie, podnosząc w szczególności, że istnienie prima facie wierzytelności tych powodów nie zostało wykazane. Ponadto bank ten podał w wątpliwość nieuczciwy charakter warunków spornej w postępowaniu głównym umowy kredytu i podkreślił, że jego sytuacja finansowa była zadowalająca.
17 Sąd odsyłający informuje, że złożono do niego wniosek o zastosowanie środków tymczasowych polegających na zawieszeniu obowiązku spłaty rat miesięcznych przewidzianych w rozpatrywanej w postępowaniu głównym umowie kredytu za okres od dnia wniesienia powództwa w pierwszej instancji do dnia ostatecznego zakończenia postępowania. Co się tyczy wniosku o zastosowanie środków tymczasowych sąd ten wyjaśnia, że orzeka na podstawie dowodów prima facie przedstawionych przez strony w postępowaniu głównym.
18 W tym względzie wspomniany sąd uważa, po pierwsze, w odniesieniu do istnienia prima facie wierzytelności powodów w postępowaniu głównym, że wykazano, iż niektóre z rozpatrywanych warunków umownych są nieuczciwe, i że umowa kredytu będąca przedmiotem postępowania głównego powinna zostać unieważniona, ponieważ jej wykonanie w świetle prawa polskiego nie jest już obiektywnie możliwe. Sąd ten przypomina, że zgodnie z art. 410 kodeksu cywilnego każda ze stron nieważnej umowy ma prawo, niezależne od prawa drugiej strony, do zwrotu wykonanego świadczenia.
19 Po drugie, co się tyczy wykazania uzasadnionego interesu prawnego powodów w postępowaniu głównym, sąd odsyłający wskazuje, że taki interes istnieje, zgodnie z art. 7301 § 2 kodeksu postępowania cywilnego, jeżeli brak zarządzenia środków tymczasowych uniemożliwiłby lub poważnie utrudniłby wykonanie orzeczenia, które ma zostać wydane w postępowaniu głównym, lub realizację celu postępowania w tej sprawie.
20 Sąd ten wyjaśnia, że sądy krajowe rzadko uwzględniają jednak wnioski konsumentów mające na celu zastosowanie takich środków tymczasowych w okolicznościach takich jak rozpatrywane w postępowaniu głównym. Niektóre z tych sądów wskazują bowiem, że powództwo o stwierdzenie nieważności umowy ze względu na nieuczciwy charakter zawartego w niej warunku umownego nie może prowadzić do postępowania egzekucyjnego, a zatem nie wymaga zastosowania środków tymczasowych. Inne wspomniane sądy uważają, że celem zastosowania środka tymczasowego nie powinno być wykonanie wierzytelności, lecz uniknięcie wystąpienia szkody lub innych negatywnych konsekwencji dla zainteresowanego konsumenta, w związku z czym zastosowanie takiego środka byłoby możliwe tylko wtedy, gdyby prima facie wykazano, że dany bank znajduje się w złej sytuacji finansowej. Wreszcie istnieje orzecznictwo tych samych sądów, zgodnie z którym w przypadku stwierdzenia nieważności umowy kredytu dany konsument będzie musiał rozliczyć się z bankiem ze swoich zobowiązań wobec tego banku poprzez zwrot pożyczonego kapitału. W związku z tym konsument ten nie ma żadnego interesu w żądaniu zastosowania środków tymczasowych takich jak te, o których zastosowanie wniesiono w postępowaniu głównym, ponieważ jest on w każdym wypadku zobowiązany do dokonania płatności na rzecz tego banku, niezależnie od ostatecznego rozstrzygnięcia co do istoty sprawy z tytułu zwrotu wykorzystanego kapitału lub też z tytułu „wynagrodzenia za wykorzystanie tego kapitału”.
21 Sąd odsyłający uważa w szczególności, że w zakresie, w jakim dyrektywa 93/13 ma na celu ochronę zainteresowanego konsumenta poprzez przywrócenie równości stron, dyrektywa ta stoi na przeszkodzie odmowie zarządzenia takich środków tymczasowych. Sąd ten stoi na stanowisku, że w przypadku gdy wyeliminowanie nieuczciwych warunków umownych wiąże się ze stwierdzeniem nieważności umowy kredytu, stosowne środki tymczasowe, takie jak zawieszenie obowiązku spłaty rat kapitałowo‑odsetkowych wynikającego z tej umowy na czas trwania postępowania, co do zasady są niezbędne dla zapewnienia pełnej skuteczności przyszłego orzeczenia co do istoty. Zdaniem tego sądu jeżeli wskutek usunięcia nieuczciwych warunków umownych rzeczonej umowy kredytu nie można już obiektywnie wykonać tej umowy, odmowa zarządzenia takich środków tymczasowych podważyłaby skutek restytucyjny, do którego zobowiązują art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13, jak również tym samym skuteczność (effet utile) tych przepisów.
22 W tym względzie sąd odsyłający wyjaśnia w szczególności, że prawo polskie przewiduje zasady proceduralne, zgodnie z którymi żądana kwota objęta roszczeniem jest ustalana na dzień złożenia żądania stwierdzenia nieważności danej umowy kredytu. Konsument może zatem żądać zwrotu jedynie kwoty zapłaconych do tego dnia miesięcznych rat. W konsekwencji w przypadku nieprzyznania środka tymczasowego na początku postępowania konsument ten byłby zmuszony, po jego zakończeniu, do wszczęcia przeciwko danemu bankowi nowego postępowania, którego przedmiotem byłby zwrot spłaconych przez tego konsumenta rat miesięcznych w okresie między rozpoczęciem a zakończeniem tego nowego postępowania. Zdaniem sądu odsyłającego taka sytuacja stawia konsumenta w niekorzystnej sytuacji i narusza skuteczność (effet utile) dyrektywy 93/13. Ponadto przywrócenia równowagi między prawami i obowiązkami stron nie można osiągnąć poprzez wydanie takiego orzeczenia co do istoty, ponieważ tylko sam ten konsument byłby zmuszony do wszczęcia innego postępowania sądowego w celu dochodzenia swoich praw, a zatem do poświęcenia temu jeszcze większej ilości środków finansowych i czasu.
23 W tych okolicznościach Sąd Okręgowy w Warszawie XXVIII Wydział Cywilny postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:
„Czy w świetle zasady skuteczności i proporcjonalności art. 6 ust. 1 oraz art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 sprzeciwiają się takiej wykładni przepisów krajowych lub orzecznictwu krajowemu, zgodnie z którymi sąd krajowy może – w szczególności ze względu na ciążące na konsumencie obowiązki rozliczenia się z przedsiębiorcą albo dobrą sytuację finansową przedsiębiorcy – nie uwzględnić wniosku konsumenta o zarządzenie przez sąd środka tymczasowego (zabezpieczenia powództwa) polegającego na zawieszeniu na czas trwania postępowania wykonywania umowy, która prawdopodobnie zostanie uznana za nieważną na skutek usunięcia z niej nieuczciwych warunków umownych?”.
W przedmiocie pytania prejudycjalnego
W przedmiocie dopuszczalności
24 Getin Noble Bank kwestionuje dopuszczalność wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym.
25 W istocie pozwana w postępowaniu głównym podnosi w tym względzie w pierwszej kolejności, że wniosek ten nie dotyczy wykładni prawa Unii, ponieważ przepisy dyrektywy 93/13 nie mają zastosowania do skutków usunięcia nieuczciwych warunków, zważywszy, że cel tej dyrektywy zostałby osiągnięty, gdyby została przywrócona równowaga między stronami. Skutki unieważnienia umowy zawierającej nieuczciwe warunki podlegają zatem prawu krajowemu. W związku z tym pytanie sądu odsyłającego dotyczy w rzeczywistości przesłanek stosowania środków tymczasowych w okolicznościach, w których z powodu unieważnienia danej umowy strony tej umowy zostały potraktowane na równi i nie znajdują się już w stosunkach między konsumentem a przedsiębiorcą. Nie ma zatem potrzeby stosowania przepisów wspomnianej dyrektywy do oceny zasadności wniosku o zastosowanie tych środków tymczasowych.
26 W tym względzie należy przypomnieć, że wyłącznie do sądu krajowego, przed którym zawisł spór w postępowaniu głównym, należy ocena konieczności uzyskania orzeczenia prejudycjalnego i znaczenia dla sprawy pytań zadanych Trybunałowi, które korzystają z domniemania posiadania znaczenia dla sprawy. Trybunał jest zatem co do zasady zobowiązany do wydania orzeczenia, jeśli zadane pytanie dotyczy wykładni lub ważności przepisu prawa Unii, chyba że jest oczywiste, że wykładnia, o którą się zwrócono, nie ma żadnego związku ze stanem faktycznym lub przedmiotem tego sporu, gdy problem jest natury hipotetycznej bądź gdy Trybunał nie dysponuje informacjami w zakresie stanu faktycznego lub prawnego niezbędnymi do udzielenia użytecznej odpowiedzi na to pytanie (zob. podobnie wyrok z dnia 5 maja 2022 r., Zagrebačka banka, C‑567/20, EU:C:2022:352, pkt 43 i przytoczone orzecznictwo).
27 Ponadto zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, jeżeli nie jest oczywiste, że wykładnia przepisu prawa Unii nie ma żadnego związku ze stanem faktycznym lub z przedmiotem sporu w postępowaniu głównym, zarzut oparty na niemożności zastosowania tego przepisu do sprawy w postępowaniu głównym nie ma związku z dopuszczalnością wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, lecz dotyczy istoty pytań [wyroki: z dnia 4 lipca 2019 r., Kirschstein, C‑393/17, EU:C:2019:563, pkt 28; z dnia 27 kwietnia 2023 r., M.D.(zakaz wjazdu na Węgry), C‑528/21, EU:C:2023:341, pkt 52 i przytoczone tam orzecznictwo].
28 W niniejszej sprawie, po pierwsze, spór w postępowaniu głównym dotyczy wniosku o zastosowanie środków tymczasowych mających na celu w szczególności zawieszenie wykonania umowy kredytu hipotecznego zawartej z konsumentami przez przedsiębiorcę do czasu wydania ostatecznego orzeczenia w przedmiocie unieważnienia tej umowy ze względu na nieuczciwy charakter jednego z zawartych w niej warunków. Po drugie, pytanie prejudycjalne dotyczy wykładni przepisów dyrektywy 93/13, które w szczególności nakładają na państwa członkowskie obowiązek zapewnienia stosownych i skutecznych środków mających na celu zapobieganie stałemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez przedsiębiorców z konsumentami, i zmierza do ustalenia, czy przepisy te stoją na przeszkodzie orzecznictwu krajowemu umożliwiającemu oddalenie takiego żądania.
29 W tych okolicznościach nie wydaje się oczywiste, aby wykładnia dyrektywy 93/13, o której dokonanie się wnosi, pozostawała bez związku ze stanem faktycznym lub przedmiotem sporu w postępowaniu głównym lub też by problem miał mieć hipotetyczny charakter.
30 Ponadto należy przypomnieć, że ochrona przyznana przez dyrektywę 93/13 nie może być ograniczona jedynie do okresu wykonania umowy zawartej z konsumentem przez przedsiębiorcę, ale obowiązuje również po wykonaniu tej umowy. Tak więc o ile w przypadku unieważnienia zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą umowy z powodu nieuczciwego charakteru jednego z jej warunków do państw członkowskich należy z pewnością uregulowanie, w drodze ich prawa krajowego, skutków tego unieważnienia, o tyle musi się to odbyć z poszanowaniem ochrony przyznanej konsumentowi przez tę dyrektywę, w szczególności poprzez zapewnienie przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej, jaka istniałaby w braku zaistnienia takiego nieuczciwego warunku [zob. podobnie wyrok z dnia 16 marca 2023 r., M.B. i in. (Skutki unieważnienia umowy), C‑6/22, EU:C:2023:216, pkt 21, 22].
31 W drugiej kolejności Getin Noble Bank utrzymuje, że Trybunał nie dysponuje informacjami w zakresie stanu faktycznego i prawnego niezbędnymi do udzielenia użytecznej odpowiedzi na zadane mu pytanie, ponieważ zakwalifikowanie powodów w postępowaniu głównym przez sąd odsyłający jako konsumentów jest błędna w świetle okoliczności niniejszej sprawy.
32 W tym względzie z utrwalonego orzecznictwa wynika, że pytania dotyczące wykładni prawa Unii, z którymi zwrócił się sąd krajowy na gruncie stanu prawnego i faktycznego, za którego ustalenie jest on odpowiedzialny, przy czym prawidłowość tych ustaleń nie podlega ocenie Trybunału, korzystają z domniemania, iż mają one znaczenie dla sprawy. Ponadto w ramach odesłania prejudycjalnego w kompetencji Trybunału nie leży wypowiadanie się w przedmiocie wykładni przepisów krajowych ani orzekanie o poprawności wykładni lub stosowania przepisów krajowych przez sąd krajowy, ponieważ taka wykładnia należy do wyłącznej kompetencji tego sądu (zob. podobnie wyrok z dnia 25 listopada 2020 r., Sociálna poisťovňa, C‑799/19, EU:C:2020:960, pkt 44, 45 i przytoczone tam orzecznictwo).
33 W niniejszej sprawie, ponieważ sąd odsyłający uznał, że powodowie w postępowaniu głównym są konsumentami, do Trybunału nie należy orzekanie w przedmiocie takiej kwalifikacji. Trybunał dysponuje zatem informacjami w zakresie stanu faktycznego i prawnego niezbędnymi do udzielenia użytecznej odpowiedzi na zadane pytanie.
34 W związku z tym należy stwierdzić, że wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym jest dopuszczalny.
Co do istoty
35 Poprzez swoje jedyne pytanie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 w związku z zasadą skuteczności należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie orzecznictwu krajowemu, zgodnie z którym sąd krajowy może oddalić wniosek konsumenta o zastosowanie środków tymczasowych zmierzających do zawieszenia, do czasu wydania ostatecznego orzeczenia w przedmiocie unieważnienia zawartej przez tego konsumenta umowy kredytu ze względu na to, że umowa ta zawiera nieuczciwe warunki, spłaty miesięcznych rat należnych na podstawie wspomnianej umowy, jeżeli takie środki są niezbędne do zapewnienia pełnej skuteczności tego orzeczenia.
36 Na wstępie należy przypomnieć, że celem dyrektywy 93/13 jest zapewnienie wysokiego poziomu ochrony konsumentów (zob. podobnie wyrok z dnia 25 listopada 2020 r., Banca B., C‑269/19, EU:C:2020:954, pkt 37).
37 W tym celu art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 nakazuje państwom członkowskim zapewnić, by nieuczciwe warunki umowne nie były wiążące dla konsumenta, bez konieczności występowania przez konsumenta powództwem i uzyskania wyroku potwierdzającego nieuczciwy charakter tych warunków (wyrok z dnia 4 czerwca 2009 r., Pannon GSM, C‑243/08, EU:C:2009:350, pkt 20–28). Wynika stąd, że sądy krajowe są zobowiązane do pominięcia stosowania nieuczciwych warunków umownych, aby nie wywierały one, w braku sprzeciwu konsumenta, wiążących wobec niego skutków (wyrok z dnia 26 marca 2019 r., Abanca Corporación Bancaria i Bankia, C‑70/17 i C‑179/17, EU:C:2019:250, pkt 52 i przytoczone tam orzecznictwo).
38 Ponadto zgodnie z art. 7 ust. 1 tej dyrektywy zarówno w interesie konsumentów, jak i konkurentów, państwa członkowskie winny zapewnić stosowne i skuteczne środki mające na celu zapobieganie stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez przedsiębiorę z konsumentami.
39 W tym kontekście Trybunał stwierdził, że do państw członkowskich należy określenie w drodze ich prawa krajowego szczegółowych zasad, w ramach których następuje stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku w umowie i występują konkretne skutki tego stwierdzenia. Jednakże wspomniane stwierdzenie powinno umożliwić przywrócenie sytuacji prawnej i faktycznej, w jakiej znajdowałby się zainteresowany konsument w braku takiego nieuczciwego warunku. Takie uregulowanie przez prawo krajowe ochrony zagwarantowanej konsumentom przez dyrektywę 93/13 nie może bowiem naruszać istoty tej ochrony [zob. podobnie wyrok z dnia 30 czerwca 2022 r., Profi Credit Bulgaria (Potrącenie z urzędu w przypadku nieuczciwego warunku), C‑170/21, EU:C:2022:518, pkt 43 i przytoczone tam orzecznictwo].
40 Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem w braku stosownych uregulowań unijnych w tej dziedzinie właściwymi procedurami służącymi zapewnieniu ochrony konsumentów przewidzianej w dyrektywie 93/13 są – zgodnie z zasadą autonomii proceduralnej państw członkowskich – procedury ustanowione w wewnętrznym porządku prawnym tych państw. Niemniej jednak procedury te nie mogą być mniej korzystne od procedur dotyczących podobnych sytuacji o charakterze wewnętrznym (zasada równoważności) ani zorganizowane w taki sposób, by czyniły wykonywanie uprawnień przyznanych przez prawo Unii nadmiernie utrudnionym lub praktycznie niemożliwym (zasada skuteczności) [wyrok z dnia 10 czerwca 2021 r., BNP Paribas Personal Finance, od C‑776/19 do C‑782/19, EU:C:2021:470, pkt 27 i przytoczone tam orzecznictwo].
41 I tak, co się tyczy w szczególności środków tymczasowych wnioskowanych w celu dochodzenia praw wynikających z dyrektywy 93/13, Trybunał mógł uznać, że dyrektywa ta stoi na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które nie pozwala sądowi rozpoznającemu sprawę co do istoty, właściwemu do dokonania oceny nieuczciwego charakteru warunku umownego, na zarządzenie środków tymczasowych, takich jak zawieszenie postępowania egzekucyjnego, w sytuacji gdy zarządzenie takich środków jest konieczne do zagwarantowania pełnej skuteczności jego ostatecznego orzeczenia, ponieważ przepisy te mogą naruszać skuteczność ochrony zamierzonej przez wspomnianą dyrektywę (zob. podobnie wyrok z dnia 14 marca 2013 r., Aziz, C‑415/11, EU:C:2013:164, pkt 59, 60, 64).
42 Ponadto Trybunał miał już okazję wyjaśnić, że potrzeba zarządzenia takiego środka może ujawnić się między innymi wówczas, gdy istnieje ryzyko, że przez cały czas trwania postępowania sądowego, który może okazać się znacząco długi, konsument będzie płacić raty w kwocie wyższej niż ta, która byłaby faktycznie należna, gdyby zakwestionowany warunek został usunięty (zob. podobnie postanowienie z dnia 26 października 2016 r., Fernández Oliva i in., od C‑568/14 do C‑570/14, EU:C:2016:828, pkt 34–36).
43 W związku z tym ochrona zagwarantowana konsumentom przez dyrektywę 93/13, a w szczególności przez jej art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1, wymaga, aby sąd krajowy miał możliwość zarządzenia odpowiedniego środka tymczasowego, jeżeli jest to konieczne dla zapewnienia pełnej skuteczności przyszłego orzeczenia w odniesieniu do nieuczciwego charakteru warunków umownych.
44 W niniejszej sprawie, co się tyczy zasady równoważności, z informacji przedstawionych przez sąd odsyłający nie wynika, by przepisy krajowe właściwe w dziedzinie środków tymczasowych były stosowane odmiennie w zależności od tego, czy spór dotyczy praw wywodzonych z prawa krajowego, czy praw wywodzonych z prawa Unii.
45 Jeśli chodzi o zasadę skuteczności, to należy zauważyć, że każdy przypadek, w którym powstaje pytanie, czy krajowe przepisy proceduralne nie czynią niemożliwym lub zbyt utrudnionym stosowania prawa Unii, należy rozpatrywać z uwzględnieniem miejsca danego przepisu w całości procedury, jej przebiegu i jej cech szczególnych przed poszczególnymi sądami krajowymi (zob. podobnie wyrok z dnia 18 lutego 2016 r., Finanmadrid EFC, C‑49/14, EU:C:2016:98, pkt 43). To samo odnosi się siłą rzeczy do wykładni sądowej tego przepisu krajowego.
46 W tym względzie z informacji zawartych we wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym i z uwag na piśmie przedstawionych Trybunałowi w szczególności przez rząd polski wynika, że kodeks postępowania cywilnego pozwala polskiemu sądowi, przed którym toczy się postępowanie w sprawie stwierdzenia nieważności umowy ze względu na nieuczciwy charakter zawartego w niej warunku umownego, na zarządzenie środków tymczasowych. Sąd odsyłający odnosi się w tym względzie do art. 7301 kodeksu postępowania cywilnego, dotyczącego przesłanek zarządzenia środków tymczasowych, i do art. 755 § 21 tego kodeksu, na mocy którego sąd ten może zarządzić środek zabezpieczający, nawet jeśli ma on na celu egzekucję wierzytelności, jeżeli jest to konieczne w celu uniknięcia bezpośredniej szkody lub innych niekorzystnych dla uprawnionego skutków.
47 Zdaniem sądu odsyłającego istnieje jednak istotna linia orzecznictwa krajowego polegająca na oddaleniu wniosków o zastosowanie środka tymczasowego w okolicznościach takich jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, a mianowicie w sytuacji, gdy wnosi się o zawieszenie, do chwili wydania ostatecznego orzeczenia co do istoty, spłaty rat miesięcznych należnych z tytułu umowy kredytu, która może zostać unieważniona ze względu na zawarte w niej nieuczciwe warunki umowy. Zgodnie z tym orzecznictwem takie oddalenie jest uzasadnione brakiem „interesu prawnego” danego konsumenta ze względów streszczonych w pkt 20 niniejszego wyroku.
48 Tymczasem z informacji zawartych we wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym i z uwag na piśmie przedstawionych Trybunałowi przez rząd polski wynika, że sąd krajowy orzeka, w ramach badania powództwa o stwierdzenie nieważności umowy z uwagi na nieuczciwy charakter warunku umownego znajdującego się w tej umowie, co do zasady pod rygorem orzeczenia ultra petita w przedmiocie żądań sformułowanych w pozwie, to znaczy z zastrzeżeniem możliwości rozszerzenia zakresu tego powództwa, w przedmiocie kwot zapłaconych do czasu skierowania żądania, z którym się do niego zwrócono. W konsekwencji jeżeli sąd ten stwierdzi co do istoty, że w następstwie usunięcia tego warunku umowa ta nie może już obiektywnie zostać wykonana, jak ma to miejsce w sprawie w postępowaniu głównym, i że należy zwrócić zainteresowanemu konsumentowi kwoty, które nienależnie zapłacił on na podstawie tej umowy, oddalenie wniosku o zastosowanie środka tymczasowego mającego na celu zawieszenie spłaty rat miesięcznych należnych z tytułu tej umowy uczyniłoby przynajmniej w części nieskutecznym ostateczne orzeczenie co do istoty sprawy. Takie prawomocne orzeczenie nie prowadziłoby bowiem do przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej, w jakiej znajdowałby się konsument w braku rzeczonego nieuczciwego warunku, zgodnie z orzecznictwem przytoczonym w pkt 39 niniejszego wyroku, ponieważ zgodnie z mającymi zastosowanie przepisami proceduralnymi jedynie część zapłaconej już kwoty mogłaby być przedmiotem tego ostatecznego orzeczenia.
49 Wynika z tego, że w takich okolicznościach zastosowanie środka tymczasowego mającego na celu zawieszenie spłaty rat miesięcznych należnych z tytułu umowy kredytu, która może zostać unieważniona ze względu na zawarty w niej nieuczciwy warunek, może być konieczne dla zapewnienia pełnej skuteczności przyszłego orzeczenia, skutku restytucyjnego, jaki pociąga ono za sobą, a tym samym skuteczności ochrony zapewnionej przez dyrektywę 93/13.
50 Jak wynika bowiem z wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, w przypadku nieprzyznania środka tymczasowego mającego na celu zawieszenie umownego zobowiązania konsumenta do spłaty tych rat miesięcznych powinien on, w celu uniknięcia sytuacji, w której ostateczne oznaczenie w sprawie nieważności danej umowy kredytu polegałoby jedynie na częściowym przywróceniu jego sytuacji, albo rozszerzyć zakres swojego pierwotnego żądania po spłacie każdej raty, albo – w następstwie orzeczenia w przedmiocie unieważnienia tej umowy kredytu – wystąpić z nowym powództwem, którego przedmiotem byłoby uregulowanie miesięcznych rat zapłaconych w toku pierwszego postępowania. W tym względzie należy zauważyć, że rząd polski w swoich uwagach na piśmie zauważa, iż zgodnie z art. 25a ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. nr 167, poz. 1398) w wersji ujednoliconej (Dz.U. z 2022 r., poz. 1125) każde rozszerzenie powództwa podlega opłacie sądowej.
51 Ponadto wytoczenie nowego powództwa przez konsumenta jest zdaniem sądu odsyłającego zawsze konieczne, gdy po pierwszym postępowaniu w sprawie stwierdzenia nieważności umowy kredytu ze względu na nieuczciwy charakter zawartego w niej warunku umownego następuje postępowanie odwoławcze, ponieważ w takim przypadku przepisy proceduralne prawa polskiego nie przewidują możliwości rozszerzenia zakresu powództwa wytoczonego w pierwszej instancji. W tych okolicznościach oczywiste jest, że w braku zarządzenia środków tymczasowych mających na celu zawieszenie obowiązku spłaty miesięcznych rat należnych z tytułu tej umowy kredytu orzeczenie stwierdzające nieważność tej umowy i nakazujące zwrot kwot już zapłaconych przez tego konsumenta nie pozwoliłaby na osiągnięcie celu dyrektywy 93/13 polegającego na przywróceniu jego poprzedniej sytuacji prawnej i faktycznej.
52 Ponadto, jak wskazano w pkt 42 niniejszego wyroku, zastosowanie takiego środka tymczasowego wydaje się tym bardziej konieczne, gdy konsument ten wypłacił danemu bankowi kwotę wyższą od kwoty pożyczonej jeszcze przed wszczęciem postępowania.
53 Wreszcie nie jest wykluczone, że w braku zarządzenia środka tymczasowego mającego na celu zawieszenie zobowiązania umownego tego samego konsumenta przedłużenie danego postępowania doprowadzi do pogorszenia jego sytuacji finansowej do tego stopnia, że konsument ten nie będzie miał już możliwości wszczęcia niezbędnych działań w celu uzyskania zwrotu kwot, do których ma prawo na podstawie unieważnionej umowy.
54 Takie okoliczności mogłyby również zwiększyć ryzyko, że konsument nie będzie już w stanie spłacać rat miesięcznych należnych z tytułu wspomnianej umowy kredytu, co mogłoby skłonić dany bank do przeprowadzenia postępowania egzekucyjnego dotyczącego jego wierzytelności na podstawie umowy kredytu, która może zostać unieważniona.
55 Z powyższego wynika, że orzecznictwo krajowe, zgodnie z którym odmawia się zarządzenia środków tymczasowych mających na celu zawieszenie spłaty miesięcznych rat należnych z tytułu umowy kredytu, podczas gdy środki te są niezbędne do zagwarantowania ochrony przyznanej konsumentom przez dyrektywę 93/13, nie wydaje się, zważywszy na jego miejsce we wszystkich przepisach proceduralnych przewidzianych w prawie polskim, zgodne z zasadą skuteczności, a zatem nie jest zgodne z art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13.
56 W tej sytuacji należy w pierwszej kolejności przypomnieć, że sądy krajowe powinny uczynić wszystko, co leży w zakresie ich kompetencji, uwzględniając wszystkie przepisy prawa krajowego i stosując uznane w porządku krajowym metody wykładni, by zapewnić pełną skuteczność tej dyrektywy i dokonać rozstrzygnięcia zgodnego z realizowanymi przez nią celami (wyrok z dnia 6 listopada 2018 r., Max‑Planck‑Gesellschaft zur Förderung der Wissenschaften, C‑684/16, EU:C:2018:874, pkt 59 i przytoczone tam orzecznictwo).
57 Wymóg dokonywania takiej wykładni zgodnej z realizowanymi przez dyrektywę celami obejmuje w szczególności obowiązek zmiany krajowego orzecznictwa przez sądy krajowe, jeżeli opiera się ono na interpretacji prawa krajowego, której nie da się pogodzić z celami tej dyrektywy. Sąd krajowy nie może zatem ważnie stwierdzić, iż nie można dokonać wykładni przepisu prawa krajowego zgodnie z prawem Unii, jedynie ze względu na to, że do tej pory niezmiennie interpretowano ten przepis w sposób niezgodny z prawem Unii (wyrok z dnia 26 czerwca 2019 r., Addiko Bank, C‑407/18, EU:C:2019:537, pkt 66 i przytoczone tam orzecznictwo).
58 W niniejszej sprawie sąd odsyłający i rząd polski uważają, że rozpatrywane uregulowanie, a w szczególności druga przesłanka, od spełnienia której uzależnione jest zarządzenie środków tymczasowych w prawie polskim, a mianowicie przesłanka istnienia „interesu prawnego” przewidziana w art. 7301 kodeksu postępowania cywilnego, mogą być interpretowane w sposób zgodny z prawem Unii.
59 W drugiej kolejności należy podkreślić, po pierwsze, że orzecznictwo krajowe, o którym mowa w pkt 55 niniejszego wyroku, może zostać uznane za niezgodne z prawem Unii tylko wtedy, gdy sąd ten stwierdzi, iż zarządzenie żądanych środków tymczasowych jest konieczne w celu zagwarantowania pełnej skuteczności przyszłego ostatecznego orzeczenia co do istoty sprawy. W tym względzie z jednej strony sąd ten musi dysponować wystarczającymi wskazówkami co do nieuczciwego charakteru jednego lub większej liczby warunków umownych, w związku z czym jest prawdopodobne, że dana umowa kredytu jest nieważna lub przynajmniej będzie musiała zostać zasądzony zainteresowanemu konsumentowi zwrot miesięcznych rat należnych z tytułu tej umowy, a z drugiej strony do sądu tego należy ustalenie, w świetle wszystkich okoliczności sprawy, czy zawieszenie ciążącego na tym konsumencie obowiązku spłaty tych rat miesięcznych na czas trwania danego postępowania jest konieczne dla zapewnienia przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej, jaka istniałaby w braku tego warunku albo tych warunków. Sąd będzie mógł zatem wziąć pod uwagę w szczególności sytuację finansową konsumenta i ryzyko, że konsument ten będzie musiał zwrócić danemu bankowi kwotę, która przekracza sumę od tego banku pożyczoną.
60 W związku z tym, po drugie, jeżeli sąd krajowy uzna z jednej strony, że istnieją wystarczające przesłanki wskazujące na to, iż rozpatrywane warunki umowne są nieuczciwe, i że zwrot kwot zapłaconych przez danego konsumenta na podstawie rozpatrywanej w postępowaniu głównym umowy kredytu jest w ten sposób prawdopodobny, a z drugiej strony, że w braku zarządzenia środków tymczasowych zmierzających do zawieszenia spłaty rat miesięcznych należnych na podstawie tej umowy nie można zagwarantować pełnej skuteczności ostatecznego orzeczenia, które ma zapaść co do istoty, to do sądu krajowego należała będzie ocena, z uwzględnieniem wszystkich okoliczności sprawy, czy powinien on zarządzić środki tymczasowe polegające na zawieszeniu ciążącego na danym konsumencie obowiązku dokonania płatności na podstawie wspomnianej umowy.
61 W świetle całości powyższych rozważań na zadane pytanie należy odpowiedzieć, że art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 w związku z zasadą skuteczności należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie orzecznictwu krajowemu, zgodnie z którym sąd krajowy może oddalić złożony przez konsumenta wniosek o zastosowanie środków tymczasowych mających na celu zawieszenie, w oczekiwaniu na ostateczne rozstrzygnięcie w przedmiocie unieważnienia zawartej przez tego konsumenta umowy kredytu ze względu na to, że owa umowa kredytu zawiera nieuczciwe warunki, spłaty rat miesięcznych należnych na podstawie wspomnianej umowy kredytu, w sytuacji gdy zastosowanie takich środków tymczasowych jest konieczne dla zapewnienia pełnej skuteczności tego orzeczenia.
W przedmiocie kosztów
62 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (dziewiąta izba) orzeka, co następuje:
Artykuł 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich
należy interpretować w ten sposób, że:
stoją one na przeszkodzie orzecznictwu krajowemu, zgodnie z którym sąd krajowy może oddalić złożony przez konsumenta wniosek o zastosowanie środków tymczasowych mających na celu zawieszenie, w oczekiwaniu na ostateczne rozstrzygnięcie w przedmiocie unieważnienia zawartej przez tego konsumenta umowy kredytu ze względu na to, że owa umowa kredytu zawiera nieuczciwe warunki, spłaty rat miesięcznych należnych na podstawie wspomnianej umowy kredytu, w sytuacji gdy zastosowanie takich środków tymczasowych jest konieczne dla zapewnienia pełnej skuteczności tego orzeczenia.
Podpisy