WYROK SĄDU (siódma izba)
z dnia 16 grudnia 2020 r.(*)
Służba publiczna – Urzędnicy – Żyjący małżonek – Renta rodzinna – Artykuły 18 i 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego – Przesłanki kwalifikujące – Czas trwania małżeństwa – Zarzut niezgodności z prawem – Równość traktowania – Zasada niedyskryminacji ze względu na wiek – Proporcjonalność – Pojęcie „współmałżonka”
W sprawie T‑442/17 RENV
RN, którą reprezentował adwokat F. Moyse,
strona skarżąca,
przeciwko
Komisji Europejskiej, którą reprezentowali G. Gattinara oraz B. Mongin, w charakterze pełnomocników,
strona pozwana,
popieranej przez
Parlament Europejski, który reprezentowały M. Ecker i E. Taneva, w charakterze pełnomocników,
interwenient,
mającej za przedmiot skargę na podstawie art. 270 TFUE o stwierdzenie nieważności decyzji Komisji z dnia 24 września 2014 r. oddalającej wniosek skarżącej o przyznanie renty rodzinnej,
SĄD (siódma izba),
w składzie: R. da Silva Passos, prezes, I. Reine (sprawozdawczyni) i L. Truchot, sędziowie,
sekretarz: E. Coulon,
wydaje następujący
Wyrok
I. Ramy prawne
1 Artykuł 79 akapit pierwszy Regulaminu pracowniczego urzędników Unii Europejskiej (zwanego dalej „regulaminem pracowniczym”) stanowi:
„Żyjący małżonek po urzędniku lub byłym urzędniku jest uprawniony do renty wdowiej [rodzinnej] zgodnie z przepisami rozdziału 4 załącznika VIII [do regulaminu pracowniczego], równej 60% emerytury za wysługę lat lub renty inwalidzkiej, która wypłacana była małżonkowi zmarłego [zmarłemu małżonkowi] lub która byłaby mu wypłacana, gdyby niezależnie od czasu pełnienia służby lub wieku uzyskał uprawnienie do niej w chwili śmierci”.
2 Artykuł 18 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego stanowi, co następuje:
„Jeżeli były urzędnik otrzymywał emeryturę za wysługę lat, jego żyjący małżonek jest uprawniony do renty rodzinnej w wysokości 60% emerytury za wysługę lat, jaką urzędnik otrzymywał w chwili śmierci, pod warunkiem że pozostawali w związku małżeńskim, zanim urzędnik odszedł ze służby w instytucji, oraz że związek małżeński trwał przynajmniej jeden rok, a także z zastrzeżeniem przepisów art. 22 [niniejszego załącznika]. […]
Czasu trwania małżeństwa[, o którym mowa w akapicie pierwszym,] nie uwzględnia się, jeżeli ze związku małżeńskiego zawartego przez urzędnika zanim odszedł on ze służby pochodzi jedno lub więcej dzieci, pod warunkiem że żyjący małżonek utrzymuje lub utrzymywał te dzieci”.
3 Artykuł 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego ma następujące brzmienie:
„Do celów [art. 18 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego] czas trwania małżeństwa nie jest brany pod uwagę w przypadku, gdy małżeństwo, mimo iż zostało zawarte po zakończeniu służby przez urzędnika, trwało co najmniej pięć lat”.
4 Wreszcie, art. 27 akapity pierwszy i trzeci załącznika VIII do regulaminu pracowniczego stanowi, co następuje:
„Rozwiedziony małżonek urzędnika lub byłego urzędnika jest uprawniony do otrzymania renty rodzinnej, jak określono w niniejszym rozdziale, pod warunkiem że z chwilą śmierci byłego małżonka przysługiwało mu prawo do otrzymywania od niego środków utrzymania na mocy wyroku sądowego lub w wyniku ugody zawartej między nim a byłym małżonkiem.
[…]
Uprawnienie [do renty rodzinnej] byłego małżonka wygasa w przypadku zawarcia kolejnego związku małżeńskiego przed śmiercią byłego małżonka […]”.
II. Okoliczności powstania sporu
5 Skarżąca, RN, i jej małżonek, urzędnik Komisji Europejskiej, zamieszkiwali jako para od 1985 r. W dniu 10 czerwca 1987 r. urodziło się ich dziecko. W dniu 7 maja 1988 r. zawarli pierwszy związek małżeński. Małżonkowie rozwiedli się w dniu 29 kwietnia 1996 r. W dniu 20 sierpnia 2012 r. skarżąca, która po rozwodzie nie zawarła innego związku małżeńskiego, ponownie zawarła związek małżeński ze swoim byłym małżonkiem.
6 W okresie od dnia 11 września 1998 r. do dnia 22 grudnia 2011 r. były małżonek skarżącej pozostawał w związku małżeńskim z inną osobą.
7 Małżonek skarżącej rozpoczął służbę w Komisji w 1991 r., a od dnia 1 października 2007 r. mógł ubiegać się o przejście na emeryturę. Małżonek skarżącej zmarł w dniu 2 sierpnia 2014 r.
8 W następstwie śmierci małżonka skarżąca, jako żyjąca małżonka byłego urzędnika, złożyła w dniu 3 września 2014 r. wniosek o przyznanie renty rodzinnej na postawie rozdziału 4 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego.
9 Decyzją z dnia 24 września 2014 r. (zwaną dalej „zaskarżoną decyzją”) kierownik wydziału ds. emerytur i rent Urzędu Administracji i Wypłacania Należności Indywidualnych Komisji (zwanego dalej „PMO”) oddalił wniosek skarżącej o przyznanie renty rodzinnej. Wspomniany kierownik stwierdził zasadniczo, że w celu oceny uprawnienia skarżącej do renty rodzinnej po śmierci jej małżonka należy wziąć pod uwagę nie datę zawarcia jej pierwszego małżeństwa, które zostało rozwiązane na mocy wyroku rozwodowego i w związku z tym nie może już wywoływać skutków prawnych, ale datę zawarcia przez nią drugiego związku małżeńskiego, tj. 20 sierpnia 2012 r. W związku z powyższym, po ustaleniu, że ten ostatni związek małżeński został zawarty po zakończeniu służby przez jej małżonka i że w dniu jego śmierci trwał tylko około dwóch lat, kierownik wydziału ds. emerytur i rent PMO stwierdził, iż nie zostały spełnione przesłanki, o których mowa w art. 18 i 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego, a tym samym skarżącej nie przysługuje renta rodzinna.
10 W dniu 22 grudnia 2014 r. skarżąca złożyła zażalenie na zaskarżoną decyzję. W dniu 23 grudnia 2014 r. skarżąca przedstawiła dodatkowe informacje na poparcie zażalenia.
11 Decyzją z dnia 10 kwietnia 2015 r. (zwaną dalej „decyzją oddalającą zażalenie”) organ powołujący Komisji oddalił to zażalenie i utrzymał w mocy decyzję kierownika wydziału ds. emerytur i rent PMO.
III. Postępowanie przed Sądem do spraw Służby Publicznej Unii Europejskiej oraz przed Sądem w przedmiocie odwołania
12 Pismem złożonym w sekretariacie Sądu do spraw Służby Publicznej w dniu 17 lipca 2015 r. skarżąca wniosła skargę, w drodze której wniosła o stwierdzenie nieważności zaskarżonej decyzji, a także decyzji oddalającej zażalenie oraz o obciążenie Komisji kosztami. Skarga została zarejestrowana pod sygnaturą F‑104/15.
13 Na poparcie skargi skarżąca podniosła trzy zarzuty. Zarzut pierwszy dotyczył naruszenia prawa, a nawet oczywistego błędu w ocenie w odniesieniu do zastosowania art. 18 i 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego. Zarzut drugi dotyczył niezgodności z prawem oraz naruszenia zasad równego traktowania, niedyskryminacji ze względu na wiek i proporcjonalności. Zarzut trzeci dotyczył błędu w wykładni pojęcia „współmałżonka” w rozumieniu przepisów mających zastosowanie do renty rodzinnej.
14 Komisja wniosła o oddalenie skargi oraz o obciążenie skarżącej kosztami postępowania.
15 Decyzją z dnia 9 listopada 2015 r. Parlament Europejski został dopuszczony do sprawy w charakterze interwenienta popierającego żądania Komisji.
16 Wyrokiem z dnia 20 lipca 2016 r., RN/Komisja (F‑104/15, zwanym dalej „pierwszym wyrokiem w sprawie”, EU:F:2016:163), Sąd do spraw Służby Publicznej stwierdził nieważność zaskarżonej decyzji, jak również nakazał Komisji pokrycie jej własnych kosztów oraz kosztów poniesionych przez skarżącą. Parlament został obciążony własnymi kosztami.
17 W pierwszym wyroku w sprawie Sąd do spraw Służby Publicznej stwierdził zasadniczo, że chociaż art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego nie odnosi się wyraźnie do szczególnej sytuacji skarżącej, to sama treść tego przepisu nie wyklucza wykładni zobowiązującej organy administracji do uwzględnienia łącznego czasu trwania małżeństwa rozpatrywanego w postępowaniu głównym, to znaczy czasu trwania pierwszego i drugiego małżeństwa z tym samym urzędnikiem, w celu sprawdzenia zgodności z przewidzianą w tym przepisie przesłanką dotyczącą pięciu lat małżeństwa, która pozwala na skorzystanie z renty rodzinnej.
18 Ponadto Sąd do spraw Służby Publicznej uznał, że gdyby art. 18 i 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego należało interpretować w ten sposób, że wykluczają uwzględnienie łącznego czasu trwania związków małżeńskich skarżącej, wprowadzałyby one odmienne traktowanie pozostałych przy życiu małżonków po byłym urzędniku w zależności od tego, czy małżeństwo zostało zawarte przed zakończeniem służby przez urzędnika, czy po jej zakończeniu. I tak Sąd do spraw Służby Publicznej orzekł, że ponieważ brzmienie tego przepisu nie wyklucza wyraźnie takiej wykładni, art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego należy interpretować zgodnie z zasadą równego traktowania w taki sposób, że w celu sprawdzenia zgodności z przesłanką dotyczącą minimalnego czasu trwania małżeństwa zobowiązuje on organ powołujący do zsumowania poszczególnych okresów małżeństwa, w przypadku gdy – tak jak w niniejszej sprawie – skarżąca dwukrotnie zawarła związek małżeński z tym samym urzędnikiem, po raz pierwszy przed zakończeniem przez niego służby, a po raz drugi po zakończeniu działalności zawodowej.
19 W związku z tym Sąd do spraw Służby Publicznej uwzględnił pierwszy zarzut skargi dotyczący naruszenia prawa oraz stwierdził nieważność zaskarżonej decyzji.
20 Pismem złożonym w sekretariacie Sądu w dniu 29 września 2016 r. Komisja wniosła odwołanie od pierwszego wyroku w sprawie, które zostało zarejestrowane pod sygnaturą T‑695/16 P. Komisja wniosła do Sądu, po pierwsze, o uchylenie pierwszego wyroku w sprawie, po drugie, o oddalenie skargi jako bezzasadnej, na wypadek gdyby Sąd uznał, że stan postępowania pozwala na wydanie orzeczenia, i po trzecie, o obciążenie skarżącej kosztami postępowania.
21 Wyrokiem z dnia 18 lipca 2017 r., Komisja/RN (T‑695/16 P, niepublikowanym, zwanym dalej „wyrokiem wydanym w postępowaniu odwoławczym”, EU:T:2017:520), Sąd (izba ds. odwołań) uwzględnił pierwszą część zarzutu drugiego oraz trzecią część zarzutu trzeciego odwołania, dotyczące zasadniczo naruszenia prawa popełnionego przez Sąd do spraw Służby Publicznej przy wykładni art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego.
22 Sąd jest zdania, że poprzez stwierdzenie, iż sporny przepis nie wyklucza wykładni zobowiązującej organy administracji, w szczególnym przypadku, takim jak w niniejszej sprawie, do uwzględnienia łącznego czasu trwania małżeństwa w celu sprawdzenia zgodności z przesłanką dotyczącą czasu trwania małżeństwa, Sąd do spraw Służby Publicznej dokonał wykładni tego przepisu w sposób bardzo rozszerzający. Tymczasem taka wykładnia jest sprzeczna z utrwalonym orzecznictwem, zgodnie z którym przepisy prawa Unii Europejskiej uprawniające do świadczeń pieniężnych należy interpretować ściśle. Dodatkowo zdaniem Sądu wykładnia taka wiąże się dla organów administracji z obowiązkiem, który nie wynika ze wspomnianego przepisu i jest sprzeczny z zasadą pewności prawa.
23 Ponadto Sąd orzekł, że przyjęta przez Sąd do spraw Służby Publicznej wykładnia art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego oznaczałaby zobowiązanie organów administracji do przyjęcia, iż małżeństwo rozwiązane wyrokiem rozwodowym może nadal wywoływać skutki w zakresie prawa do uzyskania renty rodzinnej na podstawie wspomnianego artykułu. Sąd zwrócił uwagę, że taka możliwość przysługuje na podstawie art. 27 akapit pierwszy załącznika VIII do regulaminu pracowniczego, który jednakże – zgodnie z akapitem trzecim tego artykułu – nie ma zastosowania w niniejszej sprawie z uwagi na okoliczność ponownego zawarcia związku małżeńskiego przez skarżącą ze swoim małżonkiem w dniu 20 sierpnia 2012 r.
24 Sąd dodał, że nie ma potrzeby orzekania w przedmiocie zbadanej przez Sąd do spraw Służby Publicznej argumentacji skarżącej dotyczącej naruszenia jej zdaniem zasady proporcjonalności, ponieważ wspomniana argumentacja opiera się na przyjętej w pierwszym wyroku w sprawie wykładni art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego, która narusza prawo.
25 W konsekwencji Sąd uchylił pierwszy wyrok w sprawie. Ponadto, stwierdziwszy, że Sąd do spraw Służby Publicznej nie zbadał zarzutu trzeciego podniesionego przez skarżącą, Sąd orzekł, iż stan postępowania nie pozwala na wydanie orzeczenia, i przekazał sprawę do innej izby Sądu niż ta, która orzekała w przedmiocie odwołania. Orzekł również, że rozstrzygnięcie o kosztach nastąpi w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie.
26 I tak niniejsza skarga została zarejestrowana pod sygnaturą T‑442/17 RENV.
IV. Postępowanie i żądania stron w postępowaniu po przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania przez Sąd
27 Po wydaniu wyroku wydanego w postępowaniu odwoławczym strony zostały wezwane do przedstawienia uwag na piśmie w przedmiocie dalszych działań w ramach postępowania zgodnie z art. 217 § 1 regulaminu postępowania przed Sądem.
28 Pismem złożonym w sekretariacie Sądu w dniu 6 września 2017 r. skarżąca zrezygnowała z przedstawienia dodatkowych uwag na piśmie. Pismem złożonym tego samego dnia Parlament również zrezygnował z przedstawienia uwag na piśmie. Komisja przedstawiła uwagi na piśmie po terminie, w dniu 4 października 2017 r. W następstwie wyjaśnień udzielonych przez Komisję prezes czwartej izby Sądu postanowił włączyć wspomniane uwagi do akt sprawy.
29 W dniu 19 grudnia 2017 r. Sąd wezwał strony, w ramach środków organizacji postępowania przewidzianych w art. 89 regulaminu postępowania przed Sądem, do zajęcia stanowiska w przedmiocie zachowania interesu prawnego przez skarżącą w niniejszej sprawie.
30 Pismem złożonym w sekretariacie Sądu w dniu 4 stycznia 2018 r. Parlament poinformował Sąd, że nie zamierza udzielać odpowiedzi na pytania zadane w dniu 19 grudnia 2017 r. Skarżąca i Komisja udzieliły odpowiedzi na środki organizacji postępowania, odpowiednio, w dniach 5 i 8 stycznia 2018 r. Stwierdziły, że skarżąca zachowała interes prawny.
31 W dniu 20 listopada 2018 r. Sąd przesłał stronom nowe pytania w ramach środków organizacji postępowania, przewidzianych w art. 89 regulaminu postępowania przed Sądem. Strony udzieliły odpowiedzi w wyznaczonym terminie.
32 Decyzją z dnia 11 marca 2019 r. prezes czwartej izby Sądu wydał postanowienie o zawieszeniu niniejszej sprawy do czasu wydania orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie C‑460/18 P, HK/Komisja.
33 Ze względu na zmianę składu izb Sądu sędzia sprawozdawczyni została przydzielona do siódmej izby, której w rezultacie została przekazana niniejsza sprawa.
34 Pismami z dnia 23 grudnia 2019 r. sekretariat Sądu poinformował strony, że po ogłoszeniu wyroku w dniu 19 grudnia 2019 r., HK/Komisja (C‑460/18 P, EU:C:2019:1119), postępowanie zostało podjęte na nowo, oraz wezwał strony do przedstawienia uwag w przedmiocie wniosków, jakie wynikają z tego wyroku dla niniejszej sprawy. Strony zastosowały się do treści tego wezwania w wyznaczonym terminie.
35 W braku wniosku stron o przeprowadzenie rozprawy Sąd stwierdził, że na podstawie akt ma wystarczającą wiedzę o sprawie, i zgodnie z art. 106 § 3 regulaminu postępowania postanowił orzec w przedmiocie skargi bez przeprowadzenia ustnego etapu postępowania.
36 Skarżąca wnosi do Sądu o:
– stwierdzenie nieważności zaskarżonej decyzji;
– stwierdzenie nieważności decyzji oddalającej zażalenie;
– obciążenie Komisji kosztami postępowania.
37 Komisja wnosi do Sądu o:
– oddalenie skargi;
– obciążenie skarżącej kosztami postępowania.
38 Parlament wnosi do Sądu o oddalenie skargi.
V. Co do prawa
A. Co do przedmiotu sporu i jego zakresu w postępowaniu po przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania
39 W pierwszej kolejności należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem żądania stwierdzenia nieważności przedstawione formalnie w odniesieniu do decyzji oddalającej zażalenie skutkują zaskarżeniem do Sądu aktu, na który zostało złożone zażalenie, jeżeli żądania te jako takie pozbawione są autonomicznej treści (zob. wyroki: z dnia 6 kwietnia 2006 r., Camós Grau/Komisja, T‑309/03, EU:T:2006:110, pkt 43; z dnia 13 lipca 2018 r., Curto/Parlament, T‑275/17, EU:T:2018:479, pkt 63 i przytoczone tam orzecznictwo).
40 Ponieważ w niniejszym przypadku decyzja oddalająca zażalenie wyłącznie utrzymuje w mocy zaskarżoną decyzję, uściślając powody, które legły u jej podstaw, należy stwierdzić, że żądanie stwierdzenia nieważności decyzji oddalającej zażalenie nie ma autonomicznej treści, w związku z czym nie ma potrzeby rozpoznawania go osobno. Jednakże przy ocenie zgodności z prawem zaskarżonej decyzji trzeba wziąć pod uwagę uzasadnienie zawarte w decyzji oddalającej zażalenie, ponieważ przyjmuje się, że to uzasadnienie pokrywa się z uzasadnieniem zaskarżonej decyzji (zob. podobnie wyrok z dnia 30 kwietnia 2019 r., Wattiau/Parlament, T‑737/17, EU:T:2019:273, pkt 43 i przytoczone tam orzecznictwo).
41 W drugiej kolejności w odniesieniu do zakresu sporu po przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania należy przypomnieć, że zgodnie z orzecznictwem po uchyleniu orzeczenia i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania przez Sąd jest on związany wyrokiem wydanym w przedmiocie odwołania i zobowiązany jest orzec ponownie w przedmiocie wszystkich zarzutów podniesionych przez stronę wnoszącą odwołanie w celu uchylenia orzeczenia, z wyjątkiem tych części sentencji, które nie zostały uchylone w wyroku wydanym w przedmiocie odwołania, a także uzasadnienia stanowiącego niezbędną podstawę tych części sentencji, gdyż one zyskały powagę rzeczy osądzonej (zob. analogicznie wyrok z dnia 14 września 2011 r., Marcuccio/Komisja, T‑236/02, EU:T:2011:465, pkt 83).
42 W niniejszym przypadku pkt 1 sentencji wyroku wydanego w postępowaniu odwoławczym uchyla pierwszy wyrok w sprawie po uwzględnieniu części pierwszej zarzutu drugiego odwołania i części trzeciej zarzutu trzeciego odwołania. W ramach tych zarzutów Komisja twierdziła zasadniczo, że Sąd do spraw Służby Publicznej naruszył prawo, gdy dokonał wykładni art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego w ten sposób, że organy administracji są zobowiązane do uwzględnienia łącznego czasu trwania dwóch okresów małżeństwa skarżącej, oraz że przyjął wykładnię sprzeczną z jasnym brzmieniem tego przepisu. Natomiast wyrok wydany w postępowaniu odwoławczym nie rozstrzygnął w przedmiocie pozostałych części zarzutów pierwszego i drugiego odwołania oraz w przedmiocie zarzutu trzeciego odwołania.
43 Zadaniem Sądu jest zatem ponowne rozstrzygnięcie w przedmiocie wszystkich zarzutów podniesionych przez stronę wnoszącą odwołanie w celu uchylenia orzeczenia w świetle kwestii prawnych rozstrzygniętych w wyroku wydanym w postępowaniu odwoławczym, które wiążą Sąd przy ponownym rozpoznaniu sprawy.
44 Komisja podnosi w tym względzie, że wyrok wydany w postępowaniu odwoławczym rozstrzygnął również w przedmiocie zarzutu drugiego podniesionego przez skarżącą, dotyczącego naruszenia zasad równego traktowania, niedyskryminacji ze względu na wiek i proporcjonalności.
45 Wprawdzie w pkt 63 wyroku wydanego w postępowaniu odwoławczym Sąd stwierdził, że Sąd do spraw Służby Publicznej zbadał argumenty skarżącej w odniesieniu do zasady niedyskryminacji w celu wykładni art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego, jednakże uściślił, że Sąd do spraw Służby Publicznej przeprowadził tę analizę dopiero po uprzednim stwierdzeniu, iż rozpatrywany przepis nie wyklucza wykładni uwzględniającej łączny czas trwania okresów małżeństwa skarżącej. W związku z tym Sąd orzekł, że ponieważ ta uprzednia analiza naruszała prawo i z tego względu należało uchylić pierwszy wyrok w sprawie, nie jest konieczne rozstrzyganie w przedmiocie argumentu skarżącej dotyczącego naruszenia według niej zasady proporcjonalności.
46 W wyroku wydanym w postępowaniu odwoławczym Sąd nie rozstrzygnął zatem w przedmiocie części zarzutu drugiego dotyczących naruszenia zasad równego traktowania, niedyskryminacji ze względu na wiek i proporcjonalności.
B. Co do istoty
1. W przedmiocie zarzutu pierwszego, dotyczącego naruszenia prawa przy wykładni art. 18 i 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego
47 W odniesieniu do zarzutu pierwszego podniesionego przez skarżącą w uzasadnieniu skargi, dotyczącego zarzucanego naruszenia prawa przy wykładni art. 18 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego, zgodnie z orzeczeniem Sądu do spraw Służby Publicznej, przy czym kwestia ta nie została podważona w wyroku wydanym w postępowaniu odwoławczym, skarżąca nie może skutecznie powoływać się na status żyjącego małżonka, aby móc ubiegać się na podstawie tego przepisu o przyznanie renty rodzinnej z tytułu jej pierwszego małżeństwa zawartego w dniu 7 maja 1988 r. i rozwiązanego w dniu 29 kwietnia 1996 r. (zob. podobnie wyrok wydany w postępowaniu odwoławczym, pkt 11, oraz pierwszy wyrok w sprawie, pkt 28, 30).
48 Jeśli chodzi o podnoszone naruszenie prawa przy wykładni art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego, jak wynika z pkt 42 powyżej, w wyroku wydanym w postępowaniu odwoławczym Sąd orzekł, że art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego nie można interpretować w ten sposób, że organy administracji mają obowiązek uwzględnienia łącznego czasu trwania obu okresów małżeństwa skarżącej (zob. podobnie wyrok wydany w postępowaniu odwoławczym, pkt 49, 57).
49 Należy zatem orzec, że wbrew temu, co podnosi skarżąca w ramach pierwszego zarzutu, Komisja nie naruszyła prawa przy wykładni art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego, gdy zdecydowała, że należy uwzględnić wyłącznie czas trwania drugiego małżeństwa skarżącej ze zmarłym małżonkiem, po zakończeniu przez niego służby, w celu sprawdzenia, czy został spełniony przewidziany w art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego wymóg minimalnego pięcioletniego okresu małżeństwa, pozwalający uzyskać rentę rodzinną.
50 Tym samym zarzut pierwszy jest bezzasadny.
2. W przedmiocie zarzutu drugiego, dotyczącego niezgodności z prawem art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego ze względu na naruszenie zasad równego traktowania, niedyskryminacji ze względu na wiek i proporcjonalności
51 Skarżąca podnosi, że art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego, na którego podstawie została wydana zaskarżona decyzja, jest niezgodny z prawem. Skarżąca twierdzi zasadniczo, że wspomniany artykuł narusza zasady równego traktowania i niedyskryminacji ze względu na wiek, zagwarantowane w szczególności w art. 20 i 21 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „kartą”) oraz w art. 1d regulaminu pracowniczego.
52 Skarżąca uważa, że art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego zmusza starsze pary do zawarcia związku małżeńskiego trwającego przynajmniej pięć lat, aby żyjący małżonek emerytowanego urzędnika mógł otrzymać rentę rodzinną, podczas gdy w przypadku par zawierających związek małżeński w młodszym wieku, jeżeli małżonek będący urzędnikiem był wciąż czynny zawodowo, żyjący małżonek jest uprawniony do renty rodzinnej już po roku małżeństwa na podstawie art. 18 tego załącznika. Tymczasem takie pary są w porównywalnej sytuacji rodzinnej, niezależnie od chwili, w której zdecydują się na zawarcie związku małżeńskiego, to znaczy przed zakończeniem służby przez urzędnika lub po jej zakończeniu. W tym względzie skarżąca twierdzi, że okres składkowy w ramach systemu emerytalno-rentowego Unii nie uzasadnia wspomnianego odmiennego traktowania.
53 Ponadto skarżąca podnosi, że wprowadzonej różnicy w traktowaniu nie można obiektywnie i racjonalnie uzasadnić zwalczaniem fikcyjnych małżeństw i nadużyć finansowych. Nierówne traktowanie par małżeńskich, którego podstawą jest moment zawarcia związku małżeńskiego, wykracza – zdaniem skarżącej – poza to, co właściwe i konieczne do realizacji rzeczonego celu, ponieważ w ogóle nie jest brana pod uwagę indywidualna sytuacja żyjącego małżonka. Skarżąca podkreśla w szczególności brak jakiejkolwiek możliwości obalenia domniemania oszustwa oraz dodaje, że cel ochrony równowagi finansowej systemu emerytalno-rentowego Unii również nie może uzasadniać ustanowionego warunku pięciu lat trwania małżeństwa w związku z tym, że Komisja nie wykazała, iż przypadki takie jak ten w niniejszej sprawie mogą naruszyć tę równowagę. W każdym razie uzasadnienia ze względów czysto budżetowych nie są uwzględniane przez Trybunał.
54 Komisja kwestionuje dopuszczalność zarzutu niezgodności z prawem art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego, ponieważ w zażaleniu nie została podniesiona kwestia dyskryminacji ze względu na wiek ani kwestia naruszenia zasady proporcjonalności. A zatem skarżąca naruszyła zasadę zgodności między zażaleniem a skargą.
55 Posiłkowo Komisja twierdzi, że rozpatrywany zarzut niezgodności z prawem jest bezzasadny. Komisja uważa, że wspomniane odmienne traktowanie nie opiera się na wieku urzędnika, lecz na jego prawie do emerytury. Co więcej, urzędnik i były urzędnik, a także ich małżonkowie, nie znajdowali się w porównywalnych sytuacjach, ponieważ w pierwszym przypadku rzeczony urzędnik powinien rozwijać się zawodowo i kontynuować pracę oraz odprowadzać swoje składki emerytalne, podczas gdy w drugim przypadku tak już nie jest. Taka różnica między sytuacjami została wskazana w wyroku z dnia 17 czerwca 1993 r., Arauxo-Dumay/Komisja (T‑65/92, EU:T:1993:47).
56 W każdym razie zdaniem Komisji rozpatrywane odmienne traktowanie jest uzasadnione, ponieważ rentę rodzinną nabywa się pośrednio dzięki składkom odprowadzanym do systemu emerytalno-rentowego przez urzędnika przed przejściem na emeryturę. Według Komisji regulamin pracowniczy wymaga wcześniejszego związku finansowego pomiędzy instytucją i żyjącym małżonkiem ubiegającym się o przyznanie renty rodzinnej, który to związek tworzy się w sytuacji, gdy poprzez zawarte małżeństwo małżonek zmarłego urzędnika ponosił pośrednio ciężar składek potrącanych z wynagrodzenia tego urzędnika w okresie jego zatrudnienia.
57 Dodatkowo zdaniem Komisji odmienne traktowanie jest uzasadnione w świetle samego celu renty rodzinnej, którym jest zapewnienie dobrobytu materialnego żyjącego małżonka urzędnika. Istnieje większe prawdopodobieństwo, że ten dobrobyt będzie zagrożony w przypadku żyjącego małżonka nagle zmarłego urzędnika, który był jeszcze aktywny zawodowo, niż w przypadku żyjącego małżonka byłego urzędnika, który to małżonek miał czas na podjęcie kroków niezbędnych do zapewnienia sobie takiego zabezpieczenia finansowego.
58 Ponadto nałożony na żyjącego małżonka wymóg minimalnego okresu pięciu lat trwania małżeństwa w przypadku, gdy małżeństwo zostało zawarte po zakończeniu służby przez urzędnika ma zapobiegać nadużyciom finansowym i zabezpieczać równowagę finansową systemu emerytalnego. Zdaniem Komisji występuje większe ryzyko nadużycia, jeżeli małżeństwo zostaje zawarte po zakończeniu służby ze względu na większą przewidywalność śmierci. Wymóg pięciu lat małżeństwa ma zatem uniemożliwić zawieranie małżeństw w obliczu śmierci głównie w celu nabycia uprawnienia do renty rodzinnej przez żyjącego małżonka byłego urzędnika.
59 Parlament dodaje, że wymóg minimalnego okresu pięciu lat trwania małżeństwa pozwala na uniknięcie sytuacji, w której młodsza osoba wykorzystuje słabszą kondycję starszego urzędnika otrzymującego emeryturę w oczekiwaniu na szybkie otrzymanie dożywotniego prawa do renty rodzinnej.
a) W przedmiocie dopuszczalności zarzutu niezgodności z prawem art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego
60 Z orzecznictwa wynika, że co do zasady schemat incydentalnego środka prawnego, jakim jest zarzut niezgodności z prawem, uzasadnia to, aby taki zarzut niezgodności z prawem, podniesiony po raz pierwszy przed sądem Unii, został uznany za dopuszczalny, jako odstępstwo od zasady zgodności pomiędzy skargą a zażaleniem (zob. podobnie wyrok z dnia 27 października 2016 r., EBC/Cerafogli, T‑787/14 P, EU:T:2016:633, pkt 47). A zatem sama okoliczność, że zarzut niezgodności z prawem art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego został podniesiony po raz pierwszy na etapie skargi, nie pociąga za sobą niedopuszczalności tego zarzutu.
61 Jednakże możliwość powoływania się na zarzut niezgodności z prawem w sporze pomiędzy urzędnikiem a instytucją jest uzależniona od spełnienia szeregu przesłanek dopuszczalności. W odniesieniu do incydentalnego środka prawnego wymaga to, po pierwsze, aby została wniesiona skarga główna, po drugie, aby była ona skierowana przeciwko decyzji niekorzystnej dla urzędnika, po trzecie, aby ta skarga główna była dopuszczalna, po czwarte, aby pracownik nie był w stanie żądać stwierdzenia nieważności aktu o charakterze generalnym, który służył jako podstawa wydania niekorzystnej dla niego decyzji, oraz po piąte, aby istniał wystarczająco ścisły związek między aktem o charakterze generalnym a zaskarżoną decyzją indywidualną (wyrok z dnia 27 października 2016 r., EBC/Cerafogli, T‑787/14 P, EU:T:2016:633, pkt 67).
62 W niniejszej sprawie należy stwierdzić, że zarzut niezgodności z prawem art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego został podniesiony przez skarżącą przy okazji dopuszczalnej skargi głównej. Skarga ta dotyczy stwierdzenia nieważności zaskarżonej decyzji, która jest niekorzystna dla skarżącej, jako że poprzez tę decyzję odmówiono jej przyznania renty rodzinnej. Ponadto skarżąca jako osoba fizyczna nie mogła złożyć bezpośrednio wniosku o stwierdzenie nieważności art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego. Wreszcie, oczywiste jest, że istnieje wystarczający związek między art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego i zaskarżoną decyzją, gdyż decyzja ta została wydana w oparciu o wspomniany przepis.
63 W związku z powyższym należy stwierdzić, że zarzut niezgodności z prawem podniesiony przez skarżącą w odniesieniu do art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego jest dopuszczalny.
b) W przedmiocie zasadności zarzutu niezgodności z prawem art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego
64 Przypomnieć należy, że zasada równego traktowania stanowi ogólną zasadę prawa Unii, wyrażoną w art. 20 karty, której szczególnym wyrazem jest zasada niedyskryminacji ujęta w art. 21 ust. 1 karty. Rzeczona zasada wymaga, aby podobne sytuacje nie były traktowane w odmienny sposób, a odmienne sytuacje nie były traktowane jednakowo, chyba że takie traktowanie jest obiektywnie uzasadnione (zob. wyrok z dnia 5 lipca 2017 r., Fries, C‑190/16, EU:C:2017:513, pkt 29, 30 i przytoczone tam orzecznictwo).
65 Zgodnie z orzecznictwem w celu skutecznego podniesienia zarzutu naruszenia zasady równego traktowania wobec prawodawcy unijnego konieczne jest zaistnienie odmiennego traktowania sytuacji podobnych, stawiającego niektóre podmioty w sytuacji niekorzystnej w stosunku do innych podmiotów (zob. podobnie wyrok z dnia 14 grudnia 2018 r., FV/Rada, T‑750/16, EU:T:2018:972, pkt 89 i przytoczone tam orzecznictwo).
66 Jeśli chodzi o wymóg dotyczący porównywalności sytuacji, to należy oceniać tę porównywalność w świetle wszystkich charakteryzujących te sytuacje czynników. Czynniki te winny być między innymi ustalone i ocenione w świetle przedmiotu i celu aktu Unii, który wprowadza sporne rozróżnienie. Należy poza tym uwzględnić zasady i cele dziedziny prawa, do której należy sporny akt (zob. wyrok z dnia 19 grudnia 2019 r., HK/Komisja, C‑460/18 P, EU:C:2019:1119, pkt 67 i przytoczone tam orzecznictwo).
67 Ponadto w celu ustalenia, czy traktowanie ze względu na status porównywanych sytuacji narusza zasadę równego traktowania, należy oprzeć się na analizie skoncentrowanej na wszystkich normach prawa krajowego regulujących status każdej z porównywanych sytuacji, mając w szczególności na względzie cel spornego przepisu (zob. analogicznie wyrok z dnia 9 marca 2017 r., Milkova, C‑406/15, EU:C:2017:198, pkt 58).
68 Aby odmienne traktowanie mogło być zgodne z ogólnymi zasadami równego traktowania i niedyskryminacji, musi być uzasadnione w oparciu o obiektywne i rozsądne kryterium oraz proporcjonalne do celu realizowanego przez wspomniane zróżnicowanie (zob. podobnie wyrok z dnia 15 lutego 2005 r., Pyres/Komisja, T‑256/01, EU:T:2005:45, pkt 61). W tym względzie zgodnie z art. 52 ust. 1 karty wszystkie ograniczenia w korzystaniu z praw i wolności uznanych w karcie muszą być przewidziane ustawą i szanować istotę tych praw i wolności. Ograniczenia w korzystaniu z tych praw i wolności, z poszanowaniem zasady proporcjonalności, mogą być wprowadzone wyłącznie wtedy, gdy są konieczne i rzeczywiście odpowiadają uznawanym przez Unię celom interesu ogólnego lub potrzebom ochrony praw i wolności innych osób.
69 Z orzecznictwa wynika, że zasada proporcjonalności wymaga, by akty instytucji Unii nie wykraczały poza to, co odpowiednie i konieczne do realizacji uzasadnionych celów, którym dane przepisy mają służyć, przy czym oczywiście tam, gdzie istnieje możliwość wyboru spośród większej liczby odpowiednich rozwiązań, należy stosować te najmniej dotkliwe, a wynikające z tego niedogodności nie mogą być nadmierne w stosunku do zamierzonych celów (zob. wyrok z dnia 26 lutego 2016 r., Bodson i in./EBI, T‑240/14 P, EU:T:2016:104, pkt 116 i przytoczone tam orzecznictwo).
70 Należy jednakże dodać, że w celu zwalczania nadużyć czy wręcz oszustw prawodawca unijny dysponuje pewnym zakresem uznania przy ustalaniu prawa do renty rodzinnej (wyrok z dnia 19 grudnia 2019 r., HK/Komisja, C‑460/18 P, EU:C:2019:1119, pkt 89). Stwierdzenie takiego uprawnienia wymaga jednak zbadania, czy nie wydaje się nieracjonalne, aby prawodawca przyjął, że wprowadzone odmienne traktowanie może być właściwe i konieczne do realizacji zamierzonego celu (zob. podobnie i analogicznie wyrok z dnia 14 grudnia 2018 r., FV/Rada, T‑750/16, EU:T:2018:972, pkt 114 i przytoczone tam orzecznictwo).
71 To właśnie w świetle wszystkich tych zasad należy sprawdzić, czy przewidziany w art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego warunek minimalnego czasu trwania małżeństwa jest sprzeczny z zasadami ogólnymi równego traktowania i niedyskryminacji ze względu na wiek w świetle celów realizowanych przez ten warunek. Należy zatem zbadać, czy wspomniany warunek jest przewidziany ustawą i szanuje istotę prawa do równego traktowania oraz zakaz wszelkiej dyskryminacji, czy sytuacje, o których mowa w art. 18 i 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego są porównywalne, a jeśli tak, czy przewidziany w art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego warunek minimalnego pięcioletniego okresu małżeństwa realizuje cel leżący w interesie ogólnym. W tym względzie należy sprawdzić, czy prawodawca Unii miał racjonalne podstawy, aby przyjąć, że wprowadzone odmienne traktowanie może być właściwe i konieczne dla realizacji takiego celu.
1) W przedmiocie istnienia odmiennego traktowania
72 Należy przypomnieć, że w wyroku z dnia 19 grudnia 2019 r., HK/Komisja (C‑460/18 P, EU:C:2019:1119, pkt 68), Trybunał orzekł, iż celem renty rodzinnej jest przyznanie żyjącemu małżonkowi dochodu zastępczego, mającego częściowo zrekompensować utratę dochodów zmarłego małżonka. Według Trybunału prawo to nie jest uzależnione od przesłanek dotyczących zasobów lub majątku oznaczających niezdolność żyjącego małżonka do zaspokojenia swoich potrzeb, a tym samym jego dotychczasową zależność finansową od zmarłego (zob. podobnie wyrok z dnia 19 grudnia 2019 r., HK/Komisja, C‑460/18 P, EU:C:2019:1119, pkt 69).
73 Przyznanie renty rodzinnej zależy natomiast jedynie od charakteru prawnego więzi, które łączyły zmarłego urzędnika z daną osobą (zob. podobnie wyrok z dnia 19 grudnia 2019 r., HK/Komisja, C‑460/18 P, EU:C:2019:1119, pkt 70). Obok tego warunku istnieje również warunek minimalnego czasu trwania małżeństwa, w niniejszym przypadku jeden rok zgodnie z art. 18 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego oraz pięć lat zgodnie z art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego.
74 Po dokonaniu powyższego uściślenia należy stwierdzić, że art. 18 i 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego traktują odmiennie żyjących małżonków byłych urzędników w zależności od tego, czy małżeństwo zostało zawarte zakończeniem przez tych ostatnich służby, przed po jej zakończeniu. Jak również wskazuje Sąd w pkt 47 wyroku wydanego w postępowaniu odwoławczym, data zawarcia małżeństwa stanowi zatem kryterium przyjęte przez prawodawcę w celu rozróżnienia tych dwóch sytuacji.
75 Tymczasem charakter prawny więzi, które łączyły żyjącego małżonka ze zmarłym urzędnikiem, jest taki sam, niezależnie od tego, czy małżeństwo zostało zawarte przed zakończeniem działalności zawodowej przez zmarłego urzędnika, czy po jej zakończeniu. Ten charakter prawny nie różni się w zależności od tego, czy urzędnicy wykonywali działalność zawodową, czy też nie, i w zależności od wysokości składek do systemu emerytalno-rentowego Unii, które zostały wpłacone lub są jeszcze należne.
76 Ponadto zarówno art. 18, jak i art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego uprawniają do renty rodzinnej żyjącego małżonka byłego urzędnika, który nie jest już aktywny zawodowo i który, w konsekwencji, nie opłaca już składek do unijnego systemu emerytalno-rentowego w chwili śmierci.
77 Komisja nie może zatem powoływać się na wyrok z dnia 17 czerwca 1993 r., Arauxo-Dumay/Komisja (T‑65/92, EU:T:1993:47), w celu wykazania, że sytuacje, o których mowa w art. 18 i 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego, są różne. Jak bowiem wynika z pkt 33 tego wyroku, Sąd dokonał w nim porównania sytuacji żyjącego małżonka zmarłego byłego urzędnika, który złożył wniosek o zakończenie służby oraz otrzymał świadczenia i korzyści przewidziane w przepisach szczególnych regulujących taką sytuację, z przewidzianą w art. 17 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego sytuacją żyjącego małżonka urzędnika, który zmarł w czasie, gdy był jeszcze aktywny zawodowo.
78 Z powyższego wynika, że należy oddalić argumentację Komisji, zgodnie z którą rozpatrywane odmienne traktowanie jest związane z przebiegiem kariery zawodowej urzędnika i ze składkami wpłacanymi do systemu ubezpieczenia emerytalno-rentowego.
79 Poza tym celem renty rodzinnej, która została uregulowana w art. 18 i 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego, jest wyrównanie żyjącemu małżonkowi utraty dochodów, będącej wynikiem śmierci byłego urzędnika. Chodzi zatem o przyznanie żyjącemu małżonkowi dochodu zastępczego (zob. pkt 72 powyżej). A zatem okoliczność, że zmarły urzędnik zawarł związek małżeński przed zakończeniem służby lub po jej zakończeniu, nie może w istotny sposób zmienić sytuacji żyjącego małżonka w odniesieniu do jego praw majątkowych. Ponadto, jak wynika z pkt 72 powyżej, Trybunał orzekł, że zakres potrzeb finansowych żyjącego małżonka i jego ewentualna zależność finansowa od urzędnika lub zmarłego byłego urzędnika nie stanowi kryterium podlegającego uwzględnieniu.
80 Tym samym należy stwierdzić, że sytuacja żyjącego małżonka byłego urzędnika, który zawarł związek małżeński przed zakończeniem służby przez urzędnika, nie różni się od sytuacji żyjącego małżonka byłego urzędnika, który zawarł związek małżeński po zakończeniu służby w celu przyznania renty rodzinnej na podstawie art. 18 lub art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego.
81 Z powyższego wynika, że istnieje odmienne traktowane porównywalnych sytuacji w zależności od daty zawarcia małżeństwa, ponieważ jest to jedyny element determinujący stosowanie odmiennych warunków minimalnego czasu trwania małżeństwa zgodnie z art. 18 i 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego.
82 Zgodnie z orzecznictwem przytoczonym w pkt 65 powyżej to odmienne traktowanie stawia żyjących małżonków byłego urzędnika, którzy zawarli związek małżeński po zakończeniu służby przez byłego urzędnika i do których ma zastosowanie art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego, w sytuacji niekorzystnej w stosunku do żyjących małżonków byłego urzędnika, którzy zawarli związek małżeński przed zakończeniem służby i do których znajduje zastosowanie art. 18 tego załącznika.
83 W tym względzie należy również zauważyć, że przewidziany w art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego warunek minimalnego pięcioletniego czasu trwania małżeństwa prowadzi do szczególnie niekorzystnej sytuacji dla żyjącego małżonka, który zawarł związek małżeński z byłym urzędnikiem, ponieważ w zdecydowanej większości przypadków zakończenia służby przez urzędnika odpowiadającego jego przejściu na emeryturę, dla którego kryterium wieku zostało określone w regulaminie pracowniczym, urzędnik ten jest starszy niż urzędnik czynny zawodowo. Tym samym byli urzędnicy, o których mowa w art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego, zazwyczaj zawarli związek małżeński w późniejszym wieku niż byli urzędnicy, o których mowa w art. 18 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego, którzy zawarli związek małżeński przed zakończeniem służby. W związku z tym żyjący małżonek, który zawarł związek małżeński z byłym urzędnikiem, ma zasadniczo większe trudności ze spełnieniem wymogu minimalnego czasu trwania małżeństwa, o którym mowa w rzeczonym art. 20, wynoszącego pięć lat, niż żyjący małżonek, który zawarł związek małżeński z urzędnikiem przed zakończeniem przez niego służby i dla którego art. 18 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego przewiduje minimalny czas trwania małżeństwa wynoszący jedynie jeden rok.
84 Tym samym ze względu na nałożony wymóg minimalnego pięcioletniego czasu trwania małżeństwa traktowanie przewidziane w art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego w przypadku żyjących małżonków, którzy zawarli związek małżeński z byłym urzędnikiem po zakończeniu przez niego służby, jest mniej korzystne niż traktowanie przewidziane w art. 18 wspomnianego załącznika w przypadku żyjących małżonków, którzy zawarli związek małżeński, gdy urzędnik nadal pracował i był zasadniczo młodszy niż były urzędnik.
85 Istnieje zatem również odmienne traktowanie podobnych sytuacji, oparte pośrednio na kryterium wieku byłego urzędnika w dniu zawarcia przez niego małżeństwa.
2) W przedmiocie przestrzegania kryteriów wskazanych w art. 52 ust. 1 karty i uzasadnienia odmiennego traktowania
86 Tytułem wstępu należy stwierdzić, że odmienne traktowanie wprowadzone w art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego zostało przewidziane „ustawą” w rozumieniu art. 52 ust. 1 karty, ponieważ podstawa tego przepisu znajduje się w regulaminie pracowniczym.
87 Ponadto w celu uzasadnienia rozpatrywanego odmiennego traktowania Komisja podnosi w pierwszej kolejności, że istnieje zwiększone ryzyko pogorszenia warunków życiowych żyjącego małżonka w przypadku niespodziewanej śmierci jego współmałżonka, będącego czynnym zawodowo urzędnikiem, niż w przypadku żyjącego małżonka byłego urzędnika, który miał czas na podjęcie kroków niezbędnych do zapewnienia sobie takiego zabezpieczenia finansowego.
88 W tym względzie należy stwierdzić, że zarówno art. 18, jak i art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego dotyczą wypłaty renty rodzinnej żyjącemu małżonkowi byłego urzędnika otrzymującego emeryturę za wysługę lat. W obu więc przypadkach żyjący małżonek ubiega się o przyznanie renty rodzinnej, gdy jego małżonek już zakończył działalność zawodową. Bez znaczenia jest zatem argument Komisji, że żyjący małżonek jest bardziej zaskoczony śmiercią urzędnika czynnego zawodowo niż śmiercią byłego urzędnika będącego na emeryturze.
89 W drugiej kolejności Komisja, popierana przez Parlament, uważa, że przewidziany w art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego wymóg minimalnego pięcioletniego okresu małżeństwa ma na celu, po pierwsze, zapobieganie nadużyciom finansowym i, po drugie, utrzymanie równowagi finansowej systemu emerytalno-rentowego Unii. Oba te cele należy kolejno przeanalizować w świetle orzecznictwa przywołanego w pkt 70 powyżej.
i) W przedmiocie celu polegającego na zapobieganiu nadużyciom finansowym
90 Tytułem wstępu należy przypomnieć, że według Trybunału zasada zakazu oszustw i nadużyć prawa jest ogólną zasadą prawa Unii, do której przestrzegania są zobowiązane podmioty prawa (wyrok z dnia 19 grudnia 2019 r., HK/Komisja, C‑460/18 P, EU:C:2019:1119, pkt 88, 89). Zwalczanie nadużyć stanowi zatem cel interesu ogólnego.
91 W tym względzie z wyroku z dnia 19 grudnia 2019 r., HK/Komisja (C‑460/18 P, EU:C:2019:1119, pkt 89, 90), wynika zasadniczo, że przewidziany w art. 17 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego warunek, iż małżeństwo powinno trwać co najmniej jeden rok, ma na celu zapewnienie rzeczywistego charakteru i stabilności związków między danymi osobami i z tego względu nie okazuje się oczywiście nieodpowiedni w świetle celu, jakim jest zapobieganie nadużyciom.
92 Tym samym nie wydaje się nieracjonalne uzależnienie uprawnienia żyjącego małżonka urzędnika lub byłego urzędnika do otrzymywania renty rodzinnej od spełnienia wymogu minimalnego czasu trwania małżeństwa. Taki wymóg pozwala bowiem upewnić się, że ten związek małżeński nie opiera się wyłącznie na względach niezwiązanych z projektem wspólnego życia, takich jak względy czysto finansowe lub związane z uzyskaniem prawa pobytu.
93 Jednakże należy podkreślić, że art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego, który ma zastosowanie w przypadku gdy małżeństwo zostało zawarte po zakończeniu działalności przez urzędnika, nakłada pięciokrotnie wyższy wymóg minimalnego czasu trwania małżeństwa niż wymóg przewidziany w art. 18 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego, znajdujący zastosowanie, gdy małżeństwo zostało zawarte przed zaprzestaniem działalności przez urzędnika.
94 Tym samym należy jeszcze sprawdzić, czy wymóg czasu trwania małżeństwa na mocy art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego, od którego nie ma żadnego odstępstwa, oczywiście nie wykracza poza to, co jest konieczne do wyeliminowania nadużyć.
95 W tym względzie należy stwierdzić, że akta sprawy nie zawierają żadnego przekonującego wyjaśnienia ani żadnego dowodu na poparcie przedstawionego przez Komisję i Parlament założenia, zgodnie z którym prawdopodobieństwo zawarcia fikcyjnego związku małżeńskiego wzrasta po zakończeniu służby przez urzędników, a tym samym na przykład jest mniej prawdopodobne, że małżeństwo zawarte przez urzędnika w przeddzień zakończenia służby będzie fikcyjne, niż że fikcyjne będzie małżeństwo zawarte przez urzędnika następnego dnia po zakończeniu służby. Komisja i Parlament nie wyjaśniły również, z jakiego względu urzędnik, który zaprzestał działalności, ma mniejsze możliwości zabezpieczenia się przeciwko oszukańczym zamiarom osoby zamierzającej zawrzeć z nim związek małżeński niż urzędnik, który nadal pracuje, a tym samym konieczne jest wprowadzenie pięciokrotnie dłuższego okresu minimalnego czasu trwania małżeństwa w przypadku, gdy małżeństwo zostaje zawarte po zakończeniu działalności przez urzędnika.
96 Następnie, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, ogólne domniemanie występowania nadużyć nie wystarczy dla uzasadnienia środka naruszającego cele traktatu FUE (zob. wyrok z dnia 19 grudnia 2012 r., Komisja/Belgia, C‑577/10, EU:C:2012:814, pkt 53 i przytoczone tam orzecznictwo).
97 Ponadto należy wskazać, że czas trwania małżeństwa niekoniecznie jest jedynym elementem reprezentatywnym jego wiarygodności (zob. analogicznie wyroki: z dnia 20 czerwca 2013 r., Giersch i in., C‑20/12, EU:C:2013:411, pkt 72, 73 i przytoczone tam orzecznictwo; z dnia 18 lipca 2013 r., Prinz i Seeberger, C‑523/11 i C‑585/11, EU:C:2013:524, pkt 36, 37 i przytoczone tam orzecznictwo).
98 Artykuł 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego stosuje wyłącznie wymóg pięcioletniego minimalnego czasu trwania małżeństwa, bez żadnych wyjątków, wobec czego żyjący małżonek byłego urzędnika, który zawarł związek małżeński po zakończeniu służby, nie może podnosić, że małżeństwo zostało zawarte w dobrej wierze, i to niezależnie od obiektywnych dowodów, które może przedstawić w tym względzie. W ten sposób wspomniany przepis ustanawia ogólne niewzruszalne domniemanie nadużycia finansowego w odniesieniu do związków małżeńskich trwających krócej niż pięć lat.
99 Natomiast art. 18 akapit drugi załącznika VIII do regulaminu pracowniczego przewiduje obiektywne okoliczności, w których nie jest wymagany żaden minimalny czas trwania małżeństwa, to znaczy urodzenie się dziecka w małżeństwie zawartym przez urzędnika przed zakończeniem służby, jeżeli żyjący małżonek je utrzymuje lub utrzymywał. Prawodawca uznał zatem, że w przypadku małżeństwa zawartego przed zakończeniem działalności przez byłego urzędnika istnieją obiektywne okoliczności umożliwiające obalenie domniemania nadużyć finansowych.
100 Obiektywne okoliczności przypomniane w poprzednim punkcie stanowią jasne kryteria dla efektywnego administrowania rentami rodzinnymi z poszanowaniem zasady pewności prawa.
101 W niniejszej sprawie, nawet jeśli drugie małżeństwo skarżącej zostało zawarte po zakończeniu działalności przez jej małżonka, istnieje szereg obiektywnych czynników, na podstawie których można wykazać, że nie jest to małżeństwo fikcyjne. Skarżąca i jej małżonek zamieszkiwali bowiem jako para od 1985 r. W dniu 10 czerwca 1987 r. urodziło się ich dziecko. W dniu 7 maja 1988 r. zawarli oni pierwsze małżeństwo. Wprawdzie małżonkowie rozwiedli się w dniu 29 kwietnia 1996 r., jednak wznowili wspólne pożycie od 2002 r. i ponownie zawarli związek małżeński w dniu 20 sierpnia 2012 r. Zresztą ani Komisja, ani Parlament nie podnosili, że niniejszy przypadek jest oszustwem.
102 Dodatkowo po rozwodzie skarżąca nie zawarła związku małżeńskiego z inną osobą. Tym samym, jak orzekł między innymi Sąd w pkt 56 wyroku wydanego w postępowaniu odwoławczym, w braku ponownego zawarcia związku małżeńskiego z byłym małżonkiem, skarżąca mogła otrzymywać rentę rodzinną jako rozwiedziony współmałżonek zgodnie z art. 27 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego, które to uprawnienie straciła ze względu na zawarcie małżeństwa.
103 Co więcej, z uwagi na zasadniczo wyższy wiek byłych urzędników, których dotyczy art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego, wymóg pięcioletniego minimalnego czasu trwania małżeństwa jest szczególnie trudny do spełnienia przez żyjących małżonków, którzy zawarli związek małżeński z takim byłym urzędnikiem. Tym samym wspomniany wymóg może wyłączyć z kręgu osób uprawnionych do renty rodzinnej znaczną liczbę tych małżonków, którzy mogliby jednak dowieść braku nadużycia finansowego.
104 Wreszcie, należy przypomnieć, że prawodawca nie wykluczył indywidualnej oceny w regulaminie pracowniczym. I tak, art. 1 ust. 1 lit. d) załącznika VII do regulaminu pracowniczego przewiduje, że urzędnik niespełniający warunków wymaganych do przyznania dodatku na gospodarstwo domowe może, na podstawie „szczególnej decyzji organu powołującego, zawierającej uzasadnienie i opartej na dodatkowych dokumentach”, otrzymać ten dodatek, gdy faktycznie utrzymuje rodzinę.
105 Z powyższego wynika, że nierozsądne jest przyjęcie, iż przewidziany w art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego wymóg minimalnego pięcioletniego czasu trwania małżeństwa, od którego nie ma żadnego odstępstwa pozwalającego na stwierdzenie braku nadużyć finansowych, niezależnie od przedstawionych obiektywnych dowodów, który jest pięciokrotnie wyższy niż wymóg przewidziany w art. 18 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego, znajdujący zastosowanie, gdy małżeństwo zostało zawarte przed zaprzestaniem działalności przez urzędnika, może być konieczny do realizacji celu w postaci zwalczania nadużyć finansowych.
ii) W przedmiocie celu polegającego na ochronie równowagi finansowej systemu emerytalno-rentowego Unii
106 Na wstępie należy wyjaśnić, że zgodnie z orzecznictwem cel polegający na ochronie równowagi finansowej systemu emerytalno-rentowego Unii może zostać uznany za uzasadniony (zob. podobnie wyrok z dnia 15 lutego 2005 r., Pyres/Komisja, T‑256/01, EU:T:2005:45, pkt 64, 65). Jednakże należy dodać, że taki cel, który należy do względów natury budżetowej, nie może sam w sobie uzasadniać odstępstwa od ogólnej zasady równego traktowania (zob. podobnie i analogicznie wyrok w sprawach połączonych z dnia 21 lipca 2011 r., Fuchs i Köhler, C‑159/10 i C‑160/10, EU:C:2011:508, pkt 74).
107 Tymczasem, jak stwierdzono w pkt 105 powyżej, przewidziany w art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego wymóg minimalnego czasu trwania małżeństwa nie może być uzasadniony celem w postaci zwalczania nadużyć finansowych. W związku z powyższym odmienne traktowanie wprowadzone tym przepisem nie może być uzasadnione jedynie utrzymaniem równowagi finansowej systemu emerytalno-rentowego Unii.
108 W każdym razie należy stwierdzić, że Komisja i Parlament nie przedstawiły nawet namiastki dowodu pozwalającego wykazać, iż równowaga finansowa systemu emerytalno-rentowego Unii byłaby zagrożona, gdyby żyjący małżonek byłego urzędnika, który zawarł małżeństwo po zakończeniu działalności przez tego urzędnika, mógł pobierać rentę rodzinną, mimo że nie pozostawał w związku małżeńskim przez okres przynajmniej pięciu lat. Nie wykazano również, że taka równowaga finansowa nie mogłaby zostać osiągnięta, gdyby art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego przewidywał wyjątki od warunku, zgodnie z którym małżeństwo powinno trwać co najmniej pięć lat.
109 Ponadto, co się tyczy argumentu Komisji, zgodnie z którym żyjący małżonek byłego urzędnika, który zawarł związek małżeński po zaprzestaniu działalności przez tego urzędnika, nie uczestniczył w płaceniu składek na system emerytalno-rentowy Unii, należy wskazać, że ani z treści, ani z kontekstu, w który wpisuje się art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego, nie wynika, iż renta rodzinna jest uzależniona od dostatecznie silnej więzi finansowej między żyjącym małżonkiem a instytucją, w której pracował urzędnik lub były urzędnik. Przeciwnie, aby żyjący małżonek mógł otrzymać taką rentę, wystarczy, że małżeństwo zawarte przed zakończeniem działalności przez urzędnika trwało jeden rok, nawet jeżeli śmierć następuje na przykład na początku kariery zawodowej urzędnika (na podstawie art. 17 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego) lub jeżeli małżeństwo zostało zawarte kilka dni przed zakończeniem działalności przez urzędnika (na podstawie art. 18 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego).
110 W związku z powyższym art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego ustanawia odmienne traktowanie żyjących małżonków byłych urzędników, którego nie uzasadnia ani cel polegający na zwalczaniu nadużyć finansowych, ponieważ nie jest ono konieczne dla realizacji tego celu, ani cel polegający na utrzymaniu równowagi finansowej systemu emerytalno-rentowego Unii.
111 Ponadto, ponieważ ustanawia ogólne niewzruszalne domniemanie nadużyć finansowych w odniesieniu do par, w przypadku których czas trwania małżeństwa jest krótszy niż pięć lat, mimo że ogólne domniemanie występowania nadużyć nie może uzasadniać środka naruszającego cele traktatu FUE, art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego nie przestrzega istoty prawa do równego traktowania i zakazu wszelkiej dyskryminacji.
112 Artykuł 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego narusza zatem ogólną zasadę równego traktowania oraz zasadę niedyskryminacji ze względu na wiek. Należy więc uwzględnić podniesiony przez skarżącą zarzut niezgodności z prawem.
113 W konsekwencji zaskarżona decyzja, wydana na podstawie art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego, zostaje pozbawiona podstawy prawnej, a tym samym należy stwierdzić jej nieważność.
3. W przedmiocie zarzutu trzeciego, dotyczącego błędu w wykładni pojęcia „współmałżonka” w rozumieniu przepisów mających zastosowanie do renty rodzinnej
114 Skarżąca podnosi, że pojęcia pary nie można zredukować tylko do stosunku opartego na związku małżeńskim, biorąc pod uwagę ogólne zmiany społeczne, jakie następują w tym zakresie od wielu lat. Tę zmianę potwierdza, po pierwsze, art. 1d ust. 1 akapit drugi regulaminu pracowniczego, który traktuje osoby pozostające w nierejestrowanych związkach partnerskich na równi z osobami pozostającymi w związku małżeńskim, oraz, po drugie, powszechne uznanie rejestrowanych związków partnerskich w Unii. W konsekwencji nie można pominąć czasu trwania wspólnego pożycia skarżącej i jej zmarłego małżonka poświadczonego przez wiele dokumentów.
115 Komisja, popierana przez Parlament, kwestionuje argumentację skarżącej.
116 Przypomnieć należy, że art. 20 załącznika VIII do regulaminu pracowniczego zastrzega uprawnienie do renty rodzinnej dla żyjącego małżonka. To oznacza, że osoba będąca beneficjentem renty rodzinnej powinna była pozostawać w związku ze zmarłym urzędnikiem w ramach stosunku cywilnego, który powoduje powstanie szeregu praw i obowiązków między nimi (zob. podobnie wyrok z dnia 19 grudnia 2019 r., HK/Komisja, C‑460/18 P, EU:C:2019:1119, pkt 71).
117 W tym względzie Trybunał przypomniał, że chociaż pod pewnymi względami związki faktyczne i związki prawne, takie jak małżeństwo, mogą wykazywać podobieństwa, to podobieństwa te nie mogą prowadzić do porównywalnego traktowania tych dwóch typów związku. Małżeństwo charakteryzuje się bowiem rygorystycznym formalizmem i składają się na nie daleko idące wzajemne prawa i obowiązki małżonków, w tym obowiązki wsparcia i solidarności (zob. podobnie wyrok z dnia 19 grudnia 2019 r., HK/Komisja, C‑460/18 P, EU:C:2019:1119, pkt 72, 73).
118 Co więcej, prawodawca unijny wyraźnie rozszerzył, pod pewnymi warunkami, stosowanie przepisów regulaminu pracowniczego dotyczących osób pozostających w związku małżeńskim na osoby pozostające w zarejestrowanym związku partnerskim niebędącym małżeństwem. W tym względzie z art. 1d ust. 1 akapit drugi regulaminu pracowniczego wynika, że w celu zrównania zarejestrowanego związku partnerskiego niebędącego małżeństwem ze związkiem małżeńskim w rozumieniu regulaminu pracowniczego urzędnik zarejestrowany jako partner niepozostający w stałym związku niemałżeńskim powinien spełniać określone w prawie warunki przewidziane w tym przepisie (wyrok z dnia 19 grudnia 2019 r., HK/Komisja, C‑460/18 P, EU:C:2019:1119, pkt 74, 76).
119 Według Trybunału związek faktyczny, taki jak konkubinat, nie spełnia natomiast tych cech, ponieważ, co do zasady nie podlega regulacji ustawowej (wyrok z dnia 19 grudnia 2019 r., HK/Komisja, C‑460/18 P, EU:C:2019:1119, pkt 78).
120 W niniejszej sprawie skarżąca twierdzi, że pozostawała we wspólnym pożyciu od 2002 r. z byłym urzędnikiem, który zmarł po ponownym zawarciu przez parę związku małżeńskiego w 2012 r. Jednak skarżąca nie twierdzi, że przed ponownym zawarciem związku małżeńskiego para zawarła zarejestrowany związek partnerski. Dodatkowo strony zgadzają się co do tego, że były zmarły urzędnik pozostawał w związku małżeńskim z inną osobą w okresie od dnia 11 września 1998 r. do dnia 22 grudnia 2011 r.
121 W związku z tym skarżąca nie może skorzystać z art. 1d ust. 1 akapit drugi regulaminu pracowniczego.
122 Ponadto należy wskazać, mając jednocześnie na uwadze kontekst społeczny, w jakim została wniesiona niniejsza skarga, że zadaniem Sądu nie jest rozszerzanie zakresu stosowania regulaminu pracowniczego w odniesieniu do pojęcia „współmałżonek”. Przeprowadzenie takiej zmiany należy do prawodawcy (zob. podobnie wyrok z dnia 17 czerwca 1993 r., Arauxo-Dumay/Komisja, T‑65/92, EU:T:1993:47, pkt 30, 31).
123 Dodatkowo, jak odnotowała Komisja, podczas reform regulaminu pracowniczego prawodawca uwzględnił zmiany społeczne. W szczególności w rozporządzeniu Rady (WE, Euratom) nr 723/2004 dnia 22 marca 2004 r. zmieniającym Regulamin pracowniczy urzędników Wspólnot Europejskich i Warunki zatrudnienia innych pracowników Wspólnot Europejskich (Dz.U. 2004, L 124, s. 1) prawodawca wprowadził zmianę do art. 1d ust. 1 akapit drugi regulaminu pracowniczego, aby uwzględnić sytuacje związków partnerskich niebędących małżeństwami.
124 W związku z tym zarzut trzeci należy oddalić jako bezzasadny.
125 Z całości powyższych rozważań wynika, że należy oddalić zarzuty pierwszy i trzeci jako bezzasadne oraz stwierdzić nieważność zaskarżonej decyzji w oparciu o zarzut drugi.
W przedmiocie kosztów
126 Zgodnie z art. 133 regulaminu postępowania przed Sądem rozstrzygnięcie o kosztach następuje w wyroku kończącym postępowanie w sprawie. Ponieważ w wyroku wydanym w postępowaniu odwoławczym Sąd pozostawił kwestię kosztów do rozstrzygnięcia w wyroku kończącym postępowanie w sprawie, na podstawie art. 219 wspomnianego regulaminu, mającego zastosowanie w drodze analogii do niniejszego postępowania, po przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania, do Sądu należy orzeczenie o kosztach związanych, po pierwsze, z postępowaniami wszczętymi na podstawie art. 270 TFUE przed Sądem do spraw Służby Publicznej i Sądem oraz, po drugie, z postępowaniem odwoławczym przed Sądem.
127 W tym względzie, zgodnie z art. 134 § 1 regulaminu postępowania kosztami zostaje obciążona, na żądanie strony przeciwnej, strona przegrywająca sprawę.
128 Ze względów przedstawionych powyżej wynika, że Komisja jest stroną, która ostatecznie przegrała sprawę. W konsekwencji należy obciążyć Komisję kosztami dotyczącymi, po pierwsze, postępowania wszczętego przed Sądem do spraw Służby Publicznej w sprawie F‑104/15 i po drugie, niniejszego postępowania po przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania.
129 Jeśli chodzi o postępowanie odwoławcze w sprawie T‑695/16 P, zgodnie z art. 211 § 3 regulaminu postępowania Komisja pokrywa własne koszty. Ponadto ponieważ Sąd uwzględnił odwołanie wniesione przez Komisję, należy obciążyć skarżącą kosztami poniesionymi przez nią w ramach tego postępowania.
130 Wreszcie, zgodnie z art. 138 § 1 regulaminu postępowania instytucje, które wstąpiły do sprawy w charakterze interwenienta, pokrywają własne koszty. Należy zatem orzec, że Parlament pokrywa własne koszty dotyczące sprawy F‑104/15 oraz niniejszego postępowania po przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania. Ponadto ponieważ Parlament nie złożył pisma procesowego w ramach postępowania odwoławczego, a Sąd orzekał w tym postępowaniu bez przeprowadzenia ustnego etapu postępowania, Parlament nie uczestniczył w postępowaniu odwoławczym w rozumieniu art. 211 § 5 regulaminu postępowania, a zatem nie poniósł kosztów w związku z tym postępowania.
Z powyższych względów
SĄD (siódma izba)
orzeka, co następuje:
1) Stwierdza się nieważność decyzji Komisji Europejskiej z dnia 24 września 2014 r. oddalającej wniosek RN o przyznanie renty rodzinnej.
2) Komisja pokrywa własne koszty oraz koszty poniesione przez RN w sprawie F‑104/15 i w niniejszym postępowaniu po przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania.
3) Komisja i RN pokrywają własne koszty związane z postępowaniem w sprawie T‑695/16 P.
4) Parlament Europejski pokrywa własne koszty poniesione w sprawie F‑104/15 i w niniejszym postępowaniu po przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania.
da Silva Passos | Reine | Truchot |
Wyrok ogłoszono na posiedzeniu jawnym w Luksemburgu w dniu 16 grudnia 2020 r.
Podpisy