OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
JÁNA MAZÁKA
przedstawiona w dniu 14 września 2010 r.(1)
Sprawa C‑90/09 P
General Química i in.
przeciwko
Komisji Europejskiej
Odwołanie – Konkurencja – Kartel w sektorze produktów chemicznych stosowanych w przemyśle gumowym – Wymiana poufnych informacji i ustalanie cen – Przypisanie odpowiedzialności spółce dominującej stojącej na czele grupy – Jednolita jednostka gospodarcza – Odpowiedzialność solidarna – Grzywny
I – Wprowadzenie
1. W ramach wniesionego odwołania General Química SA (zwana dalej „GQ”), Repsol Química SA (zwana dalej „RQ”) oraz Repsol YPF SA (zwana dalej „RYPF”) (zwane dalej łącznie „wnoszącymi odwołanie”, a czasami „skarżącymi”) wnoszą o częściowe uchylenie wyroku Sądu Pierwszej Instancji (obecnie „Sądu”) (szósta izba) z dnia 18 grudnia 2008 r. w sprawie T‑85/06 General Química i in. przeciwko Komisji (zwanego dalej „zaskarżonym wyrokiem”), w którym Sąd oddalił ich skargę o stwierdzenie nieważności decyzji Komisji 2006/902/WE z dnia 21 grudnia 2005 r. dotyczącej postępowania przewidzianego w art. 81 [WE] oraz art. 53 porozumienia EOG przeciwko Flexsys NV, Bayer AG, Crompton Manufacturing Company Inc. (poprzednio Uniroyal Chemical Company Inc.), Crompton Europe Ltd, Chemtura Corporation (poprzednio Crompton Corporation), General Química SA, Repsol Química SA i Repsol YPF SA (sprawa COMP/F/C.38.443 – Substancje chemiczne stosowane w przemyśle gumowym) (Dz.U. 2006, L 353, s. 50) (zwanej dalej „zaskarżoną decyzją”).
2. Komisja stwierdziła w zaskarżonej decyzji, że GQ, RQ i RYPF oraz inne przedsiębiorstwa naruszyły art. 81 ust. 1 WE (obecnie art. 101 ust. 1 TFUE) oraz art. 53 porozumienia EOG, uczestnicząc między 1999 r. a 2000 r. w kartelu i uzgodnionych praktykach polegających na ustalaniu cen i wymianie poufnych informacji w sektorze substancji chemicznych stosowanych w przemyśle gumowym na terenie Europejskiego Obszaru Gospodarczego (zwanego dalej „EOG”). Komisja nałożyła grzywnę w kwocie 3,38 mln EUR na GQ solidarnie z RQ i RYPF.
3. Odwołanie dotyczy przypisania odpowiedzialności za naruszenie art. 101 ust. 1 TFUE spółce dominującej (RYPF) w odniesieniu do niezgodnego z prawem zachowania spółki zależnej (GQ), która nie należy bezpośrednio do spółki dominującej. W tym względzie GQ jest spółką zależną w 100% od RQ, która sama należy w całości do RYPF. Wnoszące odwołanie twierdzą między innymi, że Sąd naruszył prawo, obejmując automatycznie spółkę dominującą stojącą na czele grupy domniemaniem, że wywiera decydujący wpływ na zachowanie swojej spółki zależnej.
4. Wnoszące odwołanie twierdzą, że Trybunał powinien uchylić zaskarżony wyrok w zakresie, w jakim Sąd oddala w nim zarzut oparty na oczywistym błędzie w ocenie oraz na braku dostatecznego uzasadnienia w przedmiocie ustalenia, że wnoszące odwołanie ponoszą solidarną odpowiedzialność za naruszenie art. 101 ust. 1 TFUE. Wnoszą też do Trybunału: o stwierdzenie nieważności art. 1 lit. g) i h) oraz art. 2 lit. d) zaskarżonej decyzji w zakresie, w jakim Komisja stwierdza w niej, że RQ i RYPF są odpowiedzialne solidarnie za naruszenie art. 101 ust. 1 TFUE popełnione przez GQ, pomocniczo – o stwierdzenie nieważności ustalenia, że RYPF ponosi solidarną odpowiedzialność, a w obydwu przypadkach o nakazanie odpowiedniego obniżenia grzywny.
II – Okoliczności wniesienia odwołania
A – Zaskarżona decyzja
5. GQ jest hiszpańską spółką produkującą niektóre substancje chemiczne stosowane w przemyśle gumowym, mianowicie pierwotne przyspieszacze oraz stabilizatory z grupy przeciwutleniaczy(2). GQ jest spółką w pełni zależną od RQ, która sama należy w całości do RYPF. Postępowanie, które doprowadziło do wydania zaskarżonej decyzji, zostało wszczęte po tym, jak w dniu 22 kwietnia 2002 r. Flexsys złożyła wniosek na podstawie komunikatu Komisji z dnia 19 lutego 2002 r. w sprawie zwalniania z grzywien i zmniejszania grzywien w sprawach kartelowych (Dz.U. 2002, C 45, s. 3) (zwanego dalej „komunikatem w sprawie współpracy”). W dniach 26 i 27 września oraz w dniu 24 października 2002 r. odpowiednio Crompton i Bayer złożyły do Komisji wnioski o zwolnienie z grzywien lub o obniżenie ich kwoty.
6. W dniu 12 kwietnia 2005 r. Komisja wystosowała do GQ, RQ i RYPF pismo w sprawie przedstawienia zarzutów dotyczące postępowania na postawie między innymi art. 101 TFUE. Opierając się na fakcie, że GQ była spółką zależną w 100% od RQ, która sama była spółką w pełni zależną od RYPF, oraz na związku personalnym pomiędzy GQ oraz RQ w postaci „administrador unico” powołanego przez RQ i zastępującego zarząd GQ, Komisja uznała, że RQ i RYPF ponoszą solidarną odpowiedzialność za naruszenie popełnione przez GQ.
7. Pismem z dnia 15 czerwca 2005 r. RQ i RYPF złożyły wspólną odpowiedź na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów. Pismem z dnia 20 czerwca 2005 r. GQ udzieliła odpowiedzi odrębnie od swoich spółek dominujących. GQ, RQ i RYPF zostały przesłuchane w dniu 18 lipca 2005 r. Zakwestionowały między innymi przypisanie RQ i RYPF odpowiedzialności za naruszenie zarzucane GQ. Podniosły po pierwsze, że RQ i RYPF nie były zaangażowane w zachowanie GQ ani nie wiedziały o nim, a po drugie, że GQ prowadziła działalność na rynku substancji chemicznych stosowanych w przemyśle gumowym jako autonomiczny podmiot.
8. W zaskarżonej decyzji Komisja uznała jednak, że GQ, RQ i RYPF są solidarnie odpowiedzialne za naruszenie popełnione przez GQ. Jeśli chodzi o przypisanie RQ i RYPF odpowiedzialności za zachowanie GQ, Komisja stwierdziła w zaskarżonej decyzji, że spółka dominująca może być uznawana za odpowiedzialną za niezgodne z prawem zachowanie spółek zależnych od niej w 100%, jednak możliwe jest obalenie przez nią domniemania faktycznego wywierania decydującego wpływu na te spółki zależne. Komisja stwierdziła także, iż owo domniemanie nie może być obalone poprzez twierdzenie, że spółka dominująca nie zachęcała swoich spółek zależnych do niezgodnego z prawem zachowania. Wreszcie zgodnie z zaskarżoną decyzją, w sytuacji gdy rzeczone domniemanie znajduje zastosowanie, dane przedsiębiorstwo nie może obalić go, ograniczając się do twierdzenia, że spółka dominująca nie uczestniczyła bezpośrednio w kartelu lub nie była świadoma jego istnienia.
9. Komisja wskazuje w szczególności, że twierdzenie, iż spółkom RQ i RYPF (określanym w zaskarżonej decyzji bez rozróżnienia jako „Repsol”) nie powierzono bieżącej działalności lub zarządzania operacyjnego GQ, nie jest wystarczające, by obalić domniemanie faktycznego wywierania decydującego wpływu na GQ.
10. Ponadto Komisja stwierdza, że „Repsol” i GQ dostarczyły dokumenty objaśniające ich relacje, strukturę zarządzania oraz wymagania w zakresie sprawozdawczości. Wskazuje, że według wnoszących odwołanie biznes plan GQ i jej cele w zakresie sprzedaży nie podlegają zatwierdzeniu przez spółki dominujące. Nie ma żadnych stosunków przemysłowych, synergii lub pionowego nakładania się działalności „Repsol” i działalności spółki zależnej w zakresie, w jakim GQ wytwarza produkty niezwiązane z produktami „Repsol”. W okresie naruszenia nie doszło do nałożenia się zarządów tych trzech spółek. Komisja wspomina również o wyjaśnieniach udzielonych przez „Repsol”, zgodnie z którymi spółce GQ pozostawiono samodzielne kierowanie jej polityką handlową bez ingerencji ze strony „Repsol”, ponieważ ta ostatnia nabyła GQ raczej w ramach większego pakietu niż ze względu na zainteresowanie jej działalnością i próbowała kilkakrotnie – bez powodzenia – ją sprzedać.
11. Jednakże w motywach 259‑264 zaskarżonej decyzji Komisja zauważa, że „Repsol” była jedynym akcjonariuszem GQ od 1994 r. Zdaniem Komisji „Repsol” mogła więc mieć wiedzę o działaniach GQ ze względu na fakt sprawowania nad nią pełnej kontroli i ogólną odpowiedzialność. W odniesieniu do prób sprzedaży GQ Komisja jest zdania, że nawet przy założeniu, iż te próby sprzedaży mogą wskazywać, że „Repsol” nie była zainteresowana działalnością swej spółki zależnej, nie oznacza to, iż nie była zainteresowana wywieraniem decydującego wpływu na GQ w celu zapewnienia, że renoma i wartość handlowa GQ nie zmniejsza się w okresie niezbędnym dla znalezienia zainteresowanego nabywcy.
12. Komisja zauważa też w zaskarżonej decyzji, że dla przypisania spółce dominującej odpowiedzialności za zachowanie rynkowe spółki zależnej nie jest wymagane, aby działalność spółki dominującej była zbieżna, choćby częściowo, lub też blisko związana z działalnością jej spółki zależnej. Podążając tym samym tokiem rozumowania, Komisja stwierdza, że fakt, iż nie doszło do nałożenia się ich zarządów, nie wskazuje sam w sobie, że GQ była niezależna, zważywszy, że przekazywała ona RQ informacje o swej sprzedaży, produkcji i swych wynikach finansowych, co wynika wyraźnie z dokumentów przekazanych przez „Repsol”.
13. Ponadto Komisja stwierdza, że według „Repsol” fakt, iż GQ niezależnie określała ceny produktów, które sprzedawała Repsol Italii, wskazuje, iż GQ działała w sposób autonomiczny i że jej interesy były odmienne od interesów „Repsol”. Jednakże Komisja stwierdza w zaskarżonej decyzji, że umowa agencyjna między GQ i Repsol Italią wskazuje na istnienie powiązań wertykalnych pomiędzy „Repsol” i ich spółką zależną. Na zakończenie Komisja zauważa, że informacje przekazywane Repsol Italii przez GQ, dotyczące wzrostu cen jej produktów, nie stanowią dowodu istnienia konfliktu interesów pomiędzy GQ i „Repsol”, albowiem wszelki wzrost obrotów GQ wynikający ze wzrostu cen jej produktów oznaczałby także wzrost obrotów „Repsol”.
14. Zaskarżona decyzja w dalszej kolejności stanowi, że jakkolwiek „administrador unico” delegował swoje uprawnienia w zakresie zarządzania operacyjnego GQ, wciąż działał jako łącznik między GQ i RQ, poprzez który spółce dominującej przekazywane były dane dotyczące sprzedaży, produkcji i wyników finansowych. Ponadto wyniki finansowe GQ były konsolidowane z wynikami „Repsol”, w wyniku czego zyski lub straty GQ znajdowały odzwierciedlenie w zyskach lub stratach grupy.
15. Na koniec Komisja dodaje w tym względzie, że spółka dominująca i spółka w pełni od niej zależna mogą być uznawane za jedno przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 101 TFUE. W tych okolicznościach Komisja uważa, że RQ i RYPF nie obaliły domniemania odpowiedzialności za bezprawne zachowanie GQ.
16. W art. 1 zaskarżonej decyzji Komisja stwierdziła, że GQ, RQ i RYPF uczestniczyły od dnia 31 października 1999 r. do dnia 30 czerwca 2000 r. w szeregu porozumień i uzgodnionych praktyk naruszających między innymi art. 101 TFUE, polegających na ustalaniu cen i wymianie poufnych informacji dotyczących pewnych substancji chemicznych stosowanych w przemyśle gumowym na obszarze EOG. Artykuł 1 lit. f zaskarżonej decyzji odnosi się do udziału GQ w naruszeniu, zaś art. 1 lit. g i h zaskarżonej decyzji odnoszą się odpowiednio do udziału RQ i RYPF w naruszeniu.
17. W art. 2 lit. d zaskarżonej decyzji Komisja nałożyła na GQ, solidarnie z RQ i RYPF, grzywnę w kwocie 3,38 mln EUR za naruszenia wskazane w art. 1 zaskarżonej decyzji.
B – Zaskarżony wyrok
18. Pismem złożonym w sekretariacie Sądu w dniu 8 marca 2006 r. GQ, RQ i RYPF wniosły skargę o stwierdzenie częściowej nieważności zaskarżonej decyzji. Na poparcie swoich żądań przed Sądem GQ, RQ i RYPF podniosły trzy zarzuty. Po pierwsze, wskazały na oczywisty błąd w ocenie i na brak uzasadnienia w zakresie solidarnej odpowiedzialności GQ, RQ i RYPF. Po drugie, podniosły nieprawidłowe obliczenie grzywny. Po trzecie, powołały się na nieprawidłową ocenę, brak uzasadnienia i naruszenie zasady równego traktowania przy stosowaniu komunikatu w sprawie współpracy.
19. Zważywszy, że żądania wnoszących odwołanie w niniejszym postępowaniu odwoławczym odnoszą się jedynie do części wyroku Sądu dotyczącej zarzutu pierwszego podniesionego w postępowaniu przed Sądem(3), wyłącznie ta część zaskarżonego wyroku zostanie przytoczona. Tak więc w pkt 58‑84 zaskarżonego wyroku Sąd przedstawia swoje wnioski dotyczące zarzutu pierwszego w następujący sposób:
„58. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem fakt, iż spółka zależna ma odrębną osobowość prawną, nie wystarcza, by wykluczyć możliwość przypisania jej postępowania spółce dominującej, w szczególności wtedy, gdy spółka zależna nie określa w sposób autonomiczny swojego zachowania na rynku, lecz stosuje zasadniczo instrukcje przekazywane jej przez spółkę dominującą (wyroki Trybunału: z dnia 25 października 1983 r. w sprawie 107/82 AEG‑Telefunken przeciwko Komisji, Rec. s. 3151, pkt 49; z dnia 16 listopada 2000 r. w sprawie C‑286/98 P Stora Kopparbergs Bergslags przeciwko Komisji, Rec. s. I‑9925, zwany dalej „wyrokiem w sprawie Stora”, pkt 26).
59. Ponadto w szczególnym przypadku, gdy spółka dominująca posiada 100% kapitału swojej spółki zależnej będącej sprawcą naruszenia, istnieje wzruszalne domniemanie, że spółka dominująca faktycznie wywiera decydujący wpływ na zachowanie swojej spółki zależnej (zob. podobnie wyrok Sądu z dnia 27 września 2006 r. w sprawie T‑314/01 Avebe przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑3085, pkt 136 i przytoczone tam orzecznictwo), w związku z czym stanowią one jedno przedsiębiorstwo w rozumieniu art. [101 TFUE] (wyrok Sądu z dnia 15 czerwca 2005 r. w sprawach połączonych T‑71/03, T‑74/03, T‑87/03 i T‑91/03 Tokai Carbon i in. przeciwko Komisji, zwany dalej „wyrokiem w sprawie Tokai II”, niepublikowany w Zbiorze, pkt 59). Z tego względu do spółki dominującej, która kwestionuje przed sądem wspólnotowym decyzję Komisji nakładającą na nią grzywnę za zachowanie jej spółki zależnej, należy obalenie tego domniemania poprzez przedstawienie dowodów, za których pomocą można dowieść niezależnego charakteru jej spółki zależnej (ww. wyrok w sprawie Avebe przeciwko Komisji, pkt 136; zob. także podobnie ww. w pkt 58 wyrok w sprawie Stora, pkt 29).
60. W tym względzie prawdą jest, że – jak podniosły skarżące – w pkt 28 i 29 ww. w pkt 58 wyroku w sprawie Stora Trybunał wskazał poza faktem posiadania 100% kapitału spółki zależnej także inne okoliczności, takie jak brak zakwestionowania przez spółkę dominującą wpływu wywieranego przez nią na politykę handlową jej spółki zależnej lub wspólną reprezentację dwóch spółek w trakcie postępowania administracyjnego. Jednak wspomniane okoliczności zostały wskazane przez Trybunał jedynie w celu przedstawienia całego szeregu okoliczności, na których [Sąd] oparł swoje rozumowanie, by uznać, że nie było ono oparte wyłącznie na fakcie posiadania całego kapitału spółki zależnej przez spółkę dominującą.
61. Ponadto wbrew twierdzeniom skarżących, Komisja jest uprawniona do skierowania decyzji nakładającej grzywny na spółkę dominującą w ramach grupy spółek nie ze względu na okoliczność, iż spółka dominująca nakłaniała swoją spółkę zależną do popełnienia naruszenia, ani tym bardziej z uwagi na udział spółki dominującej w naruszeniu, ale ze względu na to, że stanowią one jedno przedsiębiorstwo w rozumieniu art. [101 TFUE]. Należy bowiem przypomnieć, że wspólnotowe prawo konkurencji uznaje, że różne spółki należące do tej samej grupy stanowią jednostkę gospodarczą, a tym samym przedsiębiorstwo w rozumieniu przepisów art. [101 i 102 TFUE], jeśli te spółki nie określają niezależnie swojego zachowania na rynku (wyrok Sądu z dnia 30 września 2003 r. w sprawie T‑203/01 Michelin przeciwko Komisji, Rec. s. II‑4071, pkt 290).
62. W tych okolicznościach wystarczy, że Komisja udowodni, iż cały kapitał spółki zależnej znajduje się w posiadaniu jej spółki dominującej, aby potwierdzić domniemanie, że spółka dominująca wywiera decydujący wpływ na zachowanie na rynku spółki zależnej. Komisja może następnie uznać spółkę dominującą za solidarnie odpowiedzialną za zapłatę grzywny nałożonej na jej spółkę zależną, nawet jeśli stwierdzono, że owa spółka dominująca nie brała bezpośrednio udziału w porozumieniach, chyba iż spółka ta udowodni, że jej spółka zależna zachowuje się na rynku w sposób niezależny.
63. Dlatego też w niniejszej sprawie Komisja nie naruszyła orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości i [Sądu], poprzestając – w celu przypisania spółkom dominującym odpowiedzialności za sprzeczne z zasadami konkurencji działania GQ – na wskazaniu faktu, że 100% kapitału GQ należało do jej spółek dominujących i na odrzuceniu argumentów skarżących zmierzających do wykazania, iż GQ jest niezależna.
64 Komisja nie dopuściła się zatem błędu, stwierdzając, że RQ i RYPF ponoszą odpowiedzialność za naruszenie, które – w wyniku tegoż przypisania odpowiedzialności – uznaje się za popełnione przez nie same (zob. podobnie wyrok Trybunału z dnia 16 listopada 2000 r. w sprawie C‑294/98 P Metsä‑Serla Oyj i in. przeciwko Komisji, Rec. s. I‑10065, pkt 28). Argument, że RQ i RYPF nie uczestniczyły bezpośrednio w omawianym naruszeniu, jest z tego względu pozbawiony znaczenia.
65. Po drugie, jeśli chodzi o argument, że RYPF i RQ dostarczyły Komisji na etapie poprzedzającym postępowanie sporne szereg dokumentów w celu wzruszenia domniemania odpowiedzialności oraz przedstawienia namacalnych dowodów na handlową i operacyjną niezależność GQ, należy wskazać, że do spółki dominującej należy poddanie pod ocenę Sądu wszelkich okoliczności dotyczących powiązań organizacyjnych, gospodarczych i prawnych pomiędzy spółką zależną a nią samą, które jej zdaniem mogą dowodzić, że te spółki nie stanowią jednolitej jednostki gospodarczej.
66 W niniejszej sprawie Komisja stwierdza w motywie 262 zaskarżonej decyzji, że „administrador unico” wciąż działa jako łącznik między GQ i RQ, że RYPF konsoliduje sprawozdania finansowe GQ i RQ na poziomie grupy oraz że RQ i RYPF wspólnie odpowiedziały na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów. Owe okoliczności przemawiają za istnieniem jednolitej jednostki.
67 W związku z tym to do RYPF i RQ należało wykazanie na etapie poprzedzającym postępowanie sporne, że GQ decydowała w sposób niezależny o swoim zachowaniu na rynku i że RYPF oraz RQ nie wywierały decydującego wpływu na jej politykę.
68 W tym względzie należy podkreślić, że skarżące stwierdziły, iż RQ wykazała Komisji, że nakazała GQ zaprzestać wszelkich praktyk, które mogłyby stanowić naruszenie reguł konkurencji, po przeprowadzeniu kontroli, która odbyła się w dniu 27 września 2002 r. w siedzibie GQ.
69 To stwierdzenie skarżących jest samo w sobie wystarczające do udowodnienia, że RQ wywierała decydujący wpływ na politykę GQ nie tylko na rynku, ale również w odniesieniu do bezprawnego zachowania, które jest przedmiotem zaskarżonej decyzji.
70 Sąd zbada jednak dodatkowo, czy – jak twierdzą skarżące – Komisja popełniła w zaskarżonej decyzji błąd w ocenie w odniesieniu do dowodów przedstawionych przez skarżące, czy też niesłusznie pominęła te dowody.
71 W tym względzie należy stwierdzić, że fakt, iż działalność spółki zależnej różni się, nawet całkowicie, od działalności grupy, a nawet fakt, że spółka dominująca próbowała, zresztą bez powodzenia, odsprzedać swoją spółkę zależną, nie pozwala na obalenie domniemania, że RQ i RYPF ponoszą odpowiedzialność. Mimo że grupy przedsiębiorstw i spółki holdingowe często prowadzą odmienną działalność gospodarczą, a czasami sprzedają swoje niektóre spółki zależne, zostały już one uznane za jedno przedsiębiorstwo w rozumieniu art. [101 TFUE] (zob. podobnie wyrok z dnia 27 września 2006 r. w sprawie T‑330/01 Akzo Nobel przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑3389, pkt 78, 82).
72 Ponadto Komisja, w odpowiedzi na wniosek o przekazanie dokumentów złożony przez skarżące, przedłożyła Sądowi dokument zawierający protokoły posiedzeń zarządu RQ z lat 1998‑2000 i przedstawiający wyniki finansowe GQ oraz uchwałę w sprawie sprzedaży akcji GQ w Silquímica SA i sprzedaży nieruchomości GQ. Dokument ten potwierdza we wszystkich istotnych kwestiach ustalenia Komisji zawarte w zaskarżonej decyzji. Jeśli zarząd RQ odgrywa znaczącą rolę w kilku istotnych aspektach strategii GQ, takich jak sprzedaż nieruchomości lub sprzedaż akcji, oraz zachowuje uprawnienie do podjęcia ostatecznej decyzji w tym względzie, oznacza to, że wywiera on decydujący wpływ na postępowanie GQ.
73 Jeśli chodzi o argument dotyczący braku nakładania się składów organów skarżących spółek, należy stwierdzić, że z pisma z dnia 5 kwietnia 2004 r., wysłanego do Komisji przez GQ i przekazanego przez skarżące na etapie poprzedzającym postępowanie sporne, wynika wyraźnie, że Pan [poufne] był zarówno prezesem zarządu GQ od 1996 r. do 2000 r., jak i członkiem zarządu RQ od 1998 r. do 1999 r. Ponadto należy zauważyć, że skarżące – zapytane w tej kwestii podczas rozprawy – przyznały, przynajmniej w sposób dorozumiany, że doszło do takiego nałożenia się funkcji.
74 Podobnie, argumenty oparte na twierdzeniu, że Komisja nie zbadała w zaskarżonej decyzji materialnych dowodów wskazujących, że wyłącznie kierownictwo GQ określało i realizowało politykę handlową spółki, bez uprzedniego informowania RQ lub udzielania przez nią zgody, nie mogą zostać uwzględnione w świetle orzecznictwa przytoczonego powyżej. To samo dotyczy twierdzeń, że informacje przekazywane RQ przez GQ nie dotyczyły polityki handlowej, lecz wyników finansowych spółki zależnej.
75 Jeśli chodzi o związek między GQ i Repsol Italią, należy uznać, że Komisja słusznie odrzuca w zaskarżonej decyzji argument skarżących dotyczący rzekomego konfliktu interesów między GQ i jej spółkami dominującymi, stwierdzając, że RYPF konsoliduje sprawozdania finansowe grupy składającej się z szeregu spółek zależnych, w tym z GQ i Repsol Italii. Ponadto Komisja słusznie też stwierdza, że ów związek jest tego rodzaju, że wzmacnia domniemanie istnienia jednego przedsiębiorstwa.
76 W tych okolicznościach należy uznać, podobnie jak to uczyniła Komisja w motywie 264 zaskarżonej decyzji, że skarżące nie zdołały obalić domniemania, że spółki dominujące ponoszą odpowiedzialność.
77 Wreszcie żaden z argumentów podniesionych pomocniczo przez skarżące nie pozwala na podważenie zaskarżonej decyzji.
78 Po pierwsze, w odniesieniu do argumentu, że Komisja nigdy nie zwróciła się o informacje dotyczące relacji między RQ i RYPF i nigdy nie próbowała ustalić, czy RQ i RYPF były częścią tego samego przedsiębiorstwa, wystarczy stwierdzić, że skoro skarżące nie kwestionują, iż RYPF posiada 100% kapitału RQ, to do RYPF należało obalenie domniemania, że wywierała decydujący wpływ na politykę RQ i wraz z RQ stanowiła jedno przedsiębiorstwo w rozumieniu art. [101 TFUE], czego nie uczyniła.
79 Po drugie, w odniesieniu do argumentu, że nie można było przewidzieć, iż RYPF zostanie uznana za odpowiedzialną solidarnie z RQ i GQ, skarżące twierdzą w istocie, że w przeciwieństwie do zaskarżonej decyzji pismo w sprawie przedstawienia zarzutów nie opierało odpowiedzialności RYPF na bezprawnym zachowaniu GQ, ale wyłącznie na zachowaniu RQ.
80 Należy stwierdzić, że pismo w sprawie przedstawienia zarzutów i zaskarżona decyzja nie różnią się w tej kwestii. Motyw 254 zaskarżonej decyzji stanowi, że skarżące są odpowiedzialne solidarnie, w szczególności ze względu na fakt posiadania przez RQ 100% kapitału GQ i na fakt posiadania przez RYPF 100% kapitału RQ, natomiast pkt 344 pisma w sprawie przedstawienia zarzutów stanowi, że odpowiedzialność RQ rozciąga się na RYPF z uwagi na domniemanie, że RYPF sprawuje faktyczną kontrolę i wywiera decydujący wpływ w związku z tym, że posiada 100% kapitału RQ.
81 Argument, że oba akty są sprzeczne, opiera się na błędnym rozumieniu orzecznictwa dotyczącego możliwości przypisania naruszenia. Domniemanie odpowiedzialności wynikające z faktu posiadania kapitału ma zastosowanie nie tylko w przypadkach istnienia bezpośredniego związku pomiędzy spółką dominującą a jej spółką zależną, ale również w przypadkach takich jak ten, gdy ów związek jest pośredni z uwagi na spółkę zależną występującą w roli łącznika między nimi.
82 Zatem skoro wspólnotowe prawo konkurencji uznaje, że różne spółki należące do tej samej grupy stanowią jednostkę gospodarczą, a tym samym przedsiębiorstwo w rozumieniu art. [101 i 102 TFUE], jeśli spółki te nie określają w sposób autonomiczny swojego zachowania na rynku, nie ma znaczenia, czy owe spółki są kontrolowane bezpośrednio lub pośrednio przez spółkę dominującą w zakresie, w jakim odpowiedzialność za naruszenie może w każdym razie zostać przypisana rzeczonej spółce dominującej (zob. podobnie ww. w pkt 61 wyrok w sprawie Michelin przeciwko Komisji, pkt 290).
83 Należy więc uznać, że skarżące nie mogły w sposób słuszny wywnioskować z pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, a w szczególności z pkt 344 tego pisma, że Komisja nie przypisze RYPF omawianego naruszenia.
84 Mając na względzie powyższe, należy oddalić zarzut pierwszy”.
III – Żądania stron
20. Wnoszące odwołanie wnoszą do Trybunału o:
– uchylenie wyroku z dnia 18 grudnia 2008 r. w sprawie T‑85/06 w zakresie, w jakim Sąd oddala w nim zarzut nieważności oparty na oczywistym błędzie w ocenie oraz na braku dostatecznego uzasadnienia w przedmiocie ustalenia, że wnoszące odwołanie ponoszą solidarną odpowiedzialność;
– stwierdzenie nieważności art. 1 lit. g) i h) oraz art. 2. lit. d) zaskarżonej decyzji w zakresie, w jakim Komisja uznała, że RYPF i RQ są odpowiedzialne solidarnie z GQ za naruszenie art. 81 ust. 1 WE (obecnie art. 101 TFUE), pomocniczo – w zakresie, w jakim zaskarżona decyzja skierowana jest przeciwko RYPF, a w obydwu przypadkach o odpowiednie obniżenie grzywny.
21. Komisja wnosi do Trybunału o:
– oddalenie odwołania;
– obciążenie wnoszących odwołanie kosztami postępowania.
IV – Odwołanie
22. Wnoszące odwołanie podnoszą dwa zarzuty na poparcie odwołania. Po pierwsze, wskazują na naruszenie prawa dotyczące przypisania odpowiedzialności za naruszenie art. 81 ust. 1 WE (obecnie art. 101 ust. 1 TFUE) oraz interpretacji i stosowania domniemania kontroli sprawowanej przez spółkę dominującą nad jej spółką zależną, w tym naruszenie reguł dotyczących ciężaru dowodu i przeinaczenie okoliczności faktycznych. Wnoszące odwołanie podnoszą także przekształcenie domniemania w domniemanie prawne (iuris ac de iure) oraz niezastosowanie zasady osobistej odpowiedzialności. Po drugie, zarzucają naruszenie prawa dotyczące przypisania odpowiedzialności spółce dominującej stojącej na czele grupy, mianowicie RYPF, poprzez niewłaściwe rozszerzenie domniemania kontroli sprawowanej przez spółkę dominującą nad jej spółką zależną. Wnoszące odwołanie podnoszą także odwrócenie ciężaru dowodu oraz istnienie automatycznej odpowiedzialności w stosunku do grupy spółek.
A – Zarzut pierwszy
23. Wnoszące odwołanie podnoszą, że Sąd błędnie przyjął kryterium przypisania odpowiedzialności spółce dominującej za działania jej spółki zależnej, które nie ma związku z faktami i okolicznościami niniejszej sprawy lub z naruszeniem popełnionym przez tę spółkę zależną. Tak więc Sąd naruszył prawo, przypisując spółce dominującej odpowiedzialność za działania jej spółki zależnej, jako że stwierdził istnienie jednostki gospodarczej na podstawie samej tylko możliwości lub zdolności spółki dominującej do wywierania decydującego wpływu na jej spółkę zależną.
24. Wnoszące odwołanie uważają, że Sąd błędnie zastosował orzecznictwo, zgodnie z którym zachowanie spółki zależnej można przypisać spółce dominującej, w przypadku gdy owa spółka zależna nie określa w sposób autonomiczny swojego zachowania na rynku, lecz stosuje zasadniczo instrukcje przekazywane jej przez spółkę dominującą, z którą tworzy jednostkę gospodarczą(4). Sąd nie był uprawniony do oparcia poczynionego przez siebie ustalenia, że istniała jednostka gospodarcza, wyłącznie na podstawie wzruszalnego domniemania(5), zgodnie z którym spółka dominująca, która posiada cały kapitał spółki zależnej, jest w stanie wywierać decydujący wpływ na jej zachowanie.
25. Wnoszące odwołanie są zatem zdania, że Sąd, uznając w zaskarżonym wyroku, iż Komisja nie jest zobowiązana do przedstawienia dodatkowych dowodów potwierdzających, że spółka dominująca rzeczywiście wpływała na zachowanie swojej spółki zależnej(6), narusza zasadę odpowiedzialności osobistej i reguły w zakresie ciężaru dowodu oraz czyni omawiane domniemanie niewzruszalnym, skoro nie istnieje możliwość wykazania braku osobistej odpowiedzialności spółki dominującej.
26. Wnoszące odwołanie twierdzą, że domniemanie decydującego wpływu oparte na fakcie posiadania 100% kapitału nie zwalnia Komisji z ciężaru wykazania odpowiedzialności spółki dominującej poprzez zweryfikowanie na podstawie dowodów, czy spółka dominująca rzeczywiście sprawowała kontrolę nad swą spółką zależną oraz czy spółka zależna w istotnej mierze stosowała przekazywane instrukcje(7).
27. Ponadto zdaniem wnoszących odwołanie nie został wskazany rodzaj dowodu, który powinien zostać dostarczony w celu obalenia domniemania. Zaskarżony wyrok nie ustanawia ograniczeń swobodnego uznania, którym Komisja dysponuje przy ocenie dowodów przedstawionych w ramach próby obalenia domniemania.
28. Komisja twierdzi, że wnoszące odwołanie podważają utrwalone orzecznictwo wspólnotowe dotyczące odpowiedzialności solidarnej. W wyroku w sprawie AEG‑Telefunken przeciwko Komisji(8) Trybunał w sposób wyraźny ustanowił domniemanie, że spółka zależna w 100% od spółki dominującej realizuje bezwzględnie politykę ustalaną przez te same statutowe organy, które określają politykę spółki dominującej. Tak więc można przypisać spółce dominującej odpowiedzialność za naruszenie popełnione przez jej spółkę zależną nawet w braku jakichkolwiek dowodów, że spółka dominująca uczestniczyła w jakikolwiek sposób w zdarzeniach skutkujących danym naruszeniem. Ponadto w wyroku w sprawie Stora Kopparbergs Bergslags przeciwko Komisji(9) Trybunał również potwierdził odpowiedzialność spółki dominującej na podstawie tego domniemania, nie wymagając żadnego dodatkowego dowodu mogącego łączyć spółkę dominującą z naruszeniem.
29. W tym względzie Komisja uważa, że – wbrew twierdzeniom wnoszących odwołanie – omawiane domniemanie nie zwalnia Komisji ze spoczywającego na niej ciężaru dowodu. Jak bowiem wyjaśniła rzecznik generalna J. Kokott w opinii w sprawie C‑97/08 P Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji(10), posłużenie się rozpatrywanym domniemaniem nie prowadzi do odwrócenia ciężaru dowodu (co byłoby niezgodne z domniemaniem niewinności). Ponieważ posiadanie przez spółkę dominującą 100% kapitału w jej spółce zależnej pozwala prima facie na przyjęcie wniosku, że decydujący wpływ jest faktycznie wywierany, do spółki dominującej należy obalenie tego wniosku poprzez przedstawienie przekonujących dowodów przeciwnych. Od Komisji wymaga się zatem jedynie przedstawienia niezbędnych dowodów, że domniemanie to ma zastosowanie.
30. Z utrwalonego orzecznictwa wynika, że zachowanie spółki zależnej można przypisać spółce dominującej między innymi, w przypadku gdy mimo posiadania odrębnej podmiotowości prawnej owa spółka zależna nie określa w sposób autonomiczny swojego zachowania na rynku, lecz stosuje zasadniczo instrukcje przekazywane jej przez spółkę dominującą, w szczególności ze względu na powiązania gospodarcze, organizacyjne i prawne łączące oba te podmioty prawa. Jest tak dlatego, że w tego rodzaju sytuacji spółka dominująca i jej spółka zależna są częścią tej samej jednostki gospodarczej, a tym samym tworzą jedno przedsiębiorstwo, co pozwala Komisji na skierowanie decyzji nakładającej grzywny do spółki dominującej, bez konieczności ustalania jej bezpośredniego zaangażowania w naruszenie(11).
31. W niniejszej sprawie, która dotyczy spółki dominującej posiadającej 100% kapitału spółki zależnej, która naruszyła reguły konkurencji Unii Europejskiej, uważam, że uwagi na piśmie złożone w ramach niniejszego postępowania odwoławczego w dniu 27 lutego 2009 r. (odwołanie) oraz w dniu 14 maja 2009 r. (odpowiedź na odwołanie) utraciły w pewnym stopniu na znaczeniu z uwagi na wyrok Trybunału w sprawie C‑97/08 P Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji wydany w dniu 10 września 2009 r. Fakt ten został zresztą potwierdzony przez strony na rozprawie w ramach niniejszego postępowania odwoławczego w dniu 29 kwietnia 2010 r.
32. W wyroku w sprawie C‑97/08 P Akzo Nobel in. przeciwko Komisji Trybunał stwierdził, że spółka dominująca posiadająca 100% kapitału swej spółki zależnej, która naruszyła reguły konkurencji Unii, może wywierać decydujący wpływ na zachowanie spółki zależnej oraz że istnieje wzruszalne domniemanie, że spółka dominująca rzeczywiście wywiera taki decydujący wpływ na zachowanie swojej spółki zależnej(12). W tych okolicznościach Komisja będzie zatem mogła uznać spółkę dominującą za solidarnie odpowiedzialną za zapłatę grzywny nałożonej na jej spółkę zależną, chyba że spółka dominująca, na której spoczywa ciężar obalenia tego domniemania, przedstawi wystarczające dowody pozwalające wykazać, że jej spółka zależna działa na rynku w sposób autonomiczny(13).
33. Tak więc wbrew twierdzeniom wnoszących odwołanie Sąd nie naruszył prawa, stwierdzając, że w przypadku spółki zależnej w 100% od spółki dominującej Komisja nie jest zobowiązana do przedstawienia dodatkowych dowodów wskazujących, że spółka dominująca faktycznie wywierała decydujący wpływ na zachowanie swej spółki zależnej, aby owo domniemanie miało zastosowanie(14). Z tego względu, zgodnie z omawianym domniemaniem, Komisja nie jest zobowiązana do przedstawienia dodatkowych dowodów wskazujących, że spółka dominująca rzeczywiście wpływała na zachowanie swojej spółki zależnej lub faktycznie dysponowała jakąkolwiek wiedzą o naruszeniu lub roli spółki zależnej w naruszeniu(15).
34. Należy jednak zaznaczyć, że w wyroku w sprawie C‑97/08 P Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji Trybunał podkreślił wzruszalny charakter rozpatrywanego domniemania. Moim zdaniem odmienny wniosek prowadziłby do naruszenia praw podstawowych(16). Wzruszalny charakter domniemania jest konieczny dla zagwarantowania danej spółce dominującej prawa do obrony oraz dostępu do wymiaru sprawiedliwości i służy on w szczególności jako przeciwwaga dla faktu, że domniemanie znacznie zmniejsza ciężar dowodowy spoczywający na Komisji. Wszelkie dowody przedstawione przez spółkę dominującą należy więc oceniać i ważyć z dużą starannością. Twierdzenie wnoszących odwołanie, że owo domniemanie jest w istocie niewzruszalne, powinno zatem zostać odrzucone.
35. Domniemanie to będzie jednak się stosować, chyba że spółka dominująca wykaże, iż jej spółka zależna działa na rynku w sposób autonomiczny. Twierdzenie, że spółka w pełni zależna działa na rynku w sposób autonomiczny, musi opierać się na jasnych i spójnych dowodach, które powinny zostać ocenione przez Komisję, przy czym owa ocena ostatecznie podlega kontroli sądowej sprawowanej przez Trybunał Sprawiedliwości.
36. Ponadto uważam, że chociaż niektóre dowody rozpatrywane odrębnie mogą nie być wystarczające do obalenia omawianego domniemania, wszystkie dowody przedstawione przez spółkę dominującą powinny być oceniane jako całość w celu ustalenia, czy ten materiał dowodowy jest wystarczający do obalenia domniemania. Jak Trybunał wyraźnie stwierdził w wyroku w sprawie C‑97/08 P Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, aby ustalić, czy spółka zależna określa swe zachowanie na rynku w sposób autonomiczny, należy wziąć pod uwagę wszystkie istotne okoliczności dotyczące powiązań gospodarczych, organizacyjnych i prawnych istniejących między tą spółką zależną a spółką dominującą, które mogą różnić się w poszczególnych przypadkach, a których przez to nie można wymienić w sposób wyczerpujący(17).
37. Wnoszące odwołanie przedstawiły szereg dodatkowych zarzutów, że Sąd naruszył prawo lub przeinaczył okoliczności faktyczne w odniesieniu do dowodów przedstawionych przez nie przed Sądem. Komisja nie zgadza się z tymi zarzutami. Sądzę, co będzie można zobaczyć poniżej w sposób bardziej szczegółowy, że większość zarzutów podniesionych przez wnoszące odwołanie zmierza jedynie do dokonania przez Trybunał nowej oceny rozpatrywanego stanu faktycznego, co wyraźnie wykracza poza jego uprawnienia w postępowaniu odwoławczym(18).
38. Wnoszące odwołanie twierdzą, iż – wbrew ustaleniu poczynionemu przez Sąd w pkt 66 zaskarżonego wyroku, zgodnie z którym fakt, że „administrador unico” działa jako łącznik między GQ i RQ, że RYPF konsoliduje sprawozdania finansowe GQ i RQ na poziomie grupy oraz że RQ i RYPF wspólnie odpowiedziały na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów wystosowane przez Komisję, przemawia za istnieniem jednolitej jednostki – okoliczności te nie pozwalają na stwierdzenie istnienia jednostki gospodarczej uzasadniające przypisanie odpowiedzialności spółce dominującej.
39. Przed zbadaniem co do istoty każdego ze wspomnianych elementów stwierdzam, że Sąd nie oparł się na owych elementach w oderwaniu, lecz wziął je pod uwagę jedynie jako dodatkowe dowody na istnienie jednostki gospodarczej oparte na fakcie posiadania 100% kapitału spółki zależnej(19). Wydaje się, że zarówno wnoszące odwołanie, jak i Komisja są zgodne co do tego, że wspomniane sprawozdania finansowe były konsolidowane na poziomie grupy ze względu na prawny obowiązek wynikający z powiązań istniejących między tymi spółkami. Zważywszy, że wszystkie istotne okoliczności odnoszące się do powiązań gospodarczych, organizacyjnych i prawnych łączących spółkę zależną ze spółką dominującą mogą być brane pod uwagę jako dowód istnienia jednostki gospodarczej(20), uważam, że Sąd nie popełnił błędu, uwzględniając tę okoliczność, jakkolwiek jako dowód wyłącznie dodatkowy. Ponadto jako że wnoszące odwołanie nie kwestionują faktu, iż istniał faktyczny związek między GQ i RQ w postaci „administrador unico”, taki dowód nie był pozbawiony znaczenia jako dodatkowy dowód na istnienie jednostki gospodarczej składającej się z GQ, RQ i RYPF. Co więcej fakt, że RQ i RYPF wspólnie odpowiedziały na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów wystosowane przez Komisję również nie jest pozbawiony znaczenia jako dodatkowy dowód na istnienie jednostki gospodarczej(21).
40. Wnoszące odwołanie uważają też, że w pkt 68 i 69 zaskarżonego wyroku Sąd popełnił błąd w kwalifikacji prawnej faktów dotyczących żądania RQ, aby GQ przestrzegała przepisów prawa konkurencji w następstwie kontroli jej pomieszczeń przeprowadzonej w dniu 27 września 2002 r., oraz przeinaczył te fakty, ponieważ owo żądanie nie wskazuje na istnienie jednostki gospodarczej. Uważam, że wnoszące odwołanie nie wykazały naruszenia prawa lub przeinaczenia faktów przez Sąd. Fakt wydania takiego nakazu, który nie został zakwestionowany przez wnoszące odwołanie, jest dowodem – jakkolwiek pochodzącym z okresu po naruszeniu – tego, że RQ wywierała decydujący wpływ na zachowanie GQ na rynku.
41. W pkt 69 zaskarżonego wyroku Sąd uznał, że wydanie tego nakazu było samo w sobie wystarczające do stwierdzenia, że RQ wywierała decydujący wpływ na GQ. Jednakże to stwierdzenie, w pewnym stopniu mylące, nie jest podstawą uchylenia zaskarżonego wyroku, ponieważ powinno być odczytywane w związku z pkt 62 i 63 zaskarżonego wyroku, które wyraźnie odwołują się do stosowania omawianego domniemania do okoliczności niniejszej sprawy.
42. Wnoszące odwołanie twierdzą też, że Sąd – w ramach skrótowej oceny, którą przeprowadził w pkt 70‑76 zaskarżonego wyroku jedynie tytułem uzupełnienia – dopuścił się błędu w ocenie prawnej dowodów przekazanych przez wnoszące odwołanie w celu obalenia domniemania i wypaczył owe dowody. Ze względu na logiczny i spójny charakter tych dowodów obiektywny i bezstronny obserwator stwierdziłby, że GQ była niezależna od RQ.
43. Wnoszące odwołanie podnoszą, że w pkt 71 zaskarżonego wyroku Sąd ewidentnie zniekształcił fakty, nie wskazując, że działalność GQ poprzedzała jej wejście do grupy RQ, że działalność GQ nie była związana z działalnością RQ oraz że w latach 1993–2004 RQ kilkakrotnie próbowała sprzedać GQ. Zdaniem wnoszących odwołanie te elementy stanowią wyraźny dowód na to, że RQ nie była zainteresowana GQ.
44. Należy przypomnieć, że w pkt 71 zaskarżonego wyroku Sąd uznał, że twierdzenia te nie są wystarczające do obalenia rozpatrywanego domniemania, skoro spółki dominujące i spółki zależne częstokroć prowadzą różne rodzaje działalności i spółki dominujące czasami sprzedają swoje spółki zależne. Uważam, że wnoszące odwołanie w swoich twierdzeniach nie zdołały wykazać w sposób wystarczający pod względem prawnym przeinaczenia okoliczności faktycznych, podobnie jak nie zdołały wykazać błędów w ocenie, które ich zdaniem doprowadziły do przeinaczenia tychże okoliczności faktycznych. Według mnie chociaż wnoszące odwołanie formalnie powołują się na naruszenie prawa, w istocie podważają ocenę okoliczności faktycznych dokonaną przez Sąd. Ponadto w odniesieniu do twierdzenia, że Sąd nie wskazał, iż działalność GQ poprzedzała jej wejście do grupy RQ, nie dostrzegam prawnego ani też faktycznego znaczenia takiego twierdzenia, ponieważ RQ nabyła wszystkie akcje w GQ między 1989 r. a 1993 r., zaś naruszenie obejmuje okres od dnia 31 października 1999 r. do dnia 30 czerwca 2000 r., a zatem miało ono miejsce długo po tym, jak GQ stała się spółką zależną w pełni od RQ.
45. Wnoszące odwołanie podnoszą, że fakt, iż w pkt 72 zaskarżonego wyroku Sąd nawiązał jedynie do dwóch kwestii będących przedmiotem dyskusji na dwóch posiedzeniach zarządu RQ w ciągu ośmiu lat między 1998 r. i 2005 r., w rzeczywistości wskazuje na to, że RQ w ogóle nie wpływała na działalność GQ i nie ingerowała w nią. Sąd stwierdził, że protokoły posiedzeń zarządu RQ z lat 1998–2000 zawierają wyniki finansowe GQ i uchwałę w sprawie sprzedaży akcji Silquímica należących do GQ i sprzedaży nieruchomości GQ. Sąd stwierdził na podstawie tych dowodów, że zarząd RQ odgrywa znaczącą rolę w wielu istotnych aspektach strategii GQ i wywiera decydujący wpływ na zachowanie GQ, w związku z czym odrzucił twierdzenie zaprezentowane przez wnoszące odwołanie w postępowaniu w pierwszej instancji, że protokoły posiedzeń zarządu RQ z lat 1998–2000 odnoszą się wyłącznie do wyników finansowych GQ(22).
46. Moim zdaniem wnoszące odwołanie starają się w ramach niniejszego postępowania odwoławczego zmniejszyć znaczenie wzmianek poczynionych w protokołach posiedzeń zarządu RQ z lat 1998–2000, dotyczących sprzedaży należących do GQ akcji Silquímica i sprzedaży nieruchomości GQ. Zważywszy, że wnoszące odwołanie nie poinformowały Sądu o wzmiankach zawartych w omawianych protokołach w przedmiocie sprzedaży należących do GQ akcji Silquímica i sprzedaży nieruchomości GQ ani w ogóle nie wykazały, że Sąd przeinaczył rozpatrywane okoliczności faktyczne lub że naruszył zasady dotyczące ciężaru dowodu, uważam, iż argument wnoszących odwołanie dotyczący pkt 72 zaskarżonego wyroku należy oddalić. Wnoszące odwołanie w istocie kwestionują ocenę okoliczności faktycznych dokonaną przez Sąd, która – w braku przeinaczenia okoliczności faktycznych – wykracza poza uprawnienia Trybunału w postępowaniu odwoławczym.
47. Sąd stwierdził w pkt 73 zaskarżonego wyroku, że Pan [poufne] był zarówno prezesem zarządu GQ w latach 1996–2000, jak i członkiem zarządu RQ w latach 1998–1999. Wnoszące odwołanie podniosły w pierwszej instancji, że nie doszło do nałożenia się składów ich organów, w celu obalenia domniemania, że RYPF i RQ wywierały decydujący wpływ na GQ. Wnoszące odwołanie przyznają w ramach niniejszego postępowania odwoławczego, że rzeczywiście doszło do takiego nałożenia się, jednakże dotyczyło ono tylko jednej osoby, w związku z czym miało czysto marginalny charakter. Wnoszące odwołanie twierdzą też, że Komisja wiedziała w trakcie postępowania administracyjnego o omawianym nałożeniu się, jednak nie uwzględniła go w swoim piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów ani w zaskarżonej decyzji jako czynnika wskazującego na istnienie jednostki gospodarczej obejmującej RQ i GQ.
48. Moim zdaniem wnoszące odwołanie nie wykazały, że Sąd przeinaczył rozpatrywane okoliczności faktyczne lub że naruszył zasady dotyczące ciężaru dowodu. Argumenty wnoszących odwołanie dotyczące pkt 73 zaskarżonego wyroku winny zatem zostać oddalone. Według mnie okoliczność, że Komisja nie oparła się na innych dodatkowych elementach, które faktycznie mogłyby potwierdzić istnienie jednostki gospodarczej, nie ma znaczenia dla obalenia rozpatrywanego domniemania opierającego się wyłącznie na fakcie posiadania 100% kapitału spółki.
49. Wnoszące odwołanie uważają, że w pkt 74 zaskarżonego wyroku Sąd niesłusznie odrzucił dowody potwierdzające, że wyłącznie kierownictwo GQ ustalało i wdrażało politykę handlową spółki, jak również twierdzenie, że informacje dostarczane RQ przez GQ dotyczyły jedynie wyników zgodnie z budżetami i planami strategicznymi lub handlowymi(23). W pkt 74 zaskarżonego wyroku Sąd uznał, że twierdzenia te nie mogły odnieść skutku w świetle orzecznictwa przytoczonego w zaskarżonym wyroku(24).
50. Moim zdaniem Sąd, nawiązując jedynie do orzecznictwa, nie zbadał w sposób choćby najbardziej pobieżny, czy szczegółowe dowody przedstawione w pierwszej instancji przez wnoszące odwołanie mogły obalić rozpatrywane domniemanie. Z zaskarżonego wyroku wynika bowiem, że Sąd uznał wyłącznie w oparciu o przytoczone tam orzecznictwo, że takiego rodzaju dowody nie mogą obalić rozpatrywanego domniemania. Uważam, że orzecznictwo przywołane przez Sąd w zaskarżonym wyroku nie stanowi oparcia dla ustaleń poczynionych przez niego w pkt 74, jako że orzecznictwo to odnosi się jedynie do możliwości przypisania spółce dominującej zachowania jej spółki zależnej, w sytuacji gdy ta spółka zależna zasadniczo wykonywała instrukcje udzielane jej przez spółkę dominującą, w szczególności ze względu na powiązania gospodarcze i prawne istniejące między nimi. Orzecznictwo to nawiązuje również do wzruszalnego domniemania oraz możliwości obalenia tego domniemania przez spółkę dominującą. W związku z tym fragmenty przytoczonego orzecznictwa nie stanowią wsparcia dla dokonanego przez Sąd stwierdzenia, że dowody przedstawione w pierwszej instancji przez wnoszące odwołanie nie są w stanie obalić domniemania. Ze względu na brak jakiejkolwiek innej oceny lub rozumowania Sądu w przedmiocie konkretnych i szczegółowych dowodów przedstawionych przez wnoszące odwołanie uważam, że Sąd naruszył prawo, dokonując ustaleń w pkt 74 zaskarżonego wyroku. Sąd nie zapewnił wnoszącym odwołanie odpowiedniej możliwości obalenia domniemania, podczas gdy chodzi tu o prawo wyraźnie zagwarantowane w orzecznictwie Trybunału(25). Co więcej w sprawie C‑97/08 P Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji Trybunał, opowiadając się za indywidualnym traktowaniem każdego poszczególnego przypadku, szczególnie unikał określenia z góry, w sposób ograniczający lub wyczerpujący, dowodów, które mogą być oceniane w celu ustalenia, czy spółka zależna określa swe zachowanie na rynku w sposób autonomiczny. W wyroku w tej sprawie Trybunał stwierdził, że należy brać pod uwagę nie tylko rolę spółki dominującej w odniesieniu między innymi do polityki cenowej oraz działalności w zakresie produkcji i dystrybucji spółki zależnej, ale także wszystkie istotne okoliczności dotyczące powiązań gospodarczych, organizacyjnych i prawnych łączących tę spółkę zależną ze spółką dominującą(26). Tak więc zamiast pominąć z góry pewien rodzaj dowodów jako nieistotny dla obalenia rozpatrywanego domniemania lub zamiast przyznać szczególne znaczenie określonemu rodzajowi dowodów, Trybunał – w wyroku w sprawie C‑97/08 P Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji – przyjął ogólne podejście w zakresie dowodów służących obaleniu domniemania. Nie oznacza to, że dowody przedstawione w celu obalenia domniemania nie mogą okazać się w rzeczywistości – po ich zbadaniu – całkowicie niestosowne w tym względzie.
51. Wynika stąd, że wnioski Sądu sformułowane w pkt 74 zaskarżonego wyroku należy odrzucić. Zgodnie z art. 61 statutu Trybunału Sprawiedliwości jeśli odwołanie jest zasadne, Trybunał uchyla orzeczenie Sądu. Może on następnie wydać orzeczenie ostateczne w sprawie, jeśli stan postępowania na to pozwala, lub skierować sprawę do ponownego rozpoznania przez Sąd. Uważam, że w niniejszej sprawie stan postępowania pozwala na wydanie ostatecznego orzeczenia w sprawie. Moim zdaniem do Trybunału należy zatem wydanie ostatecznego orzeczenia w tej sprawie.
52. Uważam, że dowody, o których mowa w przypisie 23, przedstawione w pierwszej instancji przez wnoszące odwołanie w celu obalenia omawianego domniemania, odnoszą się do formalnych kompetencji członków zarządu GQ i ich niezależności w bieżącym zarządzaniu GQ. Wnoszące odwołanie twierdziły też, że wyłącznie wyniki finansowe GQ, nie zaś informacje o jej polityce handlowej, były przekazywane RQ. Moim zdaniem twierdzenie wnoszących odwołanie dotyczące informacji finansowych należy odrzucić, ponieważ Sąd stwierdził w pkt 72 zaskarżonego wyroku, że informacje dodatkowe – inne niż wyniki finansowe GQ – były przekazywane RQ. Co więcej chociaż członkowie zarządu GQ mogą posiadać znaczną swobodę w bieżącym prowadzeniu jej działalności(27) i faktycznie posiadają znaczną swobodę pod względem formalnym, Sąd uznał w pkt 72 zaskarżonego wyroku, że w rzeczywistości zarząd RQ odgrywa znaczącą rolę w wielu istotnych aspektach strategii GQ(28). Po przeanalizowaniu tychże okoliczności uważam więc, że wnoszące odwołanie nie zdołały obalić omawianego domniemania.
53. Wnoszące odwołanie są zdania, że w pkt 75 zaskarżonego wyroku Sąd – stwierdzając, że konsolidacja sprawozdań finansowych grupy przez RYPF stanowiła wsparcie dla twierdzenia Komisji dotyczącego istnienia jednostki gospodarczej – dopuścił się błędu w kwalifikacji prawnej relacji między GQ i Repsol Italią. Wnoszące odwołanie podnoszą, że wykazały, iż nieoparty na wyłączności stosunek agencyjny między GQ i Repsol Italią dowodził handlowej niezależności GQ.
54. Moim zdaniem wnoszące odwołanie nie wykazały, że Sąd naruszył prawo lub przeinaczył fakty w pkt 75 zaskarżonego wyroku, odrzucając zaprezentowane w pierwszej instancji przez wnoszące odwołanie twierdzenie, że nieoparty na wyłączności stosunek agencyjny między GQ i Repsol Italią dowodził tego, że GQ była handlowo niezależna, ponieważ ukazywał on konflikt interesów między GQ i jej spółkami dominującymi, zważywszy, że podwyżka cen narzucona Repsol Italii, podobnie jak wszystkim innym dystrybutorom, została zaplanowana jednostronnie przez GQ bez ingerencji RQ i RYPF. Sąd uznał, że grupa konsolidowała swoje sprawozdania finansowe, co jest zgodne z ustaleniem poczynionym przez Komisję w zaskarżonej decyzji, że podwyżka cen produktów GQ nie stanowi dowodu na konflikt interesów między GQ i jej spółkami dominującymi, albowiem wszelki wzrost obrotów GQ wynikający z podwyżki cen jej produktów oznacza także zwiększenie obrotów RQ i RYPF. Uważam, że wnoszące odwołanie dążą w rzeczywistości do zakwestionowania oceny okoliczności faktycznych dokonanej przez Sąd i że ich argument dotyczący pkt 75 zaskarżonego wyroku należy odrzucić jako niedopuszczalny.
55. Mając powyższe na względzie, uważam, że podniesiony przez wnoszące odwołanie zarzut pierwszy należy częściowo uwzględnić, a w pozostałym zakresie oddalić. Według mnie skarga o stwierdzenie nieważności wniesiona do Sądu przez wnoszące odwołanie winna zostać oddalona.
B – Zarzut drugi
56. Wnoszące odwołanie podnoszą, że Sąd naruszył prawo, automatycznie rozszerzając na spółkę dominującą stojącą na czele grupy odpowiedzialność za naruszenie popełnione przez spółkę zależną. Dokonał tego poprzez niewłaściwe rozszerzenie rozpatrywanego domniemania opartego na zdolności wywierania przez spółkę dominującą decydującego wpływu na jej spółkę zależną. Po pierwsze, na tej podstawie Sąd uznał w niniejszej sprawie, że RYPF ponosi odpowiedzialność, wyłącznie dlatego, że nie wykazała ona autonomii „pośredniej” spółki RQ, która z kolei nie wykazała, że jej spółka zależna GQ była rzeczywiście autonomiczna. W wyniku tego rozumowania RYPF została uznana za odpowiedzialną za niemożność zakwestionowania przez RQ jej odpowiedzialności za zachowanie GQ. Po drugie, wykładnia przyjęta przez Sąd skutkowałaby tym, że odpowiedzialność za naruszenia popełnione przez spółkę zależną byłaby zawsze przypisywana spółce dominującej stojącej na czele grupy, bez uwzględnienia szczególnych okoliczności sprawy, w szczególności liczby spółek występujących w roli łącznika między tą spółką zależną a daną spółką dominującą, charakteru tychże spółek występujących w roli łącznika i ich działalności oraz faktycznych powiązań prawnych i gospodarczych między tymi spółkami.
57. Wnoszące odwołanie podnoszą w tym względzie, że wyroki w sprawie Michelin przeciwko Komisji(29) i w sprawie T‑330/01 Akzo Nobel przeciwko Komisji(30) nie przewidują takiego automatycznego rozszerzenia wywierania decydującego wpływu przez spółkę dominującą stojącą na czele grupy. Wyrok w sprawie Michelin przeciwko Komisji dotyczył możliwości uwzględnienia jako okoliczności obciążającej powrotu spółki dominującej do naruszenia w odniesieniu do zachowania poszczególnych spółek zależnych, które kontrolowała. W sprawie T‑330/01 Akzo Nobel przeciwko Komisji Sąd przypisał spółce dominującej stojącej na czele grupy naruszenie popełnione przez spółkę zależną wyłącznie na podstawie tego, że ta spółka zależna była kontrolowana poprzez spółkę czysto holdingową, której wyłącznym celem było posiadanie akcji spółki zależnej. Wnoszące odwołanie utrzymują natomiast, że w niniejszej sprawie RYPF nie jest ani spółką dominującą GQ, ani właścicielem jej kapitału. Ponadto RYPF nie zatwierdza sprawozdania finansowego GQ i nie powołuje członków jej organu zarządzającego. Wreszcie ani charakter RQ, ani jej działalność nie pozwalają na wyciągnięcie wniosku, że jest ona po prostu spółką pośrednią, przez którą RYPF sprawuje kontrolę nad GQ.
58. Komisja uważa, że zgodnie z wyrokiem w sprawie Stora Kopparbergs Bergslags przeciwko Komisji(31) istnienie łańcucha spółek, poprzez które sprawowana jest kontrola, nie wpływa w żaden sposób na ocenę, czy spółka dominująca i spółka zależna stanowią jednostkę gospodarczą. To podejście zostało zdaniem Komisji potwierdzone w najnowszym orzecznictwie Sądu, mianowicie w wyroku w sprawie Michelin przeciwko Komisji(32) i w wyroku w sprawie T‑330/01 Akzo Nobel przeciwko Komisji(33). W wyroku w sprawie T‑330/01 Akzo Nobel przeciwko Komisji Sąd odrzucił argument Akzo, że domniemanie nie znajdowało do niej zastosowania z uwagi na fakt, iż była spółką holdingową nieprowadzącą działalności w zakresie produkcji lub sprzedaży oraz z uwagi na „odległy” lub „pośredni” charakter jej kontroli. Ponadto według Komisji rzecznik generalna J. Kokott zaproponowała w opinii w sprawie C‑97/08 P Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji(34), aby Sąd oddalił odwołanie wniesione od wyroku w sprawie T‑112/05 Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji(35), w której kontrola była sprawowana przez spółkę dominującą za pośrednictwem spółek występujących w roli łącznika. Komisja uważa też, że zarzut drugi jest bezskuteczny, jako że fragmenty zaskarżonego wyroku wskazujące, iż RYPF tworzyła jednostkę gospodarczą z GQ, nie zostały zakwestionowane.
59. W zarzucie drugim wnoszące odwołanie próbują wykazać brak zaangażowania RYPF w naruszenie popełnione w niniejszej sprawie przez GQ, szczególnie podkreślając rolę RQ względem GQ, w tym fakt, że RQ mianuje organ zarządzający GQ i zatwierdza jej roczne sprawozdania finansowe.
60. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem prawo konkurencji Unii dotyczy działalności przedsiębiorstw, a pojęcie przedsiębiorstwa obejmuje każdy podmiot wykonujący działalność gospodarczą, niezależnie od jego statusu prawnego i sposobu jego finansowania. Trybunał wyjaśnił też, że pojęcie przedsiębiorstwa w tym kontekście należy rozumieć jako oznaczające jednostkę gospodarczą, nawet jeśli z prawnego punktu widzenia jednostka ta składa się z kilku osób fizycznych lub prawnych. Jeżeli tego rodzaju podmiot gospodarczy narusza reguły konkurencji, to musi odpowiedzieć za to naruszenie zgodnie z zasadą odpowiedzialności osobistej. Naruszenie prawa konkurencji Unii musi być przypisane jednoznacznie podmiotowi prawa, na który będzie można nałożyć grzywny; również do tego podmiotu winno być skierowane pismo w sprawie przedstawienia zarzutów. Ważne jest również, by pismo w sprawie przedstawienia zarzutów wskazywało, w jakim charakterze danemu podmiotowi prawa zarzucane są określone okoliczności(36).
61. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem jest jasne, że osoba prawna taka jak spółka, która nie była bezpośrednio zaangażowana w naruszenie, może jednak w pewnych okolicznościach zostać ukarana za jego popełnienie(37). W wyroku w sprawie C‑97/08 P Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji Trybunał podkreślił, że w sytuacji gdy spółka dominująca i jej spółka zależna są częścią tej samej jednostki gospodarczej, spółka dominująca może być uznana za odpowiedzialną za naruszenie popełnione przez jej spółkę zależną, mimo że ta spółka dominująca nie była osobiście zaangażowana w naruszenie(38). Dlatego też ustalenie, czy spółki w ramach grupy spółek są częścią tej samej jednostki gospodarczej, jest kluczowe w szczególności dla kwestii przypisania odpowiedzialności za naruszenia prawa konkurencji(39). Kwestia ta bez wątpienia stała się znacznie prostsza i mniej uciążliwa dla organów ochrony konkurencji, takich jak Komisja, dzięki wzruszalnemu domniemaniu, że spółka dominująca wywiera decydujący wpływ na spółkę zależną od niej w 100%, w związku z czym stanowią one jednolitą jednostkę gospodarczą. Uważam bowiem, że zadaniem rozpatrywanego domniemania – jak wyjaśniła rzecznik generalna J. Kokott w opinii w sprawie C‑97/08 P Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji(40) – jest ułatwienie skutecznego stosowania prawa konkurencji, przy jednoczesnym promowaniu pewności prawa, ze względu na prosty sposób, w jaki owo domniemanie powstaje.
62. Uważam, że spółka dominująca (RYPF), która posiada 100% kapitału spółki zależnej (RQ), która z kolei posiada 100% kapitału innej spółki (GQ), niewątpliwie może wywierać decydujący wpływ na tę ostatnią spółkę (GQ)(41), w związku z czym wzruszalne domniemanie, że spółka dominująca (RYPF) faktycznie wywiera taki wpływ, powinno być stosowane. Liczba spółek zależnych w 100%, występujących w roli łącznika między spółką dominującą stojącą na czele grupy a spółką zależną, która brała udział w naruszeniu prawa konkurencji, nie powinna stanowić przeszkody w stosowaniu domniemania. W przypadkach, w których występuje „łańcuch” spółek zależnych w 100%, zdolność spółki dominującej stojącej na czele grupy do wywierania decydującego wpływu na każdą spółkę zależną, a w szczególności na spółkę zależną, która brała udział w naruszeniu, nie budzi moim zdaniem wątpliwości. W sytuacji gdy dana spółka choćby pośrednio należy w całości do innej spółki, omawiane domniemanie powinno mieć zastosowanie, ponieważ w takich przypadkach struktura korporacyjna nie ma co do zasady decydującego znaczenia.
63. Z tego względu nie widzę powodu, dla którego omawiane domniemanie nie powinno mieć zastosowania do stanu faktycznego niniejszej sprawy. Należy po raz kolejny podkreślić, że domniemanie to jest wzruszalne. Spółce dominującej stojącej na czele grupy należy zapewnić możliwość przedstawienia dowodów w celu obalenia domniemania, że wywiera ona decydujący wpływ na zachowanie jej spółek zależnych. Jeśli bowiem spółka dominująca stojąca na czele grupy może wykazać, że spółka zależna, która dopuściła się naruszenia, lub jedna ze spółek zależnych „występujących w roli łącznika” między spółką dominującą i spółką zależną popełniającą naruszenie określa w sposób autonomiczny swoje zachowanie na rynku, łańcuch odpowiedzialności ulega przerwaniu, a spółka dominująca stojąca na czele grupy nie może być pociągnięta do odpowiedzialności za naruszenie prawa konkurencji.
64. Moim zdaniem odmienny wniosek osłabiłby wzruszalne domniemanie, a tym samym jego zadanie polegające na zapewnieniu skutecznego stosowania prawa konkurencji, skoro spółki dominujące mogłyby dzięki restrukturyzacji grupy uniknąć odpowiedzialności za naruszenia, w których brały udział ich spółki zależne(42). Tego rodzaju strategiczna restrukturyzacja grupy mogłaby również pośrednio ograniczać uprawnienia Komisji do nakładania grzywien, a tym samym osłabiać odstraszający skutek grzywien(43).
65. Mając powyższe na względzie, uważam, że należy oddalić zarzut drugi podniesiony przez wnoszące odwołanie.
V – W przedmiocie kosztów
66. Zgodnie z art. 122 akapit pierwszy regulaminu postępowania, jeżeli odwołanie jest zasadne i Trybunał orzeka wyrokiem kończącym postępowanie w sprawie, rozstrzyga on także o kosztach.
67. Zgodnie z art. 69 § 2 tego regulaminu, mającym zastosowanie do postępowania odwoławczego na podstawie art. 118 regulaminu, kosztami zostaje obciążona, na żądanie strony przeciwnej, strona przegrywająca sprawę. Jednakże zgodnie z art. 69 § 3 akapit pierwszy regulaminu w razie częściowego tylko uwzględnienia żądań każdej ze stron Trybunał może postanowić, że każda ze stron poniesie własne koszty.
68. Ponieważ w niniejszej sprawie żądania wnoszących odwołanie i Komisji zostały uwzględnione częściowo w ramach odwołania, należy postanowić, że każda z nich poniesie własne koszty związane z tym postępowaniem.
69. Ponieważ jednak skarga o stwierdzenie nieważności wniesiona przez wnoszące odwołanie została oddalona, należy utrzymać w mocy pkt 2 sentencji zaskarżonego wyroku w odniesieniu do kosztów związanych z postępowaniem w pierwszej instancji.
VI – Wnioski
70. Uważam zatem, że Trybunał powinien:
– uchylić wyrok Sądu Pierwszej Instancji (szósta izba) z dnia 18 grudnia 2008 r. w sprawie T‑85/06 General Química i in. przeciwko Komisji w zakresie, w jakim uznał General Química za odpowiedzialną solidarnie z Repsol Química i Repsol YPF za naruszenia popełnione przez General Química;
– oddalić odwołanie w pozostałej części;
– oddalić wniesioną przez General Química, Repsol Química i Repsol YPF skargę o stwierdzenie nieważności decyzji Komisji 2006/902/WE z dnia 21 grudnia 2005 r. dotyczącej postępowania przewidzianego w art. 81 [WE] oraz art. 53 porozumienia EOG przeciwko Flexsys NV, Bayer AG, Crompton Manufacturing Company Inc. (poprzednio Uniroyal Chemical Company Inc.), Crompton Europe Ltd, Chemtura Corporation (poprzednio Crompton Corporation), General Química SA, Repsol Química SA i Repsol YPF SA (sprawa COMP/F/C.38.443 – Substancje chemiczne stosowane w przemyśle gumowym);
– obciążyć strony własnymi kosztami związanymi z postępowaniem odwoławczym, a General Química, Repsol Química i Repsol YPF – wszystkimi kosztami związanymi z postępowaniem w pierwszej instancji.