ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ (ένατο πενταμελές τμήμα)

της 10ης Νοεμβρίου 2021 (*)

«Ανταγωνισμός – Kατάχρηση δεσπόζουσας θέσης – Γενική αναζήτηση και εξειδικευμένη αναζήτηση προϊόντων στο διαδίκτυο – Απόφαση με την οποία διαπιστώνεται παράβαση του άρθρου 102 ΣΛΕΕ και του άρθρου 54 της Συμφωνίας για τον ΕΟΧ – Κατάχρηση μέσω μόχλευσης – Υγιής ανταγωνισμός ή αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού πρακτική – Προϋποθέσεις για την πρόσβαση των ανταγωνιστών σε υπηρεσία δεσπόζουσας επιχείρησης της οποίας η χρήση είναι ουσιαστικά αναντικατάστατη – Τρόπος εμφάνισης τον οποίο επιλέγει η δεσπόζουσα επιχείρηση, ευνοώντας τα αποτελέσματα της δικής της υπηρεσίας εξειδικευμένης αναζήτησης – Αποτελέσματα – Υποχρέωση απόδειξης αντιπαραδείγματος – Δεν υφίσταται – Αντικειμενικοί δικαιολογητικοί λόγοι – Απουσία – Δυνατότητα επιβολής προστίμου λαμβανομένων υπόψη ορισμένων περιστάσεων – Κατευθυντήριες γραμμές για τον υπολογισμό του ύψους των προστίμων – Πλήρης δικαιοδοσία»

Στην υπόθεση T‑612/17,

Google LLC, πρώην Google Inc., με έδρα το Mountain View, Καλιφόρνια (Ηνωμένες Πολιτείες),

Alphabet, Inc., με έδρα το Mountain View,

εκπροσωπούμενες από τους T. Graf, R. Snelders, C. Thomas και Κ. Φουντουκάκο-Κυριακάκο, δικηγόρους, καθώς και από τους R. O’Donoghue, M. Pickford, QC και D. Piccinin, barrister,

προσφεύγουσες,

υποστηριζόμενες από

την Computer & Communications Industry Association, με έδρα την Ουάσιγκτον, DC (Ηνωμένες Πολιτείες), εκπροσωπούμενη από τους J. Killick και Α. Κομνηνό, δικηγόρους,

παρεμβαίνουσα,

κατά

Ευρωπαϊκής Επιτροπής, εκπροσωπούμενης από τους Θ. Χριστοφόρου, N. Khan, A. Dawes, H. Leupold και C. Urraca Caviedes,

καθής,

υποστηριζόμενης από

την Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας, εκπροσωπούμενη από τον J. Möller, καθώς και από τις S. Heimerl και S. Costanzo,

την Εποπτεύουσα Αρχή της ΕΖΕΣ, εκπροσωπούμενη από τον C. Zatschler και την C. Simpson,

το Ευρωπαϊκό Γραφείο Ενώσεων Καταναλωτών (ΕΓΕΚ), με έδρα τις Βρυξέλλες (Βέλγιο), εκπροσωπούμενο από την A. Fratini, δικηγόρο,

την Infederation Ltd, με έδρα το Crowthorne (Ηνωμένο Βασίλειο), εκπροσωπούμενη από τις A. Morfey, Σ. Γαρταγάνη, L. Hannah και A. D’heygere και τον K. Gwilliam, solicitors, καθώς και από τον T. Vinje, δικηγόρο,

την Kelkoo, με έδρα το Παρίσι (Γαλλία), εκπροσωπούμενη από τους J. Koponen και B. Meyring, δικηγόρους,

τη Verband Deutscher Zeitschriftenverleger eV, με έδρα το Βερολίνο (Γερμανία), εκπροσωπούμενη από τον T. Höppner, καθηγητή, καθώς και από τους P. Westerhoff και J. Weber, δικηγόρους,

τη Visual Meta GmbH, με έδρα το Βερολίνο, εκπροσωπούμενη από τον T. Höppner, καθηγητή, και τον P. Westerhoff, δικηγόρο,

την BDZV – Bundesverband Digitalpublisher und Zeitungsverleger eV, πρώην Bundesverband Deutscher Zeitungsverleger eV, με έδρα το Βερολίνο, εκπροσωπούμενη από τον T. Höppner, καθηγητή, και τον P. Westerhoff, δικηγόρο,

και την Twenga, με έδρα το Παρίσι, εκπροσωπούμενη από τους L. Godfroid και S. Hautbourg, καθώς και από την S. Pelsy, δικηγόρους,

παρεμβαίνουσες,

με αντικείμενο προσφυγή βάσει του άρθρου 263 ΣΛΕΕ, με κύριο αίτημα την ακύρωση της απόφασης C(2017) 4444 τελικό της Επιτροπής, της 27ης Ιουνίου 2017, σχετικά με διαδικασία βάσει του άρθρου 102 ΣΛΕΕ και του άρθρου 54 της Συμφωνίας για τον ΕΟΧ [υπόθεση AT.39740 – Google Search (Shopping)], και επικουρικό αίτημα τη διαγραφή ή τη μείωση του προστίμου το οποίο επιβλήθηκε στις προσφεύγουσες,

ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ (ένατο πενταμελές τμήμα),

συγκείμενο από τους S. Gervasoni, πρόεδρο, L. Madise (εισηγητή), R. da Silva Passos, K. Kowalik-Bańczyk και C. Mac Eochaidh, δικαστές,

γραμματέας: Ε. Αρτεμίου, διοικητική υπάλληλος,

έχοντας υπόψη την έγγραφη διαδικασία και κατόπιν της επ’ ακροατηρίου συζητήσεως της 12ης, της 13ης και της 14ης Φεβρουαρίου 2020,

εκδίδει την ακόλουθη

Απόφαση

I.      Ιστορικό της διαφοράς

Α.      Πλαίσιο

1        Η Google LLC, πρώην Google Inc., είναι αμερικανική εταιρία η οποία ειδικεύεται στα προϊόντα και στις υπηρεσίες που σχετίζονται με τη χρήση του διαδικτύου. Είναι κυρίως γνωστή για την ομώνυμη μηχανή αναζήτησης, χάρη στην οποία οι χρήστες του διαδικτύου (καλούμενοι στο εξής, ανάλογα με το συγκείμενο, είτε χρήστες είτε καταναλωτές) μπορούν, μέσω του προγράμματος πλοήγησης που χρησιμοποιούν και με τη βοήθεια υπερσυνδέσμων, να βρίσκουν και να επισκέπτονται τους ιστοτόπους που ανταποκρίνονται στις ανάγκες τους. Από τις 2 Οκτωβρίου 2015, η Google LLC είναι θυγατρική κατά 100 % της Alphabet, Inc., η οποία είναι επικεφαλής του ομίλου (στο εξής, από κοινού: Google).

2        Η μηχανή της Google, προσβάσιμη στη διεύθυνση www.google.com ή σε παρόμοιες διευθύνσεις με τους αντίστοιχους κωδικούς χωρών, εμφανίζει σε σελίδες στις οθόνες των χρηστών τα αποτελέσματα των αναζητήσεών τους. Τα αποτελέσματα είτε επιλέγονται από τη μηχανή βάσει γενικών κριτηρίων και χωρίς οι ιστότοποι στους οποίους παραπέμπουν να καταβάλλουν στην Google αμοιβή για να εμφανιστούν (στο εξής: αποτελέσματα γενικής αναζήτησης ή γενικά αποτελέσματα) είτε επιλέγονται βάσει μιας λογικής η οποία προσιδιάζει στο συγκεκριμένο είδος αναζήτησης που πραγματοποιείται (στο εξής: αποτελέσματα εξειδικευμένης αναζήτησης). Τα αποτελέσματα εξειδικευμένης αναζήτησης ενδέχεται να εμφανίζονται στην ίδια σελίδα με τα αποτελέσματα γενικής αναζήτησης δίχως ο χρήστης να χρειάζεται να προβεί σε συγκεκριμένη ενέργεια (στο εξής: γενική σελίδα ή γενικές σελίδες αποτελεσμάτων) ή ακόμη να εμφανίζονται ξεχωριστά, είτε κατόπιν στοχευμένης αναζήτησης του χρήστη μέσω ειδικής σελίδας της μηχανής αναζήτησης της Google είτε κατόπιν της ενεργοποίησης υπερσυνδέσμων που περιέχονται σε ορισμένα πεδία των σελίδων με τα γενικά αποτελέσματα. Η Google έχει αναπτύξει διάφορες υπηρεσίες εξειδικευμένης αναζήτησης, λόγου χάρη για την επικαιρότητα, για πληροφορίες και εμπορικές προσφορές τοπικού ενδιαφέροντος, για αεροπορικά ταξίδια ή για την αγορά προϊόντων. Η τελευταία κατηγορία είναι η επίμαχη στην υπό κρίση υπόθεση.

3        Οι υπηρεσίες εξειδικευμένης αναζήτησης για την αγορά προϊόντων (στο εξής: υπηρεσίες σύγκρισης προϊόντων ή εργαλεία σύγκρισης προϊόντων ή εργαλεία σύγκρισης) δεν πωλούν οι ίδιες προϊόντα, αλλά συγκρίνουν και επιλέγουν προσφορές διαδικτυακών πωλητών που διαθέτουν το αναζητούμενο προϊόν. Μπορεί να πρόκειται για απευθείας πωλητές ή για πλατφόρμες πωλήσεων όπου συγκεντρώνονται οι προσφορές πολυάριθμων πωλητών και παρέχεται η δυνατότητα άμεσης παραγγελίας του αναζητούμενου προϊόντος (στις πλέον γνωστές συγκαταλέγονται η eBay, η Amazon, η PriceMinister ή η Fnac).

4        Όπως και τα αποτελέσματα γενικής αναζήτησης, έτσι και τα αποτελέσματα εξειδικευμένης αναζήτησης ενδέχεται να είναι, κατά το κοινώς λεγόμενον «φυσικά», δηλαδή η εμφάνισή τους να μην εξαρτάται από την καταβολή τιμήματος εκ μέρους των ιστοτόπων στους οποίους παραπέμπουν, ακόμη και αν οι εν λόγω ιστότοποι είναι εμπορικοί. Η σειρά παρουσίασης των φυσικών αποτελεσμάτων στις σελίδες αποτελεσμάτων επίσης δεν εξαρτάται από την καταβολή τιμήματος.

5        Στις σελίδες αποτελεσμάτων της Google, όπως και σε εκείνες άλλων μηχανών αναζήτησης, εμφανίζονται και αποτελέσματα τα οποία, αντιθέτως, συνδέονται με πληρωμές από τους ιστοτόπους στους οποίους παραπέμπουν. Τα αποτελέσματα αυτά, κοινώς καλούμενα ως «διαφημίσεις» (εν συντομία, στα αγγλικά: ads), έχουν επίσης σχέση με την αναζήτηση που πραγματοποιεί ο χρήστης και διακρίνονται από τα φυσικά αποτελέσματα γενικής αναζήτησης ή εξειδικευμένης αναζήτησης, παραδείγματος χάριν, μέσω ενδείξεων όπως «διαφήμιση» ή «επί πληρωμή». Εμφανίζονται είτε σε συγκεκριμένα πεδία των σελίδων αποτελεσμάτων είτε μεταξύ των λοιπών αποτελεσμάτων. Μπορεί να πρόκειται για αποτελέσματα εξειδικευμένης αναζήτησης και, στην πράξη, ορισμένες από τις υπηρεσίες εξειδικευμένης αναζήτησης της Google βασίζονται στη μέθοδο της συμπερίληψης έναντι πληρωμής. Η εμφάνισή τους συνδέεται με δεσμεύσεις πληρωμών τις οποίες αναλαμβάνουν οι διαφημιζόμενοι στο πλαίσιο δημοπρασιών. Σε ορισμένες περιπτώσεις εφαρμόζονται συμπληρωματικά κριτήρια επιλογής. Οι διαφημιζόμενοι καταβάλλουν στην Google αμοιβή κάθε φορά που ένας χρήστης ενεργοποιεί, κάνοντας κλικ, τον περιεχόμενο στη διαφήμισή τους υπερσύνδεσμο, ο οποίος παραπέμπει στον δικό τους ιστότοπο.

6        Οι σελίδες γενικών αποτελεσμάτων της Google ενδέχεται να περιλαμβάνουν ή να έχουν περιλάβει όλα τα είδη αποτελεσμάτων για τα οποία έγινε λόγος στις σκέψεις 2 έως 5 ανωτέρω. Όπως εκτίθεται επίσης στη σκέψη 2 ανωτέρω, τα αποτελέσματα εξειδικευμένης αναζήτησης είναι επίσης δυνατόν, ανεξαρτήτως του αν είναι φυσικά ή αν πρόκειται για διαφημίσεις, να εμφανίζονται ξεχωριστά, είτε κατόπιν στοχευμένης αναζήτησης του χρήστη μέσω ειδικής σελίδας της μηχανής αναζήτησης της Google είτε κατόπιν της ενεργοποίησης υπερσυνδέσμων που περιέχονται σε ορισμένα πεδία των σελίδων με τα γενικά αποτελέσματα.

7        Και άλλες μηχανές αναζήτησης, πέραν αυτής της Google, όπως η Alta Vista, η Yahoo, η Bing ή η Qwant, παρέχουν ή έχουν παράσχει υπηρεσίες γενικής και εξειδικευμένης αναζήτησης. Εξάλλου, υπάρχουν και ειδικές μηχανές αναζήτησης για τη σύγκριση προϊόντων, όπως η Bestlist, η Nextag, η IdealPrice, η Twenga, η Kelkoo ή η Prix.net.

8        Η Google, σύμφωνα με τις εξηγήσεις τις οποίες έδωσε χωρίς να αμφισβητηθεί συναφώς, άρχισε να παρέχει στους χρήστες υπηρεσία σύγκρισης προϊόντων το 2002, μετά από ή παράλληλα με άλλες μηχανές αναζήτησης, όπως είναι η Alta Vista, η Yahoo, η AskJeeves ή η America On Line (AOL). Οι ανωτέρω πρωτοβουλίες οφείλονταν στη διαπίστωση ότι οι μέθοδοι τις οποίες χρησιμοποιούσαν έως τότε οι μηχανές αναζήτησης δεν έδιναν απαραιτήτως τα πιο συναφή αποτελέσματα επί εξειδικευμένων αναζητήσεων, όπως εκείνων που αφορούσαν την επικαιρότητα ή την αγορά προϊόντων. Κατόπιν τούτου, από τα τέλη του 2002, η Google ξεκίνησε να παρέχει αποτελέσματα σχετικά με τη σύγκριση προϊόντων (στο εξής: αποτελέσματα για προϊόντα) στις Ηνωμένες Πολιτείες και, εν συνεχεία, περίπου δύο έτη αργότερα, σε ορισμένες χώρες της Ευρώπης σταδιακά. Τα εν λόγω αποτελέσματα δεν ήταν εκείνα των συνήθων αλγορίθμων γενικής αναζήτησης της Google που εφαρμόζονται στις πληροφορίες οι οποίες προέρχονται από τους ιστοτόπους και, αρχικώς, εξάγονται με τη μέθοδο «crawling», μια δραστηριότητα αναζήτησης διαδικτυακού περιεχόμενου στην οποία επιδίδεται η Google με σκοπό την ευρετηρίαση, στη συνέχεια τοποθετούνται στο «index web» της και, τέλος, επιλέγονται με βάση το πόσο συναφείς είναι για να εμφανιστούν ως αποτελέσματα σε απάντηση της αναζήτησης του χρήστη, αλλά επρόκειτο για τα αποτελέσματα ειδικών αλγορίθμων εφαρμοζόμενων σε πληροφορίες που περιέχονται σε βάση δεδομένων η οποία τροφοδοτείται από τους ίδιους τους πωλητές και είναι γνωστή ως «ευρετήριο προϊόντων». Τα αποτελέσματα αυτά παρέχονταν αρχικώς μέσω ειδικής σελίδας αναζήτησης, η οποία ονομαζόταν Froogle και ήταν χωριστή από τη σελίδα γενικής αναζήτησης της μηχανής αναζήτησης, ενώ αργότερα, και συγκεκριμένα από το 2003 στις Ηνωμένες Πολιτείες και από το 2005 σε ορισμένες χώρες της Ευρώπης, παρέχονταν πλέον και από τη σελίδα γενικής αναζήτησης. Στην τελευταία αυτή περίπτωση, τα αποτελέσματα για προϊόντα εμφανίζονταν ομαδοποιημένα στις σελίδες γενικών αποτελεσμάτων εντός του λεγόμενου Product OneBox (στο εξής: Product OneBox), κάτω από ή πλάι στις διαφημίσεις που εμφανίζονταν στην κορυφή ή στην άκρη της σελίδας, και πάνω από τα αποτελέσματα γενικής αναζήτησης, όπως δείχνει η ακόλουθη εικόνα την οποία προσκόμισε η Google, έχοντας προσθέσει και τις σχετικές λεζάντες:

9        Ειδικότερα, όταν ένας χρήστης χρησιμοποιούσε τη σελίδα γενικής αναζήτησης για να υποβάλει το αίτημα αναζήτησής του για ένα προϊόν, τα αποτελέσματα της μηχανής αναζήτησης περιλάμβαναν τόσο εκείνα που προέκυπταν από την εξειδικευμένη αναζήτηση όσο και εκείνα που προέκυπταν από τη γενική αναζήτηση. Όταν ο χρήστης έκανε κλικ στον υπερσύνδεσμο ενός αποτελέσματος του Product OneBox, οδηγούνταν απευθείας στην κατάλληλη σελίδα του ιστοτόπου του πωλητή του αναζητούμενου προϊόντος, όπου είχε τη δυνατότητα να το αγοράσει. Εξάλλου, ένας διαφορετικός υπερσύνδεσμος ο οποίος περιεχόταν στο Product OneBox παρείχε τη δυνατότητα μετάβασης σε σελίδα αποτελεσμάτων της Froogle όπου εμφανιζόταν διευρυμένη επιλογή εξειδικευμένων αποτελεσμάτων για προϊόντα. Η Google εξηγεί ότι τα αποτελέσματα της Froogle ουδέποτε περιλαμβάνονταν στα αποτελέσματα γενικής αναζήτησης, ενώ τα αποτελέσματα άλλων μηχανών εξειδικευμένης αναζήτησης για τη σύγκριση προϊόντων ήταν δυνατόν να περιλαμβάνονται εκεί.

10      Η Google σημειώνει ότι, από το 2007, έχει αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο επεξεργάζεται τα αποτελέσματα για προϊόντα.

11      Στο πλαίσιο των αλλαγών, η Google αντικατέστησε την ονομασία Froogle με την ονομασία Product Search όσον αφορά τις εξειδικευμένες στη σύγκριση προϊόντων σελίδες αναζήτησης και αποτελεσμάτων της.

12      Όσον αφορά τα αποτελέσματα για προϊόντα που εμφανίζονται μέσω της σελίδας γενικής αναζήτησης στις σελίδες γενικών αποτελεσμάτων, η Google εμπλούτισε, καταρχάς, το περιεχόμενο του Product OneBox προσθέτοντας φωτογραφίες. Η Google προσκόμισε την ακόλουθη εικόνα σε σχέση με το πρώτο είδος προσθήκης φωτογραφιών:

13      Η Google διαφοροποίησε επίσης τα πιθανά αποτελέσματα της επιλογής του χρήστη να κάνει κλικ πάνω σε έναν υπερσύνδεσμο που εμφανιζόταν εκεί: αναλόγως της περίπτωσης, ο χρήστης είτε οδηγούνταν απευθείας, όπως και παλαιότερα, στην κατάλληλη σελίδα του ιστοτόπου του πωλητή του αναζητούμενου προϊόντος, μέσω της οποίας μπορούσε να το αγοράσει, είτε οδηγούνταν στην εξειδικευμένη σελίδα αποτελεσμάτων της Product Search για να ανακαλύψει περισσότερες προσφορές σε σχέση με το ίδιο προϊόν. Το Product Onebox μετονομάστηκε σταδιακά, στις διάφορες χώρες, σε Product Universal (στο εξής: Product Universal) (για παράδειγμα, στο Ηνωμένο Βασίλειο και στη Γερμανία μετονομάστηκε το 2008) και ταυτόχρονα γινόταν ολοένα και ελκυστικότερη. Η Google προσκόμισε την ακόλουθη εικόνα των δύο παραλλαγών του Product Universal, έχοντας προσθέσει και τις σχετικές λεζάντες:

14      Πέραν τούτου, η Google δημιούργησε έναν μηχανισμό, την επονομαζόμενη Universal Search, που μόλις εντόπιζε ότι γίνεται αναζήτηση με σκοπό την αγορά προϊόντος, εμφάνιζε τα προϊόντα του Product Onebox, εν συνεχεία δε του Product Universal, πάνω από τα αποτελέσματα γενικής αναζήτησης στη σελίδα γενικών αποτελεσμάτων.

15      Όσον αφορά τα επί πληρωμή αποτελέσματα για προϊόντα τα οποία εμφανίζονταν στις σελίδες αποτελεσμάτων της, η Google εγκαινίασε, από τον Σεπτέμβριο του 2010 στην Ευρώπη, έναν μορφότυπο πιο εμπλουτισμένο από τον μέχρι τότε εμφανιζόμενο μορφότυπο των διαφημίσεων που αποτελούνταν αποκλειστικώς από κείμενο διαφημίσεων (text ads στα αγγλικά, στο εξής: διαφημίσεις με κείμενο). Κατ’ επιλογήν του διαφημιζομένου, ο χρήστης είχε τη δυνατότητα, κάνοντας κλικ στο κείμενο, να μεγεθύνει τις περιεχόμενες στην αρχική διαφήμιση με κείμενο φωτογραφίες των αναζητούμενων προϊόντων, καθώς και τις αντίστοιχες τιμές που προτείνονταν από τον διαφημιζόμενο. Η Google προσκόμισε μια εικόνα τέτοιας εμπλουτισμένης διαφήμισης με κείμενο, έχοντας προσθέσει και τις σχετικές λεζάντες: