WYROK TRYBUNAŁU (trzecia izba)
z dnia 23 października 2014 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Konwencja rzymska o prawie właściwym dla zobowiązań umownych – Artykuł 4 ust. 1, 2, 4 i 5 – Prawo właściwe w razie braku wyboru prawa przez strony umowy – Umowa spedycji – Umowa przewozu towarów
W sprawie C‑305/13
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie pierwszego protokołu z dnia 19 grudnia 1988 r. w sprawie wykładni przez Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich Konwencji o prawie właściwym dla zobowiązań umownych, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Cour de cassation (Francja) postanowieniem z dnia 22 maja 2013 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 4 czerwca 2013 r., w postępowaniu:
Haeger & Schmidt GmbH
przeciwko
Mutuelles du Mans assurances IARD (MMA IARD),
Jacques’owi Loriowi,
Dominique’owi Miquelowi, działającemu w charakterze likwidatora Safram intercontinental SARL,
Ace Insurance SA NV,
Va Tech JST SA,
Axa Corporate Solutions SA,
TRYBUNAŁ (trzecia izba),
w składzie: M. Ilešič, prezes izby, A. Ó Caoimh, C. Toader (sprawozdawca), E. Jarašiūnas i C.G. Fernlund, sędziowie,
rzecznik generalny: N. Jääskinen,
sekretarz: A. Calot Escobar,
uwzględniając pisemny etap postępowania,
rozważywszy uwagi przedstawione:
– w imieniu Haeger & Schmidt GmbH przez adwokata D. Le Prada,
– w imieniu rządu francuskiego przez J.S. Pilczera oraz D. Colasa, działających w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu greckiego przez F. Dedousi, działającą w charakterze pełnomocnika,
– w imieniu Komisji Europejskiej przez M. Wilderspina, działającego w charakterze pełnomocnika,
podjąwszy, po wysłuchaniu rzecznika generalnego, decyzję o rozstrzygnięciu sprawy bez opinii,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 4 ust. 1, 2, 4 i 5 Konwencji o prawie właściwym dla zobowiązań umownych, otwartej do podpisu w Rzymie w dniu 19 czerwca 1980 r. (Dz.U. 1980, L 266, s. 1 – wyd. w jęz. polskim, Dz.U. 2005, C 169, s. 10, zwanej dalej „konwencją rzymską”).
2 Wniosek ten został przedstawiony w ramach sporu pomiędzy Haeger & Schmidt GmbH (zwaną dalej „Haeger & Schmidt”), spółką prawa niemieckiego, a Mutuelles du Mans assurances IARD (MMA IARD), J. Loriem, D. Miquelem, działającym w charakterze likwidatora Safram intercontinental SARL (zwanej dalej „Saframem”), spółki prawa francuskiego, Ace Insurance SA NV, Axa Corporate Solutions SA, a także Va Tech JST SA (zwaną dalej „Va Tech”) dotyczącego naprawienia szkody poniesionej przez Va Tech podczas przewozu transformatora, jaki spółka ta nabyła do celów prowadzonej przez nią działalności.
Ramy prawne
Konwencja rzymska
3 Artykuł 4 konwencji rzymskiej, zatytułowany „Prawo właściwe w razie braku wyboru prawa”, stanowi:
„1. Jeżeli wybór prawa właściwego dla umowy zgodnie z artykułem 3 nie został dokonany, umowa podlega prawu państwa, z którym wykazuje ona najściślejszy związek. Jeżeli jednak część umowy, która da się oddzielić od reszty, wykazuje ściślejszy związek z innym państwem, wówczas do tej części można zastosować w drodze wyjątku prawo tego innego państwa.
2. Z zastrzeżeniem ustępu 5 domniemywa się, że umowa wykazuje najściślejszy związek z tym państwem, w którym strona, na której spoczywa obowiązek spełnienia świadczenia charakterystycznego, w chwili zawarcia umowy ma miejsce zwykłego pobytu lub w przypadku spółki, stowarzyszenia lub osoby prawnej, siedzibę zarządu. Jeżeli jednak umowa została zawarta w ramach działalności zawodowej lub gospodarczej tej strony, domniemywa się, że umowa wykazuje najściślejszy związek z państwem, w którym znajduje się jej główne przedsiębiorstwo, lub – jeżeli zgodnie z umową świadczenie ma być spełnione przez inne przedsiębiorstwo niż główne – z państwem, w którym znajduje się to inne przedsiębiorstwo.
[…]
4. Domniemanie, o którym mowa w ustęp[ie] 2, nie stosuje się do umów przewozu towarów. W przypadku takich umów domniemywa się, że wykazują one najściślejszy związek z tym państwem, w którym w chwili zawierania umowy przewoźnik miał swoje główne przedsiębiorstwo, o ile w państwie tym znajduje się także miejsce załadunku i miejsce rozładunku albo główne przedsiębiorstwo nadawcy. Na potrzeby stosowania niniejszego ustępu za umowy przewozu towarów uznaje się także umowy czarterowe na jeden rejs i inne umowy, które służą przede wszystkim przewozowi towarów.
5. Przepisu ustępu 2 nie stosuje się, jeżeli świadczenie charakterystyczne jest niemożliwe do ustalenia. Domniemania, o których mowa w ustępach 2, 3 i 4, nie mają zastosowania, jeżeli z całokształtu okoliczności wynika, że umowa wykazuje ściślejszy związek z innym państwem”.
Rozporządzenie (WE) nr 593/2008
4 Konwencja rzymska została zastąpiona rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I) (Dz.U. L 177, s. 6). Zgodnie z art. 28 tego rozporządzenia stosuje się ono do umów zawartych od dnia 17 grudnia 2009 r.
5 Motyw 20 wspomnianego rozporządzenia stanowi:
„Jeżeli umowa pozostaje w znacznie ściślejszym związku z państwem innym niż państwo wskazane w art. 4 ust. 1 lub 2, reguła korekcyjna w tych przepisach powinna przewidywać stosowanie prawa tego innego państwa. W celu ustalenia tego państwa należy między innymi wziąć pod uwagę, czy dana umowa nie wykazuje bardzo ścisłych związków z inną umową lub innymi umowami”.
6 Zgodnie z motywem 22 tego rozporządzenia:
„W odniesieniu do interpretacji [pojęcia] um[owy] przewozu towarów nie przewiduje się wprowadzenia zmian merytorycznych w stosunku do art. 4 ust. 4 zdanie trzecie konwencji rzymskiej. Konsekwentnie, za umowy przewozu towarów uznaje się także umowy czarterowe na jeden rejs i inne umowy, które służą przede wszystkim przewozowi towarów […]”.
7 Artykuł 5 rozporządzenia nr 593/2008, zatytułowany „Umowy przewozu”, stanowi:
„1. W zakresie, w jakim nie dokonano wyboru prawa właściwego dla umowy przewozu towarów zgodnie z art. 3, prawem właściwym dla takiej umowy jest prawo państwa, w którym przewoźnik ma miejsce zwykłego pobytu, pod warunkiem że w tym samym państwie znajduje się miejsce przyjęcia towaru do przewozu lub miejsce dostawy, lub miejsce zwykłego pobytu nadawcy. Jeżeli warunki te nie są spełnione, stosuje się prawo państwa, w którym znajduje się uzgodnione przez strony miejsce dostawy.
[…]
3. Jeżeli ze wszystkich okoliczności sprawy wyraźnie wynika, że umowa – w przypadku braku wyboru prawa – pozostaje w znacznie ściślejszym związku z państwem innym niż państwo wskazane w ust. 1 lub 2, stosuje się prawo tego innego państwa”.
Postępowanie główne i pytania prejudycjalne
8 Na mocy umowy zawartej w dniu 24 grudnia 2002 r. Va Tech, spółka prawa francuskiego z siedzibą w Lyonie (Francja), powierzyła Safram, spółce z siedzibą w Dechy (Francja), działającej w charakterze głównego spedytora, organizację przewozu transformatora pochodzącego ze Stanów Zjednoczonych z portu w Antwerpii (Belgia) do Lyonu.
9 Safram, działając we własnym imieniu, ale na rachunek Va Tech, zawarła z Haeger & Schmidt, spółką z siedzibą w Duisburgu (Niemcy), drugą umowę spedycji, której przedmiotem było wykonanie tego przewozu drogą rzeczną. Haeger & Schmidt wybrała w tym celu J. Loria, przewoźnika z siedzibą w Douai (Francja), właściciela barki El-Diablo zarejestrowanej w Belgii.
10 W dniu 23 stycznia 2003 r. podczas załadunku w Antwerpii transformator zsunął się do ładowni, powodując wywrócenie się barki, która zatonęła wraz z ładunkiem.
11 Va Tech wniosła do tribunal de commerce (sądu gospodarczego) w Douai pozew przeciwko spółkom Safram i Haeger & Schmidt, żądając naprawienia poniesionej przez nią szkody. Haeger & Schmidt przypozwała z tytułu gwarancji J. Loria, jako przewoźnika, oraz jego ubezpieczyciela, Mutuelles du Mans assurances IARD (MMA IARD), z siedzibą we Francji.
12 Wyrokiem z dnia 23 czerwca 2010 r. tribunal de commerce w Douai uwzględnił pozew o zapłatę odszkodowania. Sąd ten w rezultacie orzekł, że prawo francuskie jest jedynym prawem właściwym dla rozpatrywanych umów i stwierdził, że spółki Safram i Haeger & Schmidt, jako spedytorzy, są odpowiedzialne za szkodę powstałą w dniu 23 stycznia 2003 r.
13 Haeger & Schmidt wniosła apelację od tego wyroku.
14 Wyrokiem z dnia 2 października 2011 r. cour d’appel w Douai utrzymał w mocy wspomniany wyrok i nakazał Haeger & Schmidt zapłatę spółkom Axa Corporate Solutions SA i Ace Insurance SA NV, ubezpieczycielom, którzy wstąpili w prawa Va Tech, kwoty w wysokości 285 659,64 EUR wraz z odsetkami ustawowymi z tytułu odszkodowania. Wierzytelność ta została ujęta w pasywach spółki Safram, poddanej w międzyczasie sądowemu postępowaniu likwidacyjnemu. W tym zakresie wspomniany sąd orzekł, że prawo francuskie było właściwe dla stosunków umownych pomiędzy poszczególnymi spółkami, o których mowa, i w konsekwencji stwierdził, w odniesieniu do Safram i Haeger & Schmidt, że prawo niemieckie nie miało zastosowania do umowy przewozu towarów w rozumieniu art. 4 ust. 4 konwencji rzymskiej, zawartej przez spółkę francuską z siedzibą we Francji na rachunek innej spółki francuskiej, jeśli miejsce rozładunku także jest położone we Francji.
15 Haeger & Schmidt wniosła skargę kasacyjną do Cour de cassation (trybunału kasacyjnego), podnosząc tylko jeden zarzut, dotyczący nieprawidłowego określenia prawa właściwego dla sporu. W tym zakresie spółka ta podniosła, że spełniła świadczenie charakterystyczne umowy spedycji wiążącej strony oraz że jej siedziba znajduje się w Niemczech. Jej zdaniem zatem cour d’appel w Douai mógł zastosować prawo francuskie na mocy art. 4 ust. 5 konwencji rzymskiej dopiero po porównaniu związków istniejących pomiędzy umową a, z jednej strony, Republiką Federalną Niemiec, której prawo wydaje się być właściwe na podstawie ogólnego domniemania właściwości ustanowionego w art. 4 ust. 2 tej konwencji, a z drugiej strony, Republiką Francuską, w celu ustalenia w oparciu o wszystkie okoliczności sporu zawisłego przed tym sądem, z którym państwem umowa jest najściślej związana w rozumieniu art. 4 ust. 5 wspomnianej konwencji.
16 W tych okolicznościach Cour de cassation postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy głównym przedmiotem umowy spedycji, przez którą zleceniodawca powierza spedytorowi, działającemu w swoim własnym imieniu i na swoją własną odpowiedzialność, organizację przewozu towarów, który wykona on przez jednego lub większą liczbę przewoźników na rachunek zleceniodawcy, może być, a jeśli tak, to pod jakimi warunkami, przewóz towarów w rozumieniu art. 4 ust. 4 zdanie ostatnie [konwencji rzymskiej]?
2) Jeżeli umowę spedycji można uznać za umowę przewozu towarów w rozumieniu ww. art. 4 ust. 4 [wspomnianej konwencji], lecz jeśli nie znajduje zastosowania szczególne domniemanie określania prawa właściwego, które przewiduje to postanowienie, wobec niewystąpienia wymaganego przez niego zbiegu okoliczności – czy jego pierwsze zdanie, zgodnie z którym ogólnego domniemania, o którym mowa w ust. 2, nie stosuje się do umów przewozu towarów, należy interpretować w ten sposób, iż s[ąd] powinien ustalać prawo właściwe nie na podstawie tego domniemania, które [należy bezwzględnie wykluczyć], lecz przy zastosowaniu zasady ogólnej zawartej w art. 4 ust. 1, tj. ustalając państwo, z którym umowa wykazuje najściślejszy związek, nie wyróżniając szczególnie państwa, w którym ma przedsiębiorstwo strona spełniająca świadczenie charakterystyczne dla umowy?
3) Zakładając, że ogólne domniemanie, o którym mowa w art. 4 ust. 2, ma zastosowanie do umów spedycji, czy w przypadku, gdy [pierwotny zleceniodawca] zawiera umowę z pierwszym spedytorem, którego następnie z jego własnej inicjatywy zastępuje drugi [spedytor], prawo właściwe w stosunkach umownych pomiędzy [zleceniodawcą] a drugim spedytorem może zostać określone w zależności od miejsca przedsiębiorstwa pierwszego spedytora, przez co prawo tak wyznaczone zostałoby uznane za mające ogólne zastosowanie do całokształtu czynności spedycyjnych?”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
W przedmiocie pytania pierwszego
17 Poprzez swoje pierwsze pytanie sąd odsyłający zmierza w istocie do ustalenia, czy art. 4 ust. 4 zdanie ostatnie konwencji rzymskiej należy interpretować w ten sposób, że ma on zastosowanie do umowy spedycji, a jeśli tak, to w jakich warunkach można uznać umowę spedycji za umowę przewozu towarów.
18 Na wstępie należy przypomnieć, że art. 4 wspomnianej konwencji przewiduje łączniki, na podstawie których sąd powinien określić prawo właściwe dla każdego rodzaju umowy w przypadku, gdy strony umowy nie dokonały wyboru tego prawa (zob. wyrok ICF, C‑133/08, EU:C:2009:617, pkt 25).
19 Artykuł 4 opiera się na zasadzie ogólnej, wyrażonej w jego ust. 1, zgodnie z którą dla ustalenia powiązania umowy z prawem krajowym należy określić państwo, z którym umowa wykazuje „najściślejszy związek” (zob. wyrok ICF, EU:C:2009:617, pkt 26).
20 Jednakże zastosowanie tej zasady ogólnej jest ograniczone przez domniemania przewidziane w art. 4 ust. 2–4 konwencji rzymskiej.
21 W szczególności wspomniany art. 4 ust. 2 ustanawia domniemanie o charakterze ogólnym polegające na zastosowaniu jako łącznika miejsca zwykłego pobytu lub siedziby zarządu strony umowy, która spełnia świadczenie charakterystyczne.
22 Dwa pierwsze zdania art. 4 ust. 4 konwencji rzymskiej odzwierciedlają cechy charakterystyczne umowy przewozu towarów, która, przynajmniej w kontekście transgranicznym, z trudem może być powiązana z państwem zwykłego pobytu lub siedziby zarządu strony umowy, która spełnia świadczenie charakterystyczne, ponieważ ze względu na to, iż głównym przedmiotem takiej umowy jest przemieszczenie towaru, miejsce zwykłego pobytu lub siedziby przewoźnika nie ma obiektywnego powiązania ze wspomnianą umową. A zatem w art. 4 ust 4 zdanie drugie wspomnianej konwencji określono w sposób wyczerpujący łączniki szczególne dotyczące prawa właściwego w zakresie umów przewozu.
23 Artykuł 4 ust. 5 zawiera uregulowanie szczególne pozwalające na niestosowanie wspomnianych domniemań w przypadku, gdy z całokształtu okoliczności wynika, że umowa wykazuje ściślejszy związek z innym państwem (zob. podobnie wyrok ICF, EU:C:2009:617, pkt 27).
24 W oparciu o te ustalenia i w celu udzielenia odpowiedzi na pierwsze pytanie przedstawione przez sąd odsyłający należy zbadać art. 4 ust. 4 zdanie trzecie konwencji rzymskiej, które stanowi, że „za umowy przewozu towarów uznaje się także umowy czarterowe na jeden rejs i inne umowy, które służą przede wszystkim przewozowi towarów”.
25 W odniesieniu do wyrażenia „za umowy przewozu towarów uznaje się”, a także warunków, pod jakimi inna umowa może być uznana za umowę przewozu, należy przypomnieć, że aby zapewnić pełną skuteczność konwencji rzymskiej w świetle zakładanych przez nią celów, konieczne są jednolite i autonomiczne kryteria (zob. analogicznie wyrok Koelzsch, C‑29/10, EU:C:2011:151, pkt 32 i przytoczone tam orzecznictwo).
26 Należy także przypomnieć, że w pkt 32–34 wyroku ICF (EU:C:2009:617) Trybunał dokonał już wykładni art. 4 ust. 4 zdanie ostatnie w ten sposób, że pozwala on na utożsamienie innych umów z umowami przewozu, ponieważ jednym z celów tego przepisu jest rozszerzenie zakresu stosowania art. 4 ust. 4 zdanie drugie na umowy, które nawet jeśli w świetle prawa krajowego są kwalifikowane jako umowy czarteru, służą przede wszystkim przewozowi towarów. W celu określenia takiego przedmiotu umowy należy wziąć pod uwagę cel stosunku umownego i w konsekwencji całokształt zobowiązań strony, na której spoczywa obowiązek spełnienia świadczenia charakterystycznego.
27 Tak samo jest w przypadku umowy spedycji, która jest umową odrębną, a jej świadczenie charakterystyczne polega na organizacji przewozu towaru. Ponieważ głównym przedmiotem umowy spedycji nie jest przemieszczenie towaru jako takie, umowa ta nie może być uznana za umowę przewozu.
28 Uwzględniając jednak cel stosunku umownego, rzeczywiście spełnione świadczenie i całość zobowiązań strony, która ma spełnić świadczenie charakterystyczne, a pomijając kwalifikację nadaną umowie przez strony, może się okazać, że umowa spedycji posiada cechy charakterystyczne dla umowy przewozu, o których mowa w pkt 22 tego wyroku, jeżeli jej głównym przedmiotem jest przemieszczenie towaru jako takie.
29 W sprawie w postępowaniu głównym z wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wynika, że dwie pierwsze umowy zawarte, po pierwsze, pomiędzy Va Tech a Safram, a po drugie, pomiędzy Safram a Haeger & Schmidt, zostały zakwalifikowane przez sąd odsyłający jako umowy spedycji. W celu wykonania przewozu transformatora drogą rzeczną Haeger & Schmidt zawarła umowę przewozu z J. Loriem, właścicielem barki El-Diablo, która wywróciła się podczas załadunku towaru.
30 Z postanowienia odsyłającego wynika także, że głównym przedmiotem umowy zawartej pomiędzy Safram a Haeger & Schmidt była „kompleksowa organizacja przewozu, a nie zwykła reprezentacja prawna zamawiającego”, ponieważ Haeger & Schmidt działała w charakterze pośrednika, na własną odpowiedzialność i we własnym imieniu, ale na rachunek zamawiającego, w celu wykonania czynności koniecznych do przewiezienia rozpatrywanego transformatora.
31 Do sądu odsyłającego należy zatem zweryfikowanie, podczas przeprowadzenia analizy całości okoliczności właściwych dla sporu w postępowaniu głównym, czyli postanowień umownych odzwierciedlających rzeczywiste stosunki gospodarcze i handlowe pomiędzy stronami oraz celu art. 4 ust. 4 konwencji rzymskiej, czy i w jakiej mierze głównym przedmiotem rozpatrywanej umowy spedycji był przewóz, w ścisłym tego słowa znaczeniu, danego towaru.
32 W świetle powyższych ustaleń na pierwsze pytanie należy odpowiedzieć, że art. 4 ust. 4 zdanie ostatnie konwencji rzymskiej należy interpretować w ten sposób, że postanowienie to ma zastosowanie do umowy spedycji tylko wtedy, gdy głównym przedmiotem umowy jest przewóz, w ścisłym tego słowa znaczeniu, danego towaru, czego zweryfikowanie należy do sądu odsyłającego.
W przedmiocie pytania drugiego
33 Poprzez pytanie drugie sąd odsyłający zmierza w istocie do ustalenia, czy prawo właściwe dla umowy przewozu towarów, w przypadku gdy nie może ono być określone na podstawie art. 4 ust. 4 zdanie drugie konwencji rzymskiej, należy określić w oparciu o ogólną zasadę przewidzianą w art. 4 ust. 1, czy też w oparciu o ogólne domniemanie ustanowione w art. 4 ust. 2.
34 Zgodnie z orzecznictwem Trybunału sąd krajowy powinien zawsze przystępować do ustalania prawa właściwego na podstawie domniemań sformułowanych w art. 4 ust. 2–4 wspomnianej konwencji, które spełniają ogólny wymóg przewidywalności prawa, a zatem pewności prawa w stosunkach umownych (zob. podobnie wyrok ICF, EU:C:2009:617, pkt 62).
35 W konsekwencji należy zbadać, czy ewentualnie stwierdzona niemożność zastosowania domniemania ustanowionego w art. 4 ust. 4 konwencji rzymskiej prowadzi do niemożności odwołania się do ogólnego domniemania ustanowionego w art. 4 ust. 2, a tym samym konieczności zastosowania ogólnej zasady określonej w art. 4 ust. 1.
36 Zgodnie z art. 4 ust. 4 zdanie pierwsze wspomnianej konwencji domniemanie, o którym mowa w art. 4 ust. 2, nie stosuje się do umów przewozu towarów. Na mocy art. 4 ust. 4 zdanie drugie umowa przewozu towarów podlega prawu państwa, w którym w chwili zawierania umowy przewoźnik miał swoje główne przedsiębiorstwo, o ile w państwie tym znajduje się także miejsce załadunku i miejsce rozładunku albo główne przedsiębiorstwo nadawcy.
37 A zatem wspomniany art. 4 wyraźnie przewiduje, po pierwsze, że domniemanie ustanowione w jego ust. 2 nie ma zastosowania do umowy przewozu towarów. Po drugie, określa szereg łączników szczególnych, które pozwalają na ustalenie prawa właściwego dla tego rodzaju umowy, przy czym miejsce zwykłego pobytu lub siedziby zarządu przewoźnika nie jest uważane samo w sobie za wystarczające w tym zakresie.
38 W takich okolicznościach byłoby sprzeczne zarówno z brzmieniem art. 4 ust. 4 konwencji rzymskiej, jak i z logiką tego postanowienia zastosowanie domniemania ustanowionego w art. 4 ust. 2 do umowy takiej jak rozpatrywana w postępowaniu głównym, skoro jest oczywiste, że w przypadku niewystąpienia zbiegu kryteriów określonych w art. 4 ust. 4 zdanie drugie domniemanie ustanowione w tym ust. 2 nie może znaleźć zastosowania.
39 Ponadto wykładnia, jaka wynika z poprzedniego punktu, jest także zgodna z brzmieniem norm kolizyjnych dotyczących umów przewozu towarów przewidzianych w rozporządzeniu nr 593/2008, które nie znajduje jednak zastosowania ratione temporis do sprawy w postępowaniu głównym. Artykuł 5 tego rozporządzenia wyklucza bowiem w odniesieniu do wszystkich umów o tym charakterze, w przypadku niewystąpienia zbiegu łączników w nim ustanowionych, stosowanie prawa państwa, w którym przewoźnik ma miejsce zwykłego pobytu lub siedzibę, i wyraźnie przewiduje, że w takiej sytuacji stosuje się prawo państwa, w którym znajduje się uzgodnione przez strony miejsce dostawy.
40 A zatem w przypadku, gdy nie są spełnione warunki przewidziane w art. 4 ust. 4 zdanie drugie konwencji rzymskiej, sąd krajowy nie może określić prawa właściwego dla umowy w oparciu o domniemanie ustanowione w art. 4 ust. 2, które należy bezwzględnie wykluczyć, ale musi odwołać się do ogólnej zasady ustanowionej w art. 4 ust. 1 zdanie pierwsze, czyli zidentyfikować państwo, z którym umowa wykazuje najściślejszy związek.
41 Jak bowiem słusznie podniósł rząd francuski w uwagach na piśmie, ponieważ sąd krajowy powinien na mocy art. 4 ust. 5 wspomnianej konwencji stosować prawo państwa, z którym umowa wykazuje najściślejszy związek, i wykluczyć prawo określone na podstawie domniemań ustanowionych w art. 4 ust. 2–4, sąd ten tym bardziej powinien stosować prawo państwa, z którym rozpatrywana umowa wykazuje najsilniejszy związek, jak przewiduje art. 4 ust. 1, w przypadku gdy ust. 4 nie pozwala na określenie prawa właściwego dla umowy przewozu towarów (zob. podobnie wyrok ICF, EU:C:2009:617, pkt 63, 64).
42 W świetle powyższych ustaleń na pytanie drugie należy odpowiedzieć, że art. 4 ust. 4 konwencji rzymskiej należy interpretować w ten sposób, że w przypadku gdy prawa właściwego dla umowy przewozu towarów nie można określić na podstawie art. 4 ust. 4 zdanie drugie, wówczas należy je ustalić w oparciu o ogólną zasadę przewidzianą w art. 4 ust. 1, co oznacza, że prawem właściwym dla tej umowy jest prawo państwa, z którym umowa ta wykazuje najściślejszy związek.
W przedmiocie pytania trzeciego
43 Na wstępie, a także biorąc pod uwagę odpowiedź udzieloną na pytanie pierwsze, należy wyjaśnić, że trzecie pytanie zostało przedstawione tylko na wypadek, gdyby sąd odsyłający stwierdził w świetle okoliczności sprawy, że umowa rozpatrywana w postępowaniu głównym nie może być utożsamiona z umową przewozu ani tym samym podlegać ogólnemu domniemaniu ustanowionemu w art. 4 ust. 2 konwencji rzymskiej.
44 Poprzez to pytanie sąd odsyłający zmierza w istocie do ustalenia, czy art. 4 ust. 2 konwencji rzymskiej należy interpretować w ten sposób, że umożliwia on sądowi krajowemu określenie prawa właściwego do stosunków umownych, takich jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, w których pierwszy spedytor został zastąpiony przez drugiego spedytora z siedzibą w innym państwie członkowskim, w oparciu wyłącznie o miejsce siedziby spedytora głównego.
45 Jak przypomniano w pkt 22 niniejszego wyroku, na mocy wspomnianego art. 4 ust. 2 domniemywa się, że umowa wykazuje najściślejszy związek z tym państwem, w którym strona, na której spoczywa obowiązek spełnienia świadczenia charakterystycznego, w dniu zawarcia umowy ma miejsce zwykłego pobytu, siedzibę zarządu, przedsiębiorstwo główne lub inne przedsiębiorstwo, które ma spełnić świadczenie.
46 W konsekwencji, w przypadku gdy umowa jest objęta zakresem stosowania art. 4 ust. 2 konwencji rzymskiej oraz jeśli jest możliwe zidentyfikowanie jej świadczenia charakterystycznego, sąd krajowy musi w pierwszej kolejności przystąpić do ustalenia prawa właściwego na podstawie łączników szczególnych zawartych w tym ust. 2, co przypomniano w pkt 35 niniejszego wyroku (zob. podobnie wyrok ICF, EU:C:2009:617, pkt 62).
47 Jak wynika zarówno z brzmienia art. 4 ust. 2 konwencji rzymskiej, który wyraźnie zastrzega przypadek zastosowania ust. 5 tego artykułu, jak i z orzecznictwa Trybunału, domniemanie to może być wyłączone, w przypadku gdy spełnione są warunki przewidziane w tym ust. 5 (zob. podobnie wyrok ICF, EU:C:2009:617, pkt 63, 64).
48 Z powyższego wynika, że sąd powinien zweryfikować w drugiej kolejności, czy w świetle całości okoliczności zawisłego przed nim sporu należy wykluczyć rozwiązanie, do którego doszedł, stosując wspomniany ust. 2. W tym celu powinien przeprowadzić porównanie związków istniejących pomiędzy umową a, z jednej strony, państwem, w jakim strona, na której spoczywa obowiązek spełnienia świadczenia charakterystycznego dla umowy, w dniu zawarcia umowy miała miejsce zwykłego pobytu lub siedzibę, a z drugiej strony, innym państwem, z którym umowa wykazuje ścisły związek.
49 Sąd odsyłający musi w rezultacie przeprowadzić całościową ocenę wszystkich obiektywnych okoliczności charakteryzujących stosunek umowny i ustalić, która bądź które z nich są według jego oceny najważniejsze (zob. analogicznie wyrok Schlecker, C‑64/12, EU:C:2013:551, pkt 40). Jak podkreśliła Komisja, spośród ważnych czynników powiązania należy między innymi uwzględnić istnienie ścisłych związków rozpatrywanej umowy z jedną lub kilkoma innymi umowami stanowiącymi w danym przypadku część łańcucha umów, a także miejsce dostawy towarów.
50 Wykładnię tę potwierdza również motyw 20 rozporządzenia nr 593/2008, który wyraźnie przewiduje, że istotnym łącznikiem jest istnienie łańcucha umów powiązanych z rozpatrywaną umową.
51 W świetle powyższych rozważań na pytanie trzecie należy odpowiedzieć, że art. 4 ust. 2 konwencji rzymskiej należy interpretować w ten sposób, że w przypadku twierdzenia, że umowa wykazuje ściślejsze związki z państwem innym niż państwo, którego prawo jest wyznaczone poprzez domniemanie ustanowione we wspomnianym ustępie, sąd krajowy powinien porównać związki istniejące pomiędzy tą umową a, z jednej strony, państwem, którego prawo jest wyznaczone na podstawie domniemania, a z drugiej strony, innym państwem powiązanym z umową. W tym zakresie sąd krajowy powinien uwzględnić wszystkie okoliczności, w tym istnienie innych umów powiązanych z rozpatrywaną umową.
W przedmiocie kosztów
52 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (trzecia izba) orzeka, co następuje:
1) Artykuł 4 ust. 4 zdanie ostatnie Konwencji o prawie właściwym dla zobowiązań umownych, otwartej do podpisu w Rzymie w dniu 19 czerwca 1980 r., należy interpretować w ten sposób, że postanowienie to ma zastosowanie do umowy spedycji tylko wtedy, gdy głównym przedmiotem umowy jest przewóz, w ścisłym tego słowa znaczeniu, danego towaru, czego zweryfikowanie należy do sądu odsyłającego.
2) Artykuł 4 ust. 4 wspomnianej konwencji należy interpretować w ten sposób, że w przypadku gdy prawa właściwego dla umowy przewozu towarów nie można określić na podstawie art. 4 ust. 4 zdanie drugie, wówczas należy je ustalić w oparciu o ogólną zasadę przewidzianą w art. 4 ust. 1, co oznacza, że prawem właściwym dla tej umowy jest prawo państwa, z którym umowa wykazuje najściślejszy związek.
3) Artykuł 4 ust. 2 tej samej konwencji należy interpretować w ten sposób, że w przypadku twierdzenia, że umowa wykazuje ściślejsze związki z państwem innym niż państwo, którego prawo jest wyznaczone poprzez domniemanie ustanowione we wspomnianym ustępie, sąd krajowy powinien porównać związki istniejące pomiędzy tą umową a, z jednej strony, państwem, którego prawo jest wyznaczone na podstawie domniemania, a z drugiej strony, innym państwem powiązanym z umową. W tym zakresie sąd powinien uwzględnić wszystkie okoliczności, w tym istnienie innych umów powiązanych z rozpatrywaną umową.
Podpisy